Şeypur (jurnal)

1905 İnqilabından sonra nəşr olunan "Bəhlül", "Zənbur", "Lək-lək", “Məzəli” kimi jurnallar Azərbaycanda satirik-mizahi mətbuatın əsasını formalaşdırdı. “Molla Nəsrəddin”dən başlayaraq ardıcıl şəkildə çıxan bu nəşrlərin məqsədi ölkədə baş verən ictimai-siyasi proseslər haqqında məlumatlılığı artırmaq və milli şüurun formalaşmasına xidmət etmək idi.

Azərbaycan türkcəsində mətbuat fəaliyyəti aparmağın çətin olduğu bir dövrdə “Molla Nəsrəddin” və onun ardıcılları din, dil, sosial ədalətsizlik, işçi hüquqları, siyasi təzyiqlər, ermənilərlə Azərbaycan türkləri arasındakı qarşıdurmalar kimi mövzuları işıqlandırırdı. Bu jurnallar ictimai mövqeləri və müdafiə etdikləri ideyalar baxımından mühüm rol oynayırdı.

Sonrakı mərhələdə həmin nəşrlər satirik və ironik ünsürlərdən istifadə etməklə senzura və siyasi basqılara qarşı mübarizə üsulu formalaşdırdılar. 1905 İnqilabından sonra mətbuat orqanları baxımından yaranan sərbəstlik dövründə başlanan bu satirik və yumoristik hərəkat 1917 İnqilabı dövründə də davam etdi. Bu dövrdə qısa müddət ərzində Çar Rusiyasının süqutu, ardınca 1918-ci ildə əvvəlcə Zaqafqaziya Seyminin qurulması və dağılması, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyini elan etməsi kimi hadisələr baş verdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 23 aylıq mövcudluğu dövründə nəşr olunan jurnallardan biri də Şeypur idi.

Bu baxımdan yanaşdıqda, “Şeypur” jurnalının özündən əvvəl nəşr olunan satirik jurnallardan daha fərqli mövzulara toxunması gözlənilsə də, jurnalın rus idarəçilərinə, türk dilinin istifadə olunmamasına və xalqın yoxsullaşdırılmasına yönəlmiş tənqidləri keçmişlə tam anlamıyla əlaqənin kəsilmədiyini göstərirdi.

“Şeypur” jurnalı 5 oktyabr 1918-də nəşrə başlamış və dizayn baxımından olduqca sadə tərtibatla çıxmışdır. Qapaqda iri hərflərlə “Şeypur” yazısı yer alır, yalnız 8-ci sayda başlıq bəzəkli çərçivə içində verilmişdir. Başlığın üstündə nəşr tarixi göstərilir; ilk sayılarda həm Hicri, həm Rumi, son üç sayıda isə Hicri və Miladi tarix işlədilmişdir. Başlığın altında isə qiymət və “Həftədə bir dəfə Azərbaycan türkcəsi ilə nəşr olunan satira jurnaldır” qeydi yerləşirdi. Jurnalın müdriyyət və mətbəə məlumatları isə hər sayın son səhifəsinin aşağı hissəsində verilirdi. Məqalə başlıqları ayırd edicilik üçün iri şriftlə yazılır, mətnlər nazik xətlərlə ayrılır, bəzən dekorativ naxışlar da istifadə olunurdu.

Jurnalın neçə sayı çıxdığı barədə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Nazim Axundov "Şeypur"un 1918-ci ildə 11, 1919-cu ildə 1 olmaqla ümumilikdə 12 sayı olduğunu bildirir. Nazim Əkbərli isə 13 sayı qeyd edir. “XX əsr Azərbaycan yazıçıları” kitabının Saməd Mansur bölməsində jurnalı 1919-cu ildə nəşrə başlamış göstərirlər. Mirzə Bala Məmmədzadəyə görə isə "Şeypur" 1918-ci ilin sentyabrından sonra çıxmağa başlamış və 1919-cu ilin ortalarınadək davam etmişdir.

Lakin orijinal nüsxələr göstərir ki, "Şeypur" 1918-ci ildə 11, 1919-cu ildə 3 sayı ilə ümumilikdə 14 dəfə nəşr olunmuşdur. Jurnalın nəşri 5 oktyabr 1918-də başlamış və 18 yanvar 1919-da başa çatmışdır.

Həftəlik nəşr planına baxmayaraq, 4–5-ci və 6–7-ci saylar arasında iki həftəlik gecikmə var. 5-ci sayın gecikməsi redaksiya heyətinin “şəhərdə yayılan xəstəlik” səbəbi ilə izah edilmiş və oxuculardan üzr istənilmişdir.

XX əsr boyunca Azərbaycanda ərəb, kiril və latın əlifbaları istifadə olunurdu. Şeypur jurnalının nəşr edildiyi 1918–1919-cu illərdə Azərbaycanda ərəb əlifbası işləndiyindən, jurnalın bütün sayıları ərəb əlifbası və Azərbaycan türkcəsi ilə qələmə alınmışdı. Bununla yanaşı, bu yazılar uzun illər boyunca qarşılıqlı təsirdə olunan xalqların izlərini də daşıyırdı. Elə buna görə də jurnalın səhifələrində Osmanlı türkcəsinə, farscaya və rus dilinə aid sözlər tez-tez işlədilirdi.

Burada rus dilinə ayrıca bir başlıq açmaq lazımdır. Jurnalın müəllifləri xalqın rus dilindən istifadə etməsini tənqid edir və bu tənqidin yer aldığı mətnlərdə ana dili məsələsinə diqqət çəkmək üçün çox sayda rusca sözlər işlədirdilər. Elə bu səbəbdəndir ki, jurnal rəhbərliyi rusca istifadə olunmasına etiraz olaraq, jurnala göndərilən rusca məktublara nə olursa-olsun cavab verməyəcəklərini açıq şəkildə bildirirdi.

Şeypur jurnalının ilk altı sayı 60 qəpik satış qiyməti ilə buraxılmışdır. 7-ci nömrədən etibarən bu məbləğ 1 manata, 8-ci nömrədə isə 1 manat 50 qəpiyə qaldırılır. Jurnalın idarəsi qiymətin 60 qəpik olma səbəbini belə açıqlayır:

“Oxucularımızın ruhunu doyurmaq naminə kağızın bahalılığına və mətbəə işlərinin zəif olmasına baxmadan Şeypur jurnalını nəşr etməyə başladıq. Jurnalımızın maddi durumu hələlik zəif olduğu üçün satış qiymətini 60 köpük qoymaq məcburiyyətində qaldıq. Hörmətli oxucularımızın jurnalımızı alıb oxuyaraq, müəlliflərimizin isə yazıları ilə jurnalımıza dəstək verəcəklərinə inanaraq jurnalı nəşr etməyə başladıq”.

Bu şəkildə vəziyyətin bahalılığından söz edilərək izah olunurdu.

Şeypur jurnalının son sayısına baxıldıqda, nəşrin dayandırılacağına dair hər hansı bir işarəyə rast gəlinmir. Bununla yanaşı, jurnalın qiymətinin tez-tez artırılması maddi çətinliklər səbəbilə jurnalın bağlandığı fikrini irəli sürməyə əsas verir.

“Elm və təhsil” nəşriyyatında çap olunan filologiya elmləri doktoru, əməkdar elm xadimi Hüseyn Həşimlinin üç kitabı onun bu sahədəki ardıcıl araşdırmalarının nəticəsidir. Bu nəşrlərdən biri “Məmmədəli Sidqi və ‘Şeypur’ jurnalı”dır. Kitabda XX əsrin əvvəllərində maarif, ədəbiyyat, mətbuat və teatr sahələrində mühüm xidmətləri olan Məmmədəli Sidqinin indiyədək yetərincə tədqiq olunmamış çoxşaxəli fəaliyyəti sistemli şəkildə araşdırılmışdır. Birinci fəsildə Naxçıvan, Bakı və Aşqabadda pedaqoji fəaliyyəti, müxtəlif qəzet və jurnallardakı çoxsaylı bədii-publisistik yazıları, istifadə etdiyi gizli imzalar və bu materialların məzmunu arxiv və dövri mətbuat əsasında müəyyənləşdirilmişdir.

M.Sidqinin bədii yaradıcılığı və teatr sahəsindəki fəaliyyəti də mənbələr əsasında təhlil edilmişdir. Kitabın ikinci və üçüncü fəsilləri 1918–1919-cu illərdə Bakıda onun redaktorluğu ilə nəşr olunmuş “Şeypur” jurnalına həsr olunmuşdur. Jurnalın bolşevik və erməni silahlı qüvvələrinin fəaliyyəti barədə tənqidi mövqeyi sovet dövründə onun “əksinqilabi ruhlu” nəşr kimi diqqətdən kənarda qalmasına səbəb olmuşdur. H.Həşimli ilk dəfə bu jurnal üzrə əhatəli araşdırma aparmış, xüsusilə “Şeypur” imzasının Səməd Mənsura deyil, Məmmədəli Sidqiyə aid olduğunu elmi əsaslarla müəyyən etmişdir. M.Sidqinin jurnalda dərc olunan məqalə və felyetonları ilk dəfə sistemli şəkildə təhlil edilmiş, onların milli məzmunu və ictimai-siyasi məsələləri əhatə etməsi göstərilmişdir. Kitabın “Əlavələr” bölməsində jurnaldakı seçilmiş materialların transliterasiyası təqdim olunmuşdur.

Hüseyn Həşimli həmçinin “Şeypur” jurnalının bütün 14 sayını transliterasiya edib “Şeypur jurnalı (1918–1919-cu illər)” kitabı kimi nəşr etdirmişdir. Geniş ön sözdə jurnalın nəşr tarixi, ideoloji istiqaməti, müəllif heyəti və məzmun xüsusiyyətləri haqqında məlumat verilir. Jurnalda Məmmədəli Sidqi ilə yanaşı, Səməd Mənsur, Cəfər Cabbarlı, Salman Mümtaz, Əliabbas Müznib, Əmin Abid, Məmmədəli Nasir və digər müəlliflərin əsərləri dərc olunmuşdur. Araşdırma göstərir ki, “Şeypur” jurnalı milli mətbuat tarixində əhəmiyyətli yer tutmuş, satirik poeziya və publisistikanın inkişafında mühüm rol oynamışdır.

2017-ci ildə H.Həşimli öz çoxillik tədqiqatları əsasında “Şeypur jurnalı və ədəbi-tarixi həqiqətlər” monoqrafiyasını nəşr etdirmişdir. Bu əsərdə jurnalın nəşr tarixi, əsas müəllifləri, gizli imzalar, poeziya və publisistika materialları geniş şəkildə araşdırılmışdır.