Pul kütləsinin inflyasiyası (ing. Monetary inflation) — ölkənin (və ya valyuta zonasının) pul kütləsinin davamlı şəkildə artması. Bir çox amillərdən — xüsusilə ictimai gözləntilərdən, iqtisadiyyatın fundamental vəziyyətindən və inkişafından, eləcə də ötürmə mexanizmindən — asılı olaraq bu prosesin nəticəsində çox vaxt qiymət inflyasiyası yaranır. Qiymət inflyasiyası adətən sadəcə “inflyasiya” adlanır və mallar ilə xidmətlərin ümumi qiymət səviyyəsinin yüksəlməsi deməkdir.[1][2]
İqtisadçılar arasında pul kütləsinin artımı ilə qiymət inflyasiyası arasında səbəb–nəticə əlaqəsinin mövcudluğu barədə ümumi razılıq var. Lakin bu əlaqənin dəqiq nəzəri mexanizmləri və qarşılıqlı təsirləri, eləcə də onun dəqiq ölçülməsi ilə bağlı vahid yanaşma yoxdur. Bu əlaqə daha geniş və mürəkkəb iqtisadi sistem daxilində daim dəyişir. Buna görə də müzakirə olunan məsələlər — pul bazasının və qiymət inflyasiyasının necə ölçülməsi, ictimai gözləntilərin təsirinin müəyyənləşdirilməsi, maliyyə innovasiyalarının ötürmə mexanizmlərinə təsirinin qiymətləndirilməsi, həmçinin pulun dövriyyə sürəti kimi amillərin əlaqələrə nə dərəcədə təsir etdiyi — ətrafında geniş debatlar mövcuddur. Nəticə etibarilə, pul-kredit siyasəti üçün ən yaxşı hədəflər və alətlər barədə də müxtəlif fikirlər mövcuddur.
Bununla yanaşı, qiymət inflyasiyası ilə bağlı ictimai gözləntilərin formalaşdırılmasında və onun nəzarətdə saxlanmasında mərkəzi bankların və monetar hakimiyyət orqanlarının rolu və məsuliyyəti barədə ümumi konsensus mövcuddur.
Keynsçi iqtisadçılar hesab edirlər ki, mərkəzi bank real vaxt rejimində iqtisadi dəyişənləri və mövcud şəraiti kifayət qədər dəqiqliklə qiymətləndirə bilər və ümumi daxili məhsulu sabitləşdirmək üçün pul-kredit siyasətini uyğunlaşdıra bilər. Bu iqtisadçılar biznes dövrlərinin və iqtisadi şokların yüksəliş–enmə fazalarını dəqiq şəkildə yumşaltmağa yönəlmiş pul siyasətini dəstəkləyirlər.
Monetarist məktəbin nümayəndələri isə Keynsçi yanaşmanın çox vaxt həddindən artıq reaksiya, vaxt gecikməsi və digər arzuolunmaz nəticələr yaratdığını düşünürlər və bu siyasətin vəziyyəti daha da pisləşdirdiyini iddia edirlər. Onlar mərkəzi bankın iqtisadi problemləri real zamanda təhlil etmək və düzgün vaxtda uyğun tədbirlər görmək imkanına şübhə ilə yanaşırlar. Buna görə də monetaristlər daha sadə və az müdaxilə edən pul siyasətini — xüsusilə pul təklifinin sabit tempdə artırılmasını — müdafiə edirlər.
Avstriya iqtisad məktəbinin bəzi tərəfdarları pul kütləsinin artımını birbaşa “inflyasiya” kimi qəbul edir və bu problemi aradan qaldırmaq üçün ya pulun sərbəst bazar prinsipləri ilə tənzimləndiyi sərbəst bankçılıq modelinə, ya da 100% qızıl standartına qayıdışı və mərkəzi bankların ləğvini təklif edirlər.
Hazırda əksər mərkəzi banklar monetarist və ya Keynsçi yanaşmanı, yaxud daha çox onların qarışığını tətbiq edirlər. Mərkəzi banklar arasında inflyasiya hədəflənməsi strategiyasına keçid meyli də müşahidə olunur.[2]
Monetaristlərin inflyasiya izahı Pulun kəmiyyət nəzəriyyəsinə əsaslanır. Bu nəzəriyyə tənliyi ilə ifadə olunur; burada M — pul kütləsi, V — pulun dövriyyə sürəti, P — qiymət səviyyəsi, T isə ümumi tranzaksiyalar və ya istehsal həcmi deməkdir. Monetaristlər hesab edirlər ki, V və T uzun müddətdə iqtisadiyyatın istehsal gücü kimi real dəyişənlərlə müəyyən olunduğundan, pul kütləsinin artımı ilə inflyasiya arasında birbaşa əlaqə mövcuddur.
Aşağıda artıq pulun inflyasiyaya necə çevrilə biləcəyi mexanizmləri izah olunur. Fərdlər artıq pul vəsaitlərini birbaşa mallara və xidmətlərə xərcləyə bilərlər. Bu isə cəmi tələbin artmasına səbəb olaraq inflyasiyaya birbaşa təsir göstərir. Eyni zamanda, mallara və xidmətlərə tələbin artması əmək tələbatını da artırır və bu, pul maaşlarının və vahid əmək xərclərinin yüksəlməsinə gətirib çıxarır. İqtisadiyyatda cəmi təklif nə qədər qeyri-elastikdirsə, inflyasiyaya təsir də bir o qədər güclü olur.
Mallar və xidmətlərə tələbin artması idxalın yüksəlməsinə səbəb ola bilər. Bu proses daxili iqtisadiyyatdan valyuta axını yaratsa da, beynəlxalq bazarlarda pul təklifinin artımına gətirib çıxarır və nəticədə məzənnəyə aşağı yönümlü təzyiq göstərir. Bu isə idxal inflyasiyasına səbəb ola bilər.
Müasir Pul Nəzəriyyəsi (Modern Monetary Theory) — Kartalist məktəbin bütün törəmələrində olduğu kimi — pul suverenliyinə malik ölkələrdə dövlətin öz valyutası ilə ifadə olunan borclarını hər zaman ödəyə biləcəyini vurğulayır. Bununla belə, müasir pul sistemlərində pul təklifi əsasən endogen şəkildə formalaşır. Lakin hökumətin büdcə profisitləri və kəsirləri kimi ekzogen amillər də rol oynayır və hökumətə inflyasiya hədəflərini müəyyənləşdirmək imkanı verir. Bu məktəbin tərəfdarları qeyd edirlər ki, monetar inflyasiya ilə qiymət inflyasiyası bir-birindən fərqlidir və iqtisadiyyatda boş istehsal gücü olduqda monetar inflyasiya cəmi tələbi artıraraq müəyyən həddə qədər qiymət inflyasiyasını kompensasiya edə bilər.[3]
- ↑ Michael F. Bryan, On the Origin and Evolution of the Word Inflation, clevelandfed.org Arxivləşdirilib 2008-08-19 at the Wayback Machine
- ↑ 1 2 Jahan, Sarwat. "Inflation Targeting: Holding the Line". International Monetary Fund, Finance & Development. İstifadə tarixi: 28 dekabr 2014.
- ↑ Éric Tymoigne and L. Randall Wray, "Modern Money Theory 101: A Reply to Critics," Levy Economics Institute of Bard College, Working Paper No. 778 (November 2013).