Çağdaş Azərbaycan nəsrində Xızır obrazı

Qeyd edək ki, Xızır türk, islam və Yaxın Şərq inanclarında adı çəkilən, əfsanələrə görə qaranlıq dünyadakı dirilik suyunu içib daim yaşayan və ölüb-dirilən təbiəti simvolizə edərək əbədiyyətin rəmzinə çevrilən mifik varlıqdır. Çətin anlarda insanların köməyinə çatan, başqalarının qılığına bürünə bilən, fövqəladə xüsusiyyətləri olan, ölümsüzlüyü axtardığı deyilən müqəddəs bir adamdır. Xızır şifahi xalq ədəbiyyatında tez-tez rast gəlinən digər mifik obrazlarla müqayisədə daha çox müdriklik nümunəsi və hikmət sahibidir. Bir çox nağıllarımızdan da göründüyü kimi, yaxşı niyyətli insanların köməyinə qaçar, etdiyi dua və ya verdiyi alma sonsuz qadınlara övlad bəxş edər, ümumiyyətlə, xeyirxahlıq simvolu kimi görünər. Sufi inanclarında Xızırın bir vəli (övliya) olduğu düşünülür. İslam qaynaqlarında doğruluğu hələ ki, mübahisəli olan rəvayətlərə istinadla Xızırın şəxsiyyəti haqda müxtəlif fikirlər irəli sürülməkdədir. Xızır ilə İlyasa gəldikdə onların hətta fərqli olduqları da deyilir. Xızırın bir neçə yerdə məzarının olduğu söylənir ki, bu da, əlbəttə, onun mifik təfəkkürdə real varlıq kimi qavranan qoruyucu ruh, övliya olmağından gəlir. Lakin onun ta qiyamətəcən yaşayacağını söyləyənlər də var. Bəzi ələvilərə görə Əlinin adlarından biri Xızırdır və bu adla da dünyada yaşayır. Pir Sultana isnad olunan bir şeirdə: “Min bir adı vardır, bir adı Xızır”, – deyilir. Təfsirçilər Quranın Kəhf surəsindəki qissənin Xızıra aid olduğunu qəbul edirlər. İslam alimləri onun peyğəmbər, övliya və ya mələk olduğu haqda çeşidli mülahizələr söyləmişlər. Dirilik suyu içib ölməzliyə qovuşduğunu və deməli, əbədi yaşadığını qəbul edənlər onun hələ Həzrət Adəm zamanında həyatda olduğunu, Nuh tufanından sonra Adəm peyğəmbərin o vaxtadək qorunan cəsədinin dəfnində iştirak etdiyini, Məhəmməd peyğəmbərlə və hətta Həzrət Əli ilə görüşdüyünü deyirlər.^[1] Xızırın Şumer mənşəli bir adam olduğu da iddia edilir. Şumerlərdəki “Hasısatra” ilə eyni adam olduğu düşünülür. Ölümsüzlük suyunu içdiyi üçün ölüb yenidən dirilir. Paltarlarının yaşıl olması da təsadüfi deyil. Belə ki, yaşıl rəng yenidən doğuluşu özündə ehtiva edən təbiəti işarələyir. Adına Xızır Ata da deyilir. Havada gəzə, su üstündə gedə, təbiətdəki varlıqlara söz keçirə bilir. İnsanlara göründüyündə özünü tanıtmadığı müddətcə, kimsə onun gerçək şəxsiyyətini bilə bilməz. İnsanları imtahandan keçirir, bəzən bir dərviş, bəzən bir yoxsul qılığına bürünür. Döyüşlərdə qurd cildinə girib öndərə və ya komandirə görünür. Məsələn, Dövlətşah “Təzkirə”sinə görə monqol ordusuna Xızır yol göstərmişdir. Mənbələrin məlumatına əsasən, Teymur ordusunun önündə gedərək onu döyüşə səsləyən və yalnız başçının gözünə qurd kimi görünən də məhz Xızırdır. Belə ki, mifoloji araşdırmalarda cild dəyişməyə metamorfoza deyilir. Türklər isə bunun əvəzinə “donuna girmək” ifadəsini işlədirlər. Xızır bəzən kor olaraq təsvir olunur, amma onun gözə ehtiyacı yoxdur, çünki o, bəsirət gözü – ürək gözüylə hər şeyi görür. Prof. C.Bəydili “Türk mifoloji sözlüyü”ndə bildirir ki, türk tanrıçılığında peyğəmbərlik anlayışı olmadığı üçün Xızır – Xıdırın da peyğəmbər statuslu olduğunu düşünmək əslində tanrıçılıq görüşləri ilə bir ziddiyyət yaradır. Bu mənada qoruyucu (hami) ruh olan Xızır türk etnik-mədəni ənənəsində “övliya”, “ərən” anlayışı ilə ifadə olunan mifoloji varlıqların ölçülərinə daha çox uyğun gəlir^[2] Türk alimi Ə.Y.Ocak Xızır və İlyas obrazlarının funksiyalarının təhlili yolu ilə belə qənaətə gəlir: “Əsas vəzifələri Xızır yerinə yetirdiyinə görə İlyas da Xızırdan başqası deyildir, yalnız ad olaraq ondan fərqlənir”^[3] Onu da qeyd edək ki, İlyas adı ilə də bağlı çoxlu mübahisələr vardır və onların əksəriyyətini Ə.Y.Ocak təhlilə cəlb etməyə çalışmışdır. Anadolu türklərinin inamına görə Xızırın guya İlyasla görüşdüyü gündə kainat yenidən təzələnir, yeni bir həyat və bərəkət qazanılır. Xızıra qədir gecəsi rast gəlinə biləcəyinə dair inanış da mövcuddur. Xızır odla bağlılığına gəldikdə isə belə bir bağlılığın olduğu hələ ki sübuta yetirilməyib. Lakin o, su sxitiyası ilə əlaqəli bir obrazdır. Məs., noqayların ənənəvi demonoloji təsəvvürlərini əks etdirən bəzi bilgilərə görə, su əyəsinin (suv anasının) adı İlyasdır. Bu isə dolaylı yolla olsa belə, bolluq-bərəkət düşüncəsinin daşıyıcısı Xızır kultunun su ilə bağlılığını göstərir. Xızırın ölümsüz təsəvvür edilməsinin əsasında dayanan motivlərdən biri də elə onun əbədiyyəti və ölməzliyi rəmzləndirən su ilə bağlılığı olmalıdır^[4] Xalq arasında yayılmış mərasim məzmunlu Xıdırəlləz, Xıdır Nəbi inancı da Xızır obrazı çərçivəsində təşəkkül tapmışdır. Bu, türk xalqlarında birbaşa baharın gəlişi ilə bağlıdır. Prof. K.Əliyev Kiçik çilləyə aid ən səciyyəvi mərasim olan “Xıdır Nəbi” mərasimi haqqında belə yazır: “Bu mərasimin zamanı qışın düz ortası, ən sərt mərhələsi deməkdir. Ümumiyyətlə, “Xıdır Nəbi” mərasiminin Kiçik çilləyə, daha geniş mənada qışın oğlan çağına aid olması təsadüfi deyil. Məsələ burasındadır ki, Xıdır Nəbinin hamilik gücü var və o, insanları məhz qışın oğlan çağından – ən sərt vaxtından xilas etmək istəyir. Xalq Xıdır Nəbini mərasimə gətirməklə, onu simvolik formada öz təsəvvüründə canlandırmaqla köməksiz olmadığını hiss etdirmək istəyir”^[5]

Folklor nümunələrində Xızır çox zaman boz atlı simasında görünür. İnanca görə o, xəstələrə şəfa verər, yaraları sağaldardı. Oğuz türklərinin qəhrəmanlıq salnaməsi olan Kitabi-Dədə Qorqud eposunda Buğac xan yaralandığı vaxt boz atlı Xızır qeyri-təbii bir varlıq kimi onun yanında həmin andaca hazır olur və Buğacın yarasını sığallayıb, “Sana bu yaradan qorxma, oğlan, ölüm yoqdur; dağ çiçəgi və anan südiylə sənin yarana məlhəmdir” – deyir və qeyb olur.^[6] Başqa bir nümunədə – "Tahir və Zöhrə" dastanında Tahir zindana salınanda Xızır özünü yetirib onu dardan qurtarır.^[7] Bu nümunələr Xızırın xilaskarlıq funsiyasına malik olmasını bir daha təsdiqləyir. Bir sıra nağıllarımızda Xızır bəzən dərviş adı ilə verilir. Biz bu motivlə “Cantiq”, “Barxudarın baxtı”, “Ölü Məhəmməd”, “Şəms-Qəmər” və başqa nağıllarda rastlaşırıq. Məsələn, “Şəms-Qəmər” nağılının məzmunundan aydın olur ki, bir padşah övladı olmadığı üçün “xəzinəsinin ağzını açdı, qırx gün, qırx gecə fəqir-füqəraya pul, paltar, yemək payladı. Qırxıncı gün bir dərviş padşahın barigahına gəldi. Padşah əmr etdi ki, dərvişə də pay versinlər. Dərvişə pay vermək istədilər, dərviş dedi: – Qibleyi-aləm, mən pay alan dərviş deyiləm, pay verən dərvişəm. Al bu almanı, tən bölüb yarısını özün ye, yarısını da hərəmin yesin. Sənin bir oğlun olacaq, adını Qəmər qoyarsan. Padşah almanı aldı, yönəldi ki, mizin üstünə qoysun, qayıdıb dərvişi görmədi. O, qeyb olmuşdu”^[8] Nağılın digər bir səhnəsində isə Xızır peyğəmbər qardaşının yolunu gözləyən Ülkərin qarşısına çıxaraq deyir:

Ülkər o tərəfə baxdı. Bir də Xızıra tərəf dönəndə gördü o yoxdu. Ayağa qalxdı, lap məəttəl qaldı. Elə bil bu saat bir qoyun kababını yeyib doymuşdu”^[9] Göründüyü kimi, nağıldan gətirilmiş birinci nümunədə özünü tanıtmayan Xızır dərviş qiyafəsində görünür, ikincidə isə özünün kim olduğunu açıqlayaraq qəhrəmanlara yaxşılıq edir, “darda qalanların dadına çatır, yol azanlara yol göstərir” və sonra isə gözlənilməz halda qeyb olur. Xalq ənənəsincə onun evə gəlməsiylə bolluq olacağına inanılırdı. Ağ saqqallı, uzun boylu, nurani və şirin dilli, bəzən də yoxsul, üstü-başı dağınıq, hətta çirkin təsəvvür edilən və dərviş qiyafəsində görünən bu varlıq insanları sınaqdan çıxarar; onu pis qarşılayanı yoxsul edər, xoş qarşılayanı isə zəngin. Ancaq bu zənginliyin sirri açıldığı an bərəkətin kəsildiyinə də inanılıbdır^[10] Qeyd edək ki, tədqiqatçı X.Babayeva Xızır obrazının mahiyyətini, ayrı-ayrı nümunələrdə tutduğu mövqeyi araşdırarkən onun Azərbaycan folklorundakı funksiyalarını aşağıdakı şəkildə ümumiləşdirir:

^[11]

Burada qeyd edilən funksiyaların demək olar ki, hamısı mədəni qəhrəmana mənsub olan funksiyalardır.

Xızırın buta vermə funksiyasına XX əsr Azərbaycan nəsrinin tanınmış nümayəndəsi İsi Məlikzadənin “Gümüşgöl əfsanəsi” (1984) povestində rast gəlirik. Əsərin baş qəhrəmanlarından biri olan Bənövşə yuxusunda Xızırın ona buta verməsini görür. O, yuxusunu belə danışır: “Yuxuma girən ağsaqqal, nurani bir kişi idi.. Xızır Peyğəmbər.. ürəyimə dammışdı ki, bu qoca kişi Xızır peyğəmbərdi.. Mənə dedi ki, sizin binəyə atlı bir oğlan gələcək, həmin oğlan sənin qismətindir.. Sən gəldin, intəhası, at əvəzinə maşını sürüb gəldin. Nolar, maşın da minikdi.. Mən səni hər gün gözləyirdim. Bənövşə səsini alçaldıb, az qala pıçıltı ilə: – Sən mənim qismətimsən, – dedi”^[12] Xızırın Bənövşənin yuxusuna girməsi faktı həm bununla bağlı əhvali-ruhiyyəni şirinləşdirmiş, həm də Bənövşənin daxilən saflığının nümayişinə çevrilmişdir. İ.Məlikzadənin “Gümüşgöl əfsanəsi” povestindən götürülmüş həmin nümunədə Bənövşə öz sevgilisi Orxanla son dərəcə səmimi bir tonda tanışır, hətta Bənövşənin nitqinin ahənginə də sevinc duyğuları hakimdir. Bənövşə sevgilisinin atla deyil, maşınla gəlməsini də böyük fərəhlə qarşılayır, hətta onun, bəlkə də, həmişə yaddaşında olan ağ atlı oğlanın qətiyyən xiffətini çəkmir, çünki o, çox sakit bir tərzdə və məmnunluqla söyləyir ki, “sən mənim qismətimsən”. İ.Məlikzadənin “Gümüşgöl əfsanəsi” povestində Xızır obrazının bədii mətnə gətirilməsi yalnız Bənövşənin taleyində mühüm əhəmiyyət daşımaqla yekunlaşmır. Daha maraqlı bir cəhət isə ondan ibarətdir ki, bu obraz oxuculara da öz müsbət təsirini göstərmiş olur. Xızırın adı Azərbaycan nəsrinin və dramaturgiyasının inkişafında böyük xidmətləri olan, əsərləri ilə yeni-yeni nəsillərin yetişməsində və tərbiyəsində mühüm xidmətlər göstərən Xalq yazıçısı Elçinin “Mahmud və Məryəm” romanında da bir neçə yerdə çəkilir. Məsələn, “Haqq sənə göndərsin Xızır İlyası”,^[13] “Qırx altı il ki, bu qədər işıqsız yaşamışdı, Xızır daha heç vaxt Sofinin imdadına yetməyəcəkdi və Sofi özü özünə kömək eləməli idi”.^[14] Yazıçı bu mifoloji obrazın funksiyalarını üstüörtülü şəkildə vermişdir. Başqa sözlə, “Haqq sənə göndərsin Xızır İlyası”, “Xızır daha heç vaxt Sofinin imdadına yetməyəcəkdi” fikirləri Xızırın xilaskarlıq funksiyası ilə bağlıdır. Xalq ədəbiyyatını və etnik düşüncəni yaxşı bilən, yaratdığı bədii obrazların daha da mükəmməl çıxması üçün bunlardan səmərəli şəkildə faydalanan Elçin də romanda Xızır peyğəmbərin darda olan insanların köməyinə xüsusiyyətini ustalıqla qələmə almışdır. Yazıçının “Ağ dəvə” romanında isə tez-tez mifoloji anlam daşıyan “uğrun açıq olsun!” ifadəsinə də rast gəlinir. Balakərimin söylədiyi əhvalatda “ – Oğul, uğrun açıq olsun!..”, “ – Ya uğur!” kimi alqışlar işlənmişdir.^[15] Belə ki, Uğur əski türk mifoloji düşüncəsində yol əyəsidir. Bu düşüncəyə görə dağın da, gölün də, suyun da öz əyəsi var. Yolun da yiyəsi Uğur deyilən mifik hami ruh sayılmışdır. Folklorşünas alim M.Seyidov qeyd edir ki, mifoloji inamlarla bağlı bu anlayış haqqında M.Kaşqari belə yazır ki, oğuzlar hələ o zamanlar bir-birinə yolun xətərsizliyini arzulayarkən: “yol uğur bolsun” – deyərmişlər. Bu söz fəqət səfərə gedərkən deyilirdi ki, bununla yol əyəsini sanki kömək olmağa çağırırdılar. Məhz bu səbəbdən səfərə çıxan adamlara: “yolun uğurlu olsun” deyə “uğurlu yol” arzulanmışdır^[16] “Uğurun açıq olsun” tipli örnəklərdən isə göründüyü kimi, “uğur” məfhumunun özü sonralar da bağlılığını hər zaman qoruduğu “yol” sözü ilə eyni anlamda işlənmişdir. Yəni “yolun açıq olsun”. Azərbaycan folkloru antologiyalarında da verilmiş “uğrun açıq olsun”, “uğrun üzünə gülsün” kimi alqışlar bu gün də öz əski mənasını qoruyub saxlamışdır. Oğuz türklərinin möhtəşəm yazılı abidəsi olan “Kitabi-Dədə Qorqud”da da “sağ varıb, əsən gələsən, uğrun açıq olsun” ifadəsinə tez-tez rast gəlinir. Sonralar yol əyəsi Uğurun yerini Şərq xalqları içərisində daha çox yayılan mifik Xızır obrazı tutmuşdur. Prof. İ.Vəliyev daha çox türk xalqlarının inanclarında yer alan, əbədi həyat qazanmış mifik obraz olan Xızırı Misir mifik obrazı Osirislə müqayisə edərək yazır: Osiris adı onun yunanlaşdırılmış formasıdır. Adın ilkin formalarından biri Usir, yaxud İsirdir. Bu adın Osir, Uzir, Ozir və s. variantları da vardır ki, bunlar da Xızırla eynidir^[17] Buradan belə nəticəyə gəlmək olar ki, necə ki, Xızır türk xalqlarında ölməzliyi, əbədiliyi təcəssüm etdirir, yaşıllığın və bərəkətin yaradıcısı, himayəçisi sayılır, inamsız, ümidsiz insanlara yardım edir, Misir mifoloji mətnlərində də bu funksiyaları Osiris yerinə yetirir. Təsəvvüf qaynaqlarına görə Musa peyğəmbərin ilahi sirləri və gerçəklərin iç üzünü anlamasına səbəb Xızır olmuşdur. Bu ilahi varlıq kimin qarşısına çıxarsa onun gözündən varlığın sirr pərdəsini qaldırar – deyilir. Xızır təsəvvüf qaynaqlarında şəkildən-şəklə düşüb gah uşaq, gah yaşlı biri olur; yaxud gah quş, gah dovşan donuna düşə bilir. Bir göz qırpımında uzaq-uzaq məsafələr aşır. Havada dolaşır, su üstündə batmadan yeriyir. Təbiətdəki varlıqları öz əmrinə tabe eləyə bilir. Onda ölənləri belə diriltmək qüdrəti var. Bir çox din aliminin isə Xızırın ölməyi haqda ən qüvvətli dəlili Qurani-Kərimdə əl-Ənbiya surəsinin 34-cü ayəsində: “Biz səndən öncə də heç bir insana ölməzlik vermədik” – sözləridir. Ümumilikdə islam dini sistemindəki bütün peyğəmbərlər də ölümlü olduqlarından, lakin ölüb dirilməyə həqiqi inamı əks etdirdiyi üçün Xızır da ölümsüz təsəvvür edildiyindən o, ölümün Haqdan gəldiyi qəbul olunan islam dini sistemindən qıraqda qalır^[18] Tədqiqat işində müqayisəli-tipoloji yanaşma metodundan istifadə olunmuşdur. Araşdırmada nəzəri-metodoloji baza kimi mifologiya və yazılı ədəbiyyat münasibətlərinin öyrənilməsinin Azərbaycan, türk və dünya elmindəki uğurlarına istinad edilmişdir. Azərbaycan folklorşünaslığında, xüsusən XX əsrdə folklor, mifoloji düşüncə və yazılı ədəbiyyat münasibətlərinin öyrənilməsinə dair çoxsaylı tədqiqatların təcrübəsi bu araşdırmanın nəzəri-metodoloji əsaslarını təşkil edir. Aparılan tədqiqatdan əldə olunan nəticə ondan ibarətdir ki, yazıçıların mifoloji obrazlardan, o cümlədən Xızır obrazından bəhrələnmə imkanları müxtəlif, eyni zamanda orijinaldır. Əsərlərdə mifologiyadan istifadə bir çox hallarda üstüortülüdür, mətnaltıdır. Bəzi məqamlarda isə ənənəvi süjetdən, obraz və motivlərindən yeni səpkidə – bütün milli koloriti, mövzu və məzmun gözəlliyi əks olunmaqla istifadə olunmuşdur.

1. Azərbaycan dastanları. 5 cilddə. I cild. Bakı, Lider nəşriyyat, 2005, 392 s. 125-166
2. Azərbaycan nağılları. Beş cilddə. IV cild. Bakı: Şərq – Qərb, 2005, 336 s.
3. Babayeva X. Azərbaycan folklorunda Xızır Nəbi obrazı: Nam. dis. avtoreferatı. Bakı: 2008, 22 s.
4. Bəydili (Məmmədov) C. İstiqbal xalq ədəbiyyatınındır.. (seçmə yazılar). Bakı, 2015, 312 s.
5. Bəydili (Məmmədov) C. Türk mifoloji sözlüyü. Bakı: Elm, 2003, 418 s.
6. Elçin. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Avrasiya Press, 2005, 424 s.
7. Əliyev K. Novruz mərasimləri // Elmi axtarışlar, II / 2009, Bakı: Nurlan, 2009, s. 3-8
8. Kitabi-Dədə Qorqud Ensiklopediyası. 2 cilddə. I cild. Bakı: Yeni nəşrlər evi, 2000, 624 s.
9. Məlikzadə İ. Seçilmiş əsərləri. Bakı, “Şərq-Qərb”, 2005, 336 s.
10. Ocak A.Y. İslam-Türk inançlarında Hızır, yahut Hızır-İlyas kültü. Ankara: 1985, 224 s.
11. Seyidov M. “Uğur” sözü haqqında bəzi qeydlər // Azərbaycan SSR EA Xəbərləri (ictimai elmlər seriyası). Bakı: 1962, № 4, s. 147-159
12. Vəliyev İ. Mif: keçmişdən gələcəyə. Bakı: Nurlan nəşriyyatı, 2013, 308 s.