Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinBu məqalədə heç bir məlumatın mənbəsi göstərilməmişdir. |
Əlişah qalası (əslində Alaşa tanrıça məbədi) - Astara rayonunun Alaşa kəndi ərazisində antik tikili. AMEA-nın tarix uzrə fəlsəfə doktoru, dosent, arxeoloq Mikayıl Mustafayevin rəhbərlik etdiyi arxeoloji ekspedisiyanın Astara rayonunda aşkarladığı tarixi abidə. Tarixi barədə dəqiq məlumat yoxdur. Əsasının eramızdan əvvəl I minillikdə qoyulduğu ehtimal edilir.
İlkin tədqiqatlar onu göstərir ki, tikili qaladan çox antik dövrün tanrıçalarından birinə ithaf edilmiş məbəd xüsusiyyətindədir. Arxeloji sahədə yaşayış kompleksinin mövcudluğu (yaxınlığında kurqanlar və antik nekropol mövcuddur) istisna edilmir. Ərazinin releyfi və coğrafi mövqeyi imkan verir ki, tikilidən XI–XV əsrlərdə həm müşahidə, həm də işarəvermə məntəqəsi kimi də istifadə olunsun. Ehtimal olunur ki, onun orta əsrlərdə fəaliyyəti Şindan qalası ilə əlaqələndirilmişdir. Tikilinin ilkin olaraq Əhəmənilər imperiyası dövründə salındığı, Roma imperiyası dövründə qorunduğu, Sasani və Ağvan (Alban) dövləti zamanında isə tam süqut etdiyi, lakin ondan Səlcuqilərin və Elxanilərin bölgəyə gəlişi ilə tədricən yenidən istifadə olunduğu ehtimal edilir. Tikilinin ilkin və əsas divarlarının sal daşlardan tikilməsi, memarlıq xüsusiyyətləri, inanc elementləri onun Əhəməni dövrünə aid olduğunu deməyə əsas verir. Məbəd Əhəməni tanrıçası Zərdüştliyin mühüm simalarından Aradvi Sura Anahita nın şərəfinə inşa edilmişdir. Antik dövrdə Yunan və Roma tarixçiləri bu ilahəni Anaïtis adlandır, onu, öz panteonlarında olan Artemis və Afrodita ilə eyniləşdirdilər. Bəzən o, sevgi, gözəllik, seks, müharibə, ədalət və siyasi güclə əlaqəli qədim Şumer ilahəsi "İnanna" və ya Akkad, Babil və Assuriyalılar tərəfindən "İştar" kimi tanınan ilahə ilə də bir tutulur. Tarixi abidədə Aslan və Lotos çiçəyi simvollarından qabarıq şəkildə istifadə olunması bu fikri daha da gücləndirir.
Şəkildə göründüyü kimi antik tikilidə hovuz kimi Lotos çiçəyi quruluşundan unikal memarlıq nümunəsi yaradılmışdır. Məhz tanrıça Anahitanın simvolu Lotus çiçəyidir.
Nəzərə alsaq ki ərazi tarixən Lotos çiçəyinin yetişdiyi yer kimi xarakterik olmuşdur. Belə ki, endemik bitki olan bənövşəyi Xəzər şanagüləsi (Nelumbo caspica) müqəddəs lotos çiçəklərindən hesab edilmişdir. Bataqlıqlarda bitən və günəşə doğru yüksələn lotus çiçəyi tanrıçanın saflığını, gücünü və məhsuldarlığını tərənnüm etmişdir.
Məlumat üçün bildirəki ki, Əhəməni paytaxtı Persepolisin hər yerində həkk olunmuş lotus çiçəyi pers sivilizasiyasının simvolu sayıla bilər. Kralın və vəzifəlilərin əlindəki əksər obrazlarda görünən bu çiçək sülh və dostluq rəmzidir.
Alaşa kəndində yerləşən tikilidə lotos fiqurlu hovuzun Anahitanı təmsil edən lotosdan fərqi köşələrinin sayındadır. Anahita lotosu ümumən 12 yarpaqlı olaraq təsvir edilir. Buna baxmayaraq tapıntıdakı hovuzda lotosun 10 yarpaqlı olması Anahitanın tanrıça təbiəti yəni su ilə bağlıdır. Çünki məhz 10 yarpaqlı lotos simvolu bütün şərq xalqlarında və paqanik dinlərdə saflıq, yenidən diriliş, təmizlənmə, mənəvi paklıq və həyat döngüsünü təmsil edir.
Aradvi Sura Anahita
"Anahita" pers dilində təmiz, "Sura" qüdrətli, "Ardavi" isə su deməkdir. Anahita su ehtiyatlarını, məhsuldarlığı və düşmənlərdən qorunmağı təmsil edir. Məbəddə su ilə bağlı xüsusi memarlıqla tikintinin aparılması da tikilinin su, məhsuldarlıq və müharibə ilahəsi olan Anahitaya həsr olunduğunu və su ilə bağlı ayinlərin keçirildiyini göstərir. Təsadüfi deyil ki, ərazi sakinlərində su kültü bu gün də yaşamaqdadır. Tikilidə yerləşən bulaq sakinlər tərəfindən müqəddəs sayılır və onun bir çox xəstəliklərə şəfa verdiyinə inanılır. Anahita xüsusilə doğumun və ya doğurqanlığın, eyni zamanda əkinçilik və heyvandarlıqla bağlı məhsuldarlığn, bərəkətin ilahəsi də hesab edilirdi. Təsadüfi deyil ki, sakinlər arasında tikili ilə bağlı ağac kültü də yaşayır. Ərazidə yaşayan sakinlər tikilidə bitən ağaclara qırmızı lentlər bağlayır, arzu və niyyətlər edirlər. Çünki Anahita həm də ruhani və mənəvi bolluğun, müdrikliyin nümayəndəsi hesab olunurdu. Eyni zamanda qalada aslan təsvirindən istifadə də tanrıça Aradvi Sura Anahita ilə bağlıdır. Aslan fiquru Əhəmənilər İmperiyası dövründə də istifadə edilmiş və ilahə Anahita ilə əlaqələndirilmişdir. Bəzi antik təsvirlərdə Anahita şir sürərkən və ya aslanla birlikdə görünür. Bu, onun güdrəti və suverenliyi ilə əlaqələndirilir. Ümumiyyətlə aslanla yanaşı Günəş motivi də Anahita kültünə bağlıdır.
Alaşa və ya Divəkə toponimlərinə dair
Toponim olaraq ərazinin Alaşa və ya Divəkə (divlərin evi) adlandırılması da Anahitanın davamı olaraq Zərdüştlük inancı nöqteyi nəzərindən ön plana çıxmaqdadır. Alaşa toponiminin kökü Zərdüştçülükdəki Ameşa, Aşa, Apaoşa kimi terminlərdən yarana bilər. Belə ki, Zərdüştlükdə Ameşa yaxşı ruhların, qadınların qoruyucusudur. Xeyir tanrıları üçün istifadə edilən Ameşa Spenta (Ameshaspand) termini "Müqəddəs və Ölümsüz" mənasına gəlir. Ehtimal edilir ki, Ameşanın şərəfinə Divəkə toponimi də formalaşmışdır. Çünki Ameşa Spentanın qatalarında ölmsüz müqəddəs varlıqlardan divlərdən bəhs olunur. Ameşa da xüsusilə div obrazı olan Apuşun və ya Avestadakı ismi ilə Apaoşanın ismi diqqəti cəlb edir. Yağış tanrılarına qarşı savaşan Apaoşa adlı iki divin adı da Alaşa toponiminə və ərazinin çox yağışlı olmasına işarə verə bilər. Su tanrıçasının şərəfinə ucaldılan tikilinin yağışdan qoruyan divlər süjeti ilə mühafizəsi ehtimalı da məntiqlidir. Ameşa da eyni zamnda Akuman – div, Buşasp – div, Sic – div, Hic – div, Az – div, Pani – div, Akataş – div, Anasat – div, Astavidad – div, Az-div, Vizaraş-div və sair divlərin adları çəkilir. Zərdüştlük təlimin 7 qatasından biri olan Aşa Vahişta isə qısaca olaraq Aşa adlanır. Avestada "Aşa" mürəkkəb və yüksək nüanslı mənalar diapazonuna malik zərdüştçülük anlayışıdır. Aşa zərdüştçülük dinində "tövbənin müəyyənedici konsepsiyasını", habelə həqiqəti, nizamı və ədaləti təmsil edir. İkonoqrafik və təmsil baxımından o, çox vaxt əxlaqi salehliyin, ədalətin və ümumbəşəri nizamın simvolu kimi görünür.
Astara toponiminə dair
Hipotezmizin başlanğıc nöqtəsini əsas alaraq Astara rayonunun toponiminin mənasını da eyni aspektdən izah etmək mümkündür. Ehtimal ki, Astara sözü Roma İmperiyası dövründə ilahə Anahitanın şərəfinə, onun, İnanna və İştarın ekivalenti olan Aştaroth və ya Astarte (Aṯtart) və ya Aştoreth adlandırılan tanrıçadan götürülmüşdür. Təsadüfi deyil ki, qədim mətnlərdə Aştaroth oddan hazırlanmış paltar geyən, qılınc ve oxlar ile 2 ilan daşıyan, arxasında dişi aslan ve lotos (nilüfər) çiçəyi ilə birlikdə təsvir edilmişdir. Romalı yazar Apuleiusa görə Astarte inancı xüsusilə Roma imperiyası dövründə geniş davamçı kütləsi toplamışdır.
Artefaktlar və Alaşa hipotezi ilə əlaqəsinə dair
Ərazidə aparılan araşdırmalar, habelə digər toponimlər, nekropol və artefaktlar ərazinin Əhəmənilər dövründə geniş mədəni-dini təsirə mərzu qalma fikrini dəstəkləyir. Belə ki, Alaşa kəndi ərazisində piramidal şəkilli, blokları bağlanmamış məzar daşlarının xüsusiyyətləri onların anoloji dövrə aid olduğunu göstərir. Əhəmənilər işğal etdikləri ərazilərdəki xüsusilə Lidya karallığının sarides, qaya oyma və tümülüs tipli məzar mədəniyyətlərini mənimsəmiş olsalar da özlərinəməxsus məzar xüsusiyyətlərini davam etdirmişlər.
Həmçinin 2012-ci ildə Lerikdə təsadüfi qazıntılar nəticəsində aşkar olunmuş, eramızdan əvvəl I minilliyə aid olan qızıl insan fiquru bu istiqamətdə də suallar doğurur. Hansı mədəniyyətə aid olduğu dəqiqləşdirilməyən fiqurun baş hissəsində səkkiz ləçəkli, gül təsvirli papaq, boynunda isə keçi var. Heykəlciyin kürək hissəsində və keçinin üzərində Bisütun kitabəsinə bənzər mixi yazılı işarələr həkk olunması, bu heykələ oxşar fiqurların digər ölkələrdə tapılması və eyni dövrə tarixləndirilməsi də Əhəməni mədəniyyətinin bir parçası olma ehtimalını gücləndirir. Nəticə olaraq Alaşa kəndində yerləşən məbədin əsasının Əhəmənilər dövründə Zərdüştlük təliminə ithafən Aşa, Ameşa və Anahita məhvumları ilə qoyulduğu hipotezini irəli sürmək mümkündür.