Şəfiqə Qaspıralı

Şəfiqə Qaspıralı 1886-cı il 21 noyabr tarixində Krımın Bağçasaray şəhərində anadan olmuşdur. O, türk dünyasında “Dildə, fikirdə, işdə birlik” şüarı ilə tanınan maarifçi və ictimai xadim İsmayıl Qaspıralı ilə Kazan mənşəli Akçuralar ailəsindən olan İsfəndiyar bəyin qızı Zührə xanımın ailəsində doğulmuşdur. Şəfiqə Qaspıralı, türçülük hərəkatının tanınmış nümayəndələrindən biri olan Yusuf Akçuranın xalası qızıdır.^[1][2][3]

İsmayıl və Zührə Qaspıralıların ailəsində səkkiz övlad – Rıfat, Şəfiqə, Behiyə, Leyla, Dənyal, Nigar, Mansur və Heydər dünyaya gəlmişdir. Onlardan Leyla erkən yaşlarında vəfat etmişdir. Ailədaxili yazışmalardan məlum olur ki, Zührə xanım övladları ilə mütəmadi məktublaşmış, Şəfiqə Qaspıralıya ünvanladığı məktublardan 19-u bu günədək qorunub saxlanılmışdır.^[4][5]

Şəfiqə Qaspıralı ibtidai təhsilə başlamazdan əvvəl oxuma-yazma bacarığını mənimsəmişdir. Atası İsmayıl Qaspıralı onun təhsilini xüsusi nəzarətdə saxlamış və yeni pedaqoji üsullar əsasında hazırladığı “Hocâ-i Sıbyan” adlı dərsliyini ona təqdim etmişdir. Qısa müddətdən sonra Şəfiqə Qaspıralı həmin yeni tədris metodunun tətbiq olunduğu məktəbə qəbul edilmişdir. Bu məktəb, atası İsmayıl Qaspıralının 1884-cü ildə Bağçasarayda maarif islahatının ilk mərhələsini həyata keçirmək məqsədilə təsis etdiyi ilk “Üsulü-Cədid” məktəbi idi. Bu məktəbdə Şəfiqə Qaspıralının bibisi, İsmayıl Qaspıralının bacısı Səlimə-Pəmbə xanım müəllimə kimi fəaliyyət göstərmişdir. ^[6][4][7]

Həmin dövrdə qadınların məktəbə getməsi, hətta oxuma-yazma öyrənməsi cəmiyyət tərəfindən qəbul edilmirdi. Buna baxmayaraq, İsmayıl Qaspıralı özünün müdafiə etdiyi Üsulü-Cədid metodunu ailəsində də tətbiq etmiş və qızı Şəfiqəni bu yeni tədris üsulu ilə fəaliyyət göstərən məktəbdə oxutmaqla yanaşı, onun üçün xüsusi rus dili müəllimi də tutmuşdur. Qaspıralının tanışlarının məsləhəti ilə ailəyə gələn polyak mənşəli müəllimə Olqa Celakovska təxminən bir il müddətində Şəfiqəyə rus dili üzrə tədris vermişdir. Daha sonra Olqa xanımın səhhətində yaranan problemlər səbəbilə dərsləri Katerina adlı ukraynalı müəllim davam etdirmiş və dörd il ərzində Şəfiqəyə rus dili tədris etmişdir. Bu təhsil nəticəsində Şəfiqə Qaspıralı yüksək səviyyədə rus dili biliyinə yiyələnmişdir. İsmayıl Qaspıralı rus dilinin öyrənilməsini zəruri hesab etmiş, rus dilini bilmədən rus idarə sistemi daxilində yaşayan müsəlman-türk icmalarının öz hüquqlarını müdafiə edə bilməyəcəyini vurğulamışdır. Bu məqsədlə o, ailəsində olduğu kimi, ictimai mühitdə də rus dilinin öyrədilməsini təşviq etmişdir.^[8]

Daha sonra Şəfiqə Qaspıralı gənc yaşlarından etibarən “Tərcüman” qəzetinin nəşri, si və paylanması işlərində atasına kömək etmişdir. 1903-cü ildə Zührə xanım 41 yaşında vəfat etmişdir. Bundan sonra Şəfiqə Qaspıralı ailə işləri ilə yanaşı, “Tərcüman” qəzetindəki vəzifələrini də davam etdirmişdir. Həmin dövrdə Odessa (Novorossiysk) Universitetində təhsil alan azərbaycanlı tələbələr tez-tez İsmayıl Qaspıralını ziyarət edirdilər. Bu ziyarətlərdən biri zamanı Şəfiqə Qaspıralı gələcək həyat yoldaşı Nəsib bəy Yusifbəylini tanımışdır. Tanışlıq zamanı Şəfiqə 16, Nəsib bəy isə 21 yaşında idi. Onların yazışmaları əvvəlcə milli və siyasi mövzular üzərində qurulsa da, sonradan şəxsi xarakter almışdır.^[9][3][10]

Şəfiqə Qaspıralının ilk mətbu yazısı 1903-cü ildə “Tərcüman” qəzetində dərc olunmuşdur. Bu yazı münasibətilə Nəsib bəy Yusifbəyli ona təbrik məktubu göndərmişdir.

Anası Zührə xanımın vəfatı səbəbilə “Tərcüman” qəzetinin 20 illik yubiley tədbiri 4 may 1903-cü ilə təxirə salınmışdır. Tədbirin təşkili ilə bağlı bütün işlərə – bəzəklərdən tutmuş qonaqların qəbuluna qədər – Şəfiqə Qaspıralı rəhbərlik etmişdir. Bu tədbir qeyri-rəsmi şəkildə qadınların iştirakı ilə keçirilən ilk ictimai müzakirələrdən biri hesab olunur. Burada qadınların cəmiyyətdəki rolu və problemləri müzakirə edilmiş, bunun nəticəsində İsmayıl Qaspıralı qadınlar üçün ayrıca bir nəşr hazırlamaq təşəbbüsü ilə çıxış etmişdir.^[11][12]

“Aləmi-nisvan” jurnalının nəşri və Şəfiqə Qaspıralının qadın maarifçiliyində rolu

1905-ci ilin 13 yanvar tarixli Tərcüman qəzetində “Aləmi-nisvan” (“Xanımlar Dünyası”) adlı qadın jurnalının proqramı və nəşr planı dərc olunmuşdur. Məqalədə qeyd edilirdi ki, bu nəşr “xanımlara məxsus ədəbi və elmi həftəlik məcmuə” olacaq və aşağıdakı bölmələrdən ibarət olacaqdı:

1. Qadınlara aid dövlət nizamnamələri, hüquqi və dini hüquqlar;
2. Ev idarəçiliyi, uşaq tərbiyəsi və ailə sağlamlığına dair məlumatlar;
3. Ev işləri, tikiş, naxış və s. üzrə faydalı məsləhətlər, təsvir və şəkillərlə birlikdə;
4. Müxtəlif xalqlarda qadınların vəziyyəti, ictimai həyatda və ədəbiyyatda tanınmış qadınların bioqrafiyaları və portretləri;
5. Elm, əxlaq, hekayə, şeir, tarix və səyahətə dair yazılar və illüstrasiyalar.

1905-ci ilin 21 oktyabr tarixli Tərcüman qəzetində “Jenskiy Mir” başlığı altında jurnalın rus dilində nəşri barədə məlumat verilmişdir. Elə həmin il Tərcümanda yayımlanan elan məqaləsində jurnalın imtiyaz sahibinin İsmayıl Qaspıralı, məsul redaktorunun isə onun qızı Şəfiqə Qaspıralı olacağı göstərilmişdir.^[13][14] Mövcud məlumatlara əsasən, Türk və İslam dünyasında qadınlara həsr olunmuş ilk mətbu orqan olan “Aləmi-nisvan”, 1905-ci ilin sonlarında Tərcüman qəzetinə əlavə kimi nəşrə başlamışdır. İsmayıl Qaspıralı qızını bu vəzifəyə təyin edərkən onu özünün “Arslan Qız” hekayəsindəki Gülcəməl obrazına bənzətmişdir. Gülcəməl müstəqil düşüncəyə malik, ictimai cəhətdən fəal bir qadın idi və Qaspıralının ideallarındakı müasir müsəlman qadın modelini təcəssüm etdirirdi. Bu baxımdan Şəfiqə Qaspıralı Türk qadın aydınlanmasının simvoluna çevrilmişdir.^[15]

Jurnalın 1905-ci ilə aid nüsxəsində “Müsəlman xanımlara məxsus ədəbi və tədrisi həftəlik məcmuə” ifadəsi yer almış, eləcə də “Sahibi-İmtiyaz İsmayıl Q., İdarə Müdiri Şəfiqə Q., şəhər: Bağçasaray, il: 1905” kimi qeydlərlə nəşrin kimlər tərəfindən, harada və nə vaxt çap olunduğu göstərilmişdir. Eyni zamanda, rus dilində “Tərcüman qəzetinin pulsuz əlavəsi” qeydi də üz qabığında qeyd olunmuşdur.^[3][2][16]

1910-cu ildə Âlem-i Nisvân qəzet/jurnalının 10 nömrəsinin, 1911-ci ildə isə yalnız 3 nömrəsinin nəşr edildiyi bildirilmişdir. Şəfiqə Qaspıralı jurnalı 1917-ci ildə yenidən nəşr etdirməyi planlaşdırsa da, Oktyabr inqilabı buna imkan verməmişdir. Son araşdırmalar nəticəsində 1910-cu ilə aid müxtəlif nüsxələrin aşkara çıxması ilə həmin ildə 10 nömrə nəşr edildiyi barədə əvvəlki məlumatların etibarlılığı mübahisəli hala gəlmişdir.

Şəfiqə Qaspıralı 1906-cı ildə Nəsib bəy Yusifbəyli ilə evlənmişdir. Bu nikahdan 1908-ci ildə Zührə, 1909-cu ildə isə Niyazi adlı övladları dünyaya gəlmişdir. Həmin dövrdə həyat yoldaşı və qardaşı Rıfat Qaspıralı da Tərcüman qəzetində çalışırdı.

1912-ci ildə əri Nəsib bəyin Gəncə bələdiyyə başqanı seçilməsi səbəbilə ailə Gəncəyə köçmüşdür. Şəfiqə Qaspıralı burada da türk qadınlarının təhsili üçün fəaliyyət göstərmişdir.

Eyni il Şəfiqə Qaspıralı Tərcüman qəzetinə rəhbərlik edəcək kimsə olmadığını bildirərək Bağçasaraya qayıtmışdır. 1914-cü ilin sentyabrında İsmayıl Qaspıralı vəfat etmiş, Tərcüman isə vəfatdan sonra daha beş il nəşr olunmağa davam etmişdir.

1917-ci ildə Rusiyada Çarlığın yıxılması ilə bolşevik dövrü başlamışdır. Bu proseslər fonunda Şəfiqə Qaspıralı Rusiyada Türk Qadın Hərəkatının öncüsü kimi tanınmağa başlamışdır. Onun təşəbbüsü ilə “Bağçasaray Qadınlar İnqilal Komitəsi” yaradılmış və keçirilən toplantıda o, komitənin sədri seçilmişdir.

Həmin il Şəfiqə Qaspıralı Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultayına dəvət edilmiş və idarə heyətinə üzv seçilmişdir. Bu hadisə onu dünya müsəlman türk qadınları arasında siyasi fəaliyyətə qoşulan ilk qadınlardan birinə çevirmişdir.

1917-ci ilin aprelində keçirilən Akmescid Mərkəzi Müsəlman Qadınları Komitəsinin toplantısında o, nümayəndə seçilmiş; avqustda Akmescid Qadınlar Qurultayında fəal iştirak etmişdir. 24 oktyabr 1917-dən etibarən komitənin adı “Krım Mərkəzi Müsəlman Qadınları Komitəsi” olaraq dəyişdirilmişdir.

17 noyabr 1917-ci ildə Krım Qurultayında Şəfiqə Qaspıralı dörd nümayəndə ilə birlikdə deputat seçilmişdir. Atası İsmayıl Qaspıralının həyata keçirə bilmədiyi Dârülmüəllimât (Qız Müəllimlər Məktəbi) layihəsi bu dövrdə reallaşdırılmış və Şəfiqə Qaspıralı məktəbin müdiri təyin edilmişdir. O, zəkalı və istedadlı qızların təhsil müəssisəsinə qəbul olunması üçün Krım boyunca maarifləndirici görüşlər keçirmişdir.

Bolşeviklərin Krımı işğalından sonra 23 fevral 1918-ci ildə həm “Tərcüman” qəzetinin bağlanması, həm də Numan Çelebi Cihanın edamı ilə əlaqədar Şəfiqə Qaspıralı bu vəziyyəti “öldürülməkdənsə, ölməyi üstün tutduq” sözləri ilə şərh etmişdir.

Şəfiqə Qaspıralı 15 avqust 1919-cu ildə həyat yoldaşı Nəsib bəy Yusifbəylinin dəvəti ilə övladları ilə birlikdə Bakıya köçmüşdür. Burada Xalq Maarif Nazirliyinə bağlı təhsil müəssisələrində uşaq bağçası müəllimləri hazırlayan kurslar təşkil etmişdir.

1920-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti süquta uğradıqdan sonra Nəsib bəy vəfat edir. Bundan sonra Şəfiqə Qaspıralı Xalq Maarif Komissarlığında uşaq bağçası idarəçisi vəzifəsində çalışmışdır.

Şəfiqə Qaspıralı, Türkiyənin Bakıda səfirliyin konsulu olan Memduh Şevket Esendalın dəstəyi ilə övladları ilə birlikdə Türkiyəyə köçmüşdür. Burada ailəsinə məxsus qalan bəzi zinət əşyalarını satmaqla dolanmış, daha sonra xəstəxanada işləyərək, dərzi və tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərərək, həmçinin Dârül-eytâmda müdirlik edərək çətin güzəranını davam etdirmişdir. Bir müddət sonra Qızılayda aylığı 40 lirə olan müvəqqəti iş tapmışdır.

O, bütün çətinliklərə baxmayaraq övladlarının təhsilini təmin etmişdir. Zührə Hanım Erenköy Qız Liseyini bitirmiş və ali təhsilinə davam etmiş, Niyazi bəy isə müəllim kimi Ərzuruma təyin olunmuşdur.

1930-cu ildə Şəfiqə Qaspıralı Krım Kadınlar Cəmiyyətini yaratmışdır. Cəmiyyətin məqsədi Krım qadınlarını bir araya gətirmək və Krım türklərinə qarşı həyata keçirilən siyasətləri beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırmaq idi. Lakin təşkilat geniş miqyasda fəaliyyət göstərə bilməmişdir.

1946-cı ilə qədər qızı Zührə Hanımın (alim Mirzə Gökgöllə evli) yanında yaşayan Şəfiqə Qaspıralı daha sonra qardaşı Əli Heydərin yanına köçmüşdür. Oğlu Niyazi 1965-ci ildə vəfat etmişdir.

Şəfiqə Qaspıralı 31 avqust 1975-ci ildə İstanbulda dünyasını dəyişmişdir.

• Ганкевич В. Ю. Роль И. Гаспринского и его семьи в развитии народного образования среди крымско-татарских женщин на рубеже XIX–XX веков/ Крым и Россия: неразрывные исторические судьбы и культура. Материалы республиканской научно-общественной конференции. Симферополь, 1994, стр. 19–21.
• Абдульваапов. Н. Гапринская Шефика / Деятели крымскотатарской культуры (1921–1944): Библиографический словарь. Симферополь:Доля, 1999, стр. 69

Женский вопрос" на страницах изданий И. Гаспринского и его влияние на развитие крымскотатарской журналистики начала ХХ в. Arxivləşdirilib 2016-03-15 at the Wayback Machine