Əhli-Rəy

"Rəy"in lüğəvi mənası "şəxsi fikir, düşüncə və qənat"dir. "Əhli-Rəy" (Əhlür-Rəy) isə "rəy tərəfdarı olan şəxs və ya şəxslər" deməkdir. Ancaq bu ifadə, VIII əsrdə Kufədə yaranmış fiqhi məktəbin adlandırılmasında istifadə olunmuş və sonrakı dövrlərdə də yeni mənalar qazanmağa davam etmişdir.^[1]

Raşidi xəlifələrinin dövründə İslam dininin sərhədlərinin genişlənməsi nəticəsində səhabələr müxtəlif coğrafiyalara səfərlər edərək, buralarda İslamın təbliği və tədrisi kimi mühüm elmi fəaliyyətlərlə məşğul olmuşdular. Ömər İraqın ələ keçirilməsindən sonra qurulan Kufə şəhərinə fəsix ərəbcə danışan ərəb qəbilələrini köçürmüş, bölgədəki insanlara Quranı və dini bilikləri öyrətməsi üçün Abdullah ibn Məsudu bölgəyə göndərmişdi.^[2] Kufədə tədris fəaliyyəti ilə məşğul olan Abdullah ibn Məsudun tələbələrinin sayının 4000-ə çatdığı rəvayət olunmuşdur. Kufəyə ondan başqa Səd ibn Əbu Vəqqas, Huzeyfə ibn Yəman, Əmmar ibn Yasir, Salman əl-Farisi, Əbu Musa əl-Əşari kimi səhabələrin də gəlməsi bölgədəki elmi inkişafa mühüm təsir göstərmişdir. Əlinin Kufəyə gələrək buradakı elmi inkişafı gördükdə, "Allah İbn Məsuda rəhmət etsin, bu şəhəri elmlə doldurmuşdur. Onun tələbələri bu şəhərin çıraqlarıdır" dediyi nəql edilmişdir. Kufədə məskunlaşan səhabələrin 1500 ətrafında olduğu, bunlardan 70-inin Bədrdə, 300-ə qədərinin isə Beyəti-Rizvanda iştirak etdiyi nəql edilmişdir. Əli dövründə Kufənin paytaxt etməsi və özünün də bir müddət burada yaşaması Kufənin əhəmiyyətini olduqca atırmışdır. Tabiin alimlərindən Məsruq ibn Əcdə, "Peyğəmbər elminin səhabələrdən altısında cəmləndiyini müşahidə etdim. Bunlar Əli ibn Talib, Abdullah ibn Məsud, Ömər ibn Xəttab, Zeyd ibn Sabit, Əbüd-Dərda və Übey ibn Kəbdir. Bu altı nəfərinin elminin də Əli ilə Abdullah ibn Məsudda cəmləndiyini gördüm" deyərək,^[3] Əli ilə İbn Məsudun Kufə məktəbinin formalaşmasındakı mühüm paylarına diqqəti cəlb etmişdir. Ancaq Abdullah ibn Məsud, "Hamı bir tərəfə, Ömər isə başqa bir tərəfə getsə, mən Ömərin getdiyi tərəfə gedərəm" sözləri ilə Ömərə olan görüş sadiqliyini və yaxınlığını ifadə etmişdir. Tabiin fəqihlərindən İbrahim ən-Nəxai də Ömərlə İbn Məsud arasındakı metod və baxış birliyinə diqqəti cəlb edərək bildirmişdir ki, bu iki səhabə çox az məsələdə fərqli düşünmüş və o məqamlarda da İbn Məsudun fikri üstün və qəbul edilməyə daha layiq olmuşdur.^[4] Bu səbəbdən, Əməvilər dövründə Mədinədən sonra ikinci elm mərkəzi kimi meydana çıxan Kufə məktəbinin formalaşmasında Quran, sünnə bilikləri, rəy və ictihadları ilə tanınan Ömər, Əli və İbn Məsudun mühüm rolu olmuşdur. Lakin bu məktəbin səhabə nəslindəki əsl müəllimi İbn Məsud olmuşdur. Çünki o, Kufədə uzun müddət qalıb tələbə-müəllim münasibətinə əsaslanan geniş bir elmi dairə formalaşdırmışdır. Bu elmi fəaliyyət nəticəsində, Tabiin dövründə də müəllim-tələbə münasibətlərinə əsaslanan və getdikcə genişlənən elm dairələri (halqaları) yaranmış, bölgədə Tabiin nəsli arasından görkəmli alimlər yetişmişdir. Onların arasında Əlqamə, Məsruq ibn Əcdə, Əmr ibn Şürəhbil, Übeydə əs-Səlmani, Əsvəd ibn Yezid, Şüreyh ibn Haris, Haris əl-Əvər, Süleyman ibn Rəbiə başda olmaqla mənbələrdə təxminən qırxa yaxın alimin adı çəkilir. Kufə məktəbinin Tabiin nəslinə mənsub əsas nümayəndəsi İbrahim ən-Nəxai hesab olunur. Həqiqətən də, İbrahim ən-Nəxai İbn Abbas, Əbu Səid əl-Xudri, Ənəs ibn Malik kimi səhabələrlə görüşmüş, birinci nəsil Tabiin alimlərindən aldığı elmi rəy və ictihad sahəsindəki yüksək qabiliyyəti ilə zənginləşdirmiş, bölgədə toplanmış elmi irsi qorumaq və növbəti nəsilə ötürməkdə mühüm rol oynamışdır. Hətta yalnız hədis rəvayəti ilə məşğul olan müasirləri də daxil olmaqla, o dövrün alimləri İbrahim ən-Nəxainin öz dövrünün ən bilikli şəxsi olduğu fikrində həmrəy idilər. İbrahim ən-Nəxainin metod və baxışları onun tələbəsi Həmmad ibn Əbu Süleyman vasitəsilə Əbu Hənifə nəslinə (dövrünə) keçmiş və Əbu Hənifə ilə onun məktəbinin fiqh düşüncəsinə dərin təsir göstərmişdir. Səhabə və Tabiin dövründə İraqda əsası qoyulmuş, Quran və sünnəyə əsaslanan dini biliyin rəy və ictihadla zənginləşdirilməsi istiqamətindəki səylərin, hicri II (miladi VIII) əsrinin ortalarında Əbu Hənifə və onun tələbələrinin tədqiqatları nəticəsində sistemli bir quruluşa çevrilərək məktəb halına gəldiyi söylənilə bilər. Lakin səhabə dövrünün sonlarına doğru formalaşmağa başlayan, Tabiin dövründə isə daha da aydınlanan və əsasən müəllim, mühit və elmi material fərqliliyinə söykənən İraq, başqa adı ilə Kufə məktəbi, Abbasi hakimiyyətinə keçid dövründə ümumilikdə "Əhli-Rəy" (Rəy əhli) adlandırılmışdır. Bununla belə, bu adlandırmanın hansı dövrlərdə başladığı və kimlər tərəfindən verildiyi barədə qəti fikir söyləmək mümkün deyildir. Üstəlik, "Əhli-Rəy" anlayışı fiqh tarixində bu şəkildə formalaşmış olsa da, sonrakı əsrlərdə fəlsəfə, kəlam, hədis məktəbləri və hətta təsəvvüfi meyllərin ortaya çıxması ilə bu termin həm müsbət, həm də mənfi müxtəlif mənalar qazanmışdır. Kufə məktəbinin "Əhli-Rəy" adlandırılması, bu məktəbin Quran və sünnəni tərk edib yalnız rəyə əsaslanaraq hökm verdiyi mənasına gəlmir. Əhli-Hədislə Əhli-Fiqh arasında Quran və sünnənin əsas (əsli) dəlil olduğu və Quran və sünnənin də açıq bir hökm mövcud olduqda həmin hökmün qəbul ediləcəyi məsələsində heç bir fikir ayrılığı yoxdur. Əbu Hənifə və onun məktəbinin "Əhli-Rəy" adlandırılmasına gəlincə, bu məktəbi formalaşdıran səhabə və fəqihlərin (fiqh alimlərinin) höküm çıxarma prosesində rəyə, yəni ağıla və ictihada digər alimlərə nisbətən daha çox müraciət etmələri olmuşdur.^[5] Əbu Hənifə və onun məktəbinin " Əhli-Rəy" adlandırılmasında, həmçinin bu münasibətlə bəzi ittihamlara məruz qalmasında, Ömər ibn Əbdüləziz dövründə Hicaz bölgəsində hədis cəmləmə fəaliyyətinin təşviq edilməsi və geniş yayılması, Mədinədə isə yalnız hədis toplamaq və rəvayət etməklə məşğul olan bir qrup mühəddisin zamanla bir məktəb yaratmasının da mühüm rolu olmuşdur. Bu şəxslər, xüsusilə iraqlı fəqihlərin əllərində mövcud olan hədislərə zidd görünən fətvalarını eşitdikcə, onların hədisi tərk edib rəy ilə hökm verdiklərini zənn etmiş, bu yöndə ittihamlar irəli sürmüş və bu fikir, ciddi araşdırma aparılmadan elm məclislərində ağızdan-ağıza yayılmışdır. Əhli-Rəyə qarşı, xüsusilə Hicaz alimləri və mühəddislər tərəfindən nümayiş olunan bu münasibətin digər bir səbəbi, alimlər və məktəblər arasında çox vaxt rast gəlinən elmi rəqabət olmuşdur. Əbu Hənifə və tələbələrinin "Əhli-Rəy" kimi tanınması və rəylə bağlı tənqidlərin tədricən Hənəfiləri hədəf almasına Mötəzilə məzhəbinin rasionalist bir cərəyan kimi meydana çıxması və bu məzhəbin görkəmli nümayəndələrinin əksəriyyətinin Hənəfi olması da təsir göstərmişdir. Məsələn, Bişr ibn Qiyas və İbn Əbu Düəd kimi Quranın məxluq (yaradılmış) olduğu fikrini müdafiə edən Mötəzilə alimləri həm də Əbu Hənifə məktəbinin davamçılarından idilər. Buna görə də Kövsəri qeyd edir ki, Hənəfilərə "Əhli-Rəy" adının verilməsinin və bu anlayışın mənfi məna kəsb etməsinin səbəbi, "Xəlqül-Quran" məsələsi və "mihnə" hadisəsi ortaya çıxıb əksər alimlərin Əhməd ibn Hənbəl ətrafında birləşməsindən sonra, savadsız ravilərin (kor-koranə rəvayətçilərin) düşünmədən başlatdıqları propaqanda nəticəsində formalaşmışdır.^[6] O, həmçinin vurğulayır ki, əslində rəy və ictihadı istifadə etmək baxımından fəqihlər arasında əsaslı bir fərq olmamışdır.^[1]

• Hənəfilik
• Hənəfilərin siyahısı