Ərəblərin Ermənistanı fəthi

632-ci ildə Məhəmməd peyğəmbərin vəfatından sonra onun xələfləri Ərəb xilafətinin ərazisini genişləndirmək üçün hərbi yürüşə başladılar. Xəlifə Ömərin dövründə ərəblər Yaxın Şərqin çox hissəsini fəth etdilər.

639-cu ildə İyyad ibn Qənimin başçılığı altında 18 minlik ərəb ordusu Taron mahalına və Van gölü bölgəsinə girdi.

İkinci ekspedisiya 642-ci ildə müsəlman ordusu dörd korpusa bölünərək şimal-şərqi Anadoluya doğru irəlilədikdə baş verdi. 642-ci il yanvarın 6-da ərəblər Dvin şəhərinə basqın etdilər ki, bu da şəhərin 12.000 sakininin ölümü və 35.000 nəfərin əsarət altına alınması ilə nəticələndi. Erməni sərkərdəTeodoros Rştuni ərəblərə hücum edərək əsarətə düşənləri azad etdi. 644-cü ildə xəlifə Ömər fars kölə tərəfindən öldürüldü və Osman növbəti xəlifə oldu.

Ərəblər 645-ci ildə Salman ibn Rəbiyənin rəhbərliyi altında Qafqaz Albaniyasından hücuma başladılar, lakin bu, yalnız Anadolu sərhəd ərazilərinə təsir etdi.

Rştuni Bizans imperatoru II Konstant tərəfindən Ermənistanın hökmdarı kimi tanındı. Qısa müddətdən sonra ermənilər Bizansın suzerenliyini etiraf etdilər. İmperator II Konstans erməni kilsəsinə xalkedon inancını tətbiq etməyə cəhd etdi, lakin o, məqsədinə nail ola bilmədi.^[2]

653-cü ildə Bizans imperatoru Konstant ilə ərəblər arasında barışıq sona çatdı və yeni ərəb istilası ehtimalı yarandı. Teodoros Rştuni və digər erməni naxararları Ermənistan üzərində ərəb hakimiyyətini könüllü olaraq tanıdılar.^[2] Buna cavab olaraq imperator Konstantin şəxsən 100.000 nəfərlik ordunu Anadolu və Ermənistana apardı. Yerli knyazlar onun ətrafında toplaşdılar, Ermənistan və İberiya yenidən Bizansın nəzarətinə keçdi. Dvində qışı keçirdikdən sonra Konstant 654-cü ilin yazında oranı tərk etdi.

Tezliklə ərəb ordusu Van gölünün şimal sahilindəki bölgələri işğal edərək ələ keçirdi. Onların köməyi ilə Rştuni Bizans qarnizonlarını Ermənistandan qovdu və ərəblərin Ermənistanın və Albaniyanın bir hissəsinin hakim şahzadəsi kimi tanınmasına nail oldu. Mavrianusun rəhbərliyi altında olan bizanslılar bölgəyə nəzarəti bərpa etməyə çalışdılar, lakin heç bir nəticə vermədi. 655-ci ildə hətta Bizans Ermənistanının bir hissəsi ələ keçirildi və ərəblər Teodosiopolisi zəbt edərək burada öz nəzarətlərini möhkəmləndirdilər, Rştunini 656-cı ildə vəfat etdiyi Dəməşqə apardılar və onun yerinə rəqibi Hamazasp IV Mamikonyanı təyin etdilər. Lakin 657-ci ildə Birinci Müsəlman Vətəndaş müharibəsinin başlaması ilə ölkədəki təsirli ərəb hakimiyyəti dayandı və Mamikonyan, demək olar ki, dərhal Bizans ağalığı altına qayıtdı.

Xəlifə 1775 erməni girovunun öldürülməsini əmr etdi və 656-cı ildə onlar öldürüldü.

Ermənistan rəsmi olaraq 645-ci ildən başlayaraq təxminən 200 il ərəb hakimiyyəti altında qaldı. Erməni xristianları siyasi muxtariyyət və nisbi dini azadlıqdan istifadə edirdilər, lakin ikinci dərəcəli vətəndaşlar hesab edilirdilər. Erməni kilsəsi Bizans və Sasani hakimiyyəti dövründəkindən daha çox tanınırdı.^[3] Ermənistan əmirlərini və bəzən erməni mənşəli olan əyalətlərin valilərini xəlifə təyin edirdi. Birinci canişin məsələn, Teodoros Rştuni idi. 15.000 nəfərlik ordunun komandanı həmişə Mamikonyan, Baqratuni və Artsrunid ailələrindən olan erməni idi. O, ölkəni işğalçılardan müdafiə etmək və hərbi yürüşlərində xəlifəyə kömək etmək məcburiyyətində idi.^[2] Məsələn, ermənilər xəlifələrə xəzər yürüşlərini dəf etməkdə kömək edirdilər.^[3]

Ərəblər Ermənistanda çoxsaylı üsyanları yatırdılar, İslamı yaydılar, erməni xalqından alınan cizyə vergisini qaldırdılar. Ərəblərə qarşı üsyanlar lokal xarakter daşıyırdı və heç vaxt ümumerməni xarakter daşımırdı. Ərəblər üsyanları yatırmaq üçün müxtəlif erməni naxararları arasında nifaq salırdılar. Mamikonyan, Rştuni, Kamsarakan və Qnuni ailələri tədricən zəiflədi, Baqratuni və Artsruni ailələri isə gücləndi.^[2] Əfsanəvi “Sasunlu David” dastanı bu dövrün tarixi hadisələri üzərində qurulmuşdur.

İslam hakimiyyəti dövründə Xilafətin digər bölgələrindən olan ərəblər Ermənistanda məskunlaşmışdılar. IX əsrə qədər az-çox erməni naxararlarına bərabər olan ərəb əmirləri sinfi meydana çıxdı.^[3]

• Kurkjian, Vahan M. A History of Armenia. Armenian General Benevolent Union of America. 1958. 173–158.
• Большаков О.Г. История халифата. Т. II. «Наука». 1993.
• А. Н. Тер-Гевондян. Армения и арабский халифат. Академия наук Армянской ССР. 1977.