Abdulla Padarlı

Abdulla Padarlı'-XIX–XX əsr Azərbaycan şairi, ictimai xadimi (doğum adı: Şeyx Hacı Abdulla ibn Dursun əl-Padari; 10 oktyabr 1870, Rusiya imperiyası – 28 aprel 1905, Padar, Nuxa qəzası 1770-1856 (Məzar daşındakı yazıya əsasən). Bəzi mənbələrə görə isə 1870-1875-ci illərdə keçmiş Vartaşen rayonunun (indiki Oğuz rayonu) Padar kəndində Çayqıraq məhəlləsində anadan olmuşdur.

Abdulla Padarlı klassik Azərbaycan ədəbiyyatının az tanınmış nümayəndələrindəndir. Şairin təxminən 1870-1875-ci illərdə burada anadan olduğunu ehtimal edən professor Ə.Cəfərzadə 1979-cu ildə onun “Seçilmiş şeirlər” kitabına yazdığı ön sözdə qeyd edirdi ki, şairin evi və şəxsi əşyaları yaşadığı kənddə mühafizə olunur. Təəssüf ki, Abdulla Padarlının həyatı haqqında ətraflı bilgi yoxdur. Padar kəndindəki qəbirüstü kitabədən onun təvəllüd tarixi dəqiq məlum olmasa da, ərəbcə yazılmış həmin kitabədə belə yazılıb: «Məlumdur ki, əgər dünyada bir adam qalsa belə, o dövr edəcəkdir. Dünyada peyğəmbərlər də bir-birini əvəz edərək gəlib gediblər. Dünyada ölüm olmasına baxmayaraq, biz bu dünyada çox qalacağıq. Şeyx Hacı Abdulla ibn Dursun əl-Padari yerini təzələyərək, fani dünyadan baqi dünyaya köçdü və 22 səfər 1323 ildə (28.04.1905) vəfat etdi» (yazını professor Məşədixanım Nemət oxuyub tərcümə etmişdir).^[1]

A.Padarlı Şeyx Dursun ibn Əhməd Padarinin nəslindəndir. Rus şərqşünası, akademik Baris Dornun qənaətinə görə, Şeyx Dursun Padar məşhur övliya olmuşdur. B.Dorn yerli əhalidən əldə etdiyi bir arayışa əsasən yazır ki, «Şeyx Dursunun nəsli Şirvan əhlindəndir. Xançobanı mahalından, Padar tayfasındandır. Şeyx Dursun ibn Əhməd Padar şərəfli bir adam olub. Ağsu rayonunun Kalaxana kəndinin qərbində vaqe olan məşhur yeddi günbəzlər Şeyx Dursunun övladlarındandır.» Onun özünün Ağsu rayonundakı günbəzi isə bu gün də müqəddəs ziyarətgahlardandır. Gümbəzdəki iki sətirlik yazını professor Məşədixanım Nemət belə oxuyub: “Bu xoş rayihəli müqəddəs (ziyarətgah) və işıqlı məqbərə övliyaların görkəmlisi Şeyx Dursun ibn Əhməd Padarındır. Onun vəfatı haram zilhiccə ayı, səkkiz yüz birinci ildə (VIII-IX 1399) baş vermişdir”.

Şair ilk təhsilini atası Məhəmməd Dursun oğlundan aldıqdan sonra, Ağdaş mədrəsəsinə daxil olmuşdur. Daha sonra elmi biliklərini artırmaq üçün Dəməşq şəhərinə üz tutmuş, burada mədrəsəni bitirdikdən sonra Həcc ziyarətinə getmişdir. Ərəbistana səfəri vaxtı İranı, Türkiyəni və digər ölkələri də səyahət etmişdir. O, Dəməşqdə tarix, fəlsəfə, məntiq, tibb, poetika və nücum elmlərinə yiyələnmişdir. Hacı Abdulla Padarlı doğma ana dilindən başqa ərəb, fars, türk, erməni və avar dillərini də bilmişdir.

Mənbələr əsasında şairin zahiri görünüşü barədə də məlumatlar dəqiqləşdirilmişdir. Əzizə Cəfərzadənin araşdırmalarına görə, şair Abdulla alagöz, sarışın, uca boylu qıvraq adam olmuşdur. Gözəl nitq qabiliyyəti varmış, adi söhbətlərini də çox zaman qafiyəli nəsirlə edərmiş. O, Şeyx olaraq irşad fəaliyyəti göstərmiş və tələbələr yetişdirmişdir. Təbiəti çox sevərmiş. Təmiz əxlaqlı, gülərüz, səxavətli, pak, vətənsevər insan olmuş, başqalarını da belə görmək istəmişdir. İqdisadi cəhətdən ağır həyat keçirmiş, baramaçılıqla məşğul olmuşdur. Abdulla Padarlının Pəri adlı bir qızı olmuş, sonrakı nəsli də bu qızın vasitəsi ilə davam etmişdir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Abdulla Padarlı uzun müddət Ağdaşda yaşamış, ömrünün sonlarına yaxın öz doğma kəndinə qayıtmışdır.

Azərbaycanın bir çox bölgələrində Padar adını daşıyan kəndlər və məhəllələr vardır. (Yazılı mənbələrə görə Azərbaycanda 16 Padar kəndi olub. Onların çoxu Aran yerlərində olub.) Bu səbəblə A.Padarlının hansı Padar kəndindən olması, təvəllüd tarixi, dəfn yeri barədə zaman-zaman fərqli fikirlər söylənmiş, mübahisələr meydana çıxmışdır. Məsələn, Ş. Lətifoğlu adlı bir müəllifin “Ağdaşım mənim – yaddaşım mənim” adlı kitabında şairin Ağdaşın (keçmiş Üçqovağın) Padarqışlaq kəndindən olması göstərilir. Onun burada ailəsinin, hətta Məhəmməd adlı oğlunun olması, Soyuqbulaq (Azərbaycanda bu adda da çoxlu kəndlər var) yaxınlığında dəfn edildiyi qeyd edilir.

Şairin Ağdaşda ikinci ailəsinin olduğunu qəbul etmək mümkündür. Amma bir adamın qəbrinin iki və ya üç yerdə olması absurdur. Movcud kitabələrdən ancaq biri həqiqətən qəbirüstü ola bilər. Digər kitabələrin isə xatirə lövhəsi olduğunu güman edirik.

Abdulla Padarlının gözəl sənət nümunəsi olan şeirlərindən bəziləri şair, ədəbiyyatşünas, orta əsr əlyazmalarının kolleksiyaçısı Salman Mümtazın «El şairləri» (1927-1928) kitabında toplanmışdır. Şairin “Nəsihətnamə” adlı əlyazması AMEA Əlyazmalar İnsititunda bu günədək saxlanmaqdadır.

Professor Ə.Cəfərzadə isə onun seçilmiş şeirlərini 1979-cu ildə ayrıca kitabça şəklində Bakıda nəşr etdirmişdir. 2005-ci ildə çap olunmuş “Azərbaycan aşıq şerindən seçmələr” (I cild) və digər kitablarda da bəzi əsərləri yer almışdır.

Şairin həyat və yaradıcılığının əsas tədqiqatçısı olan Əzizə Cəfərzadə onun “Seçilmiş şeirləri” kitabının əvvəlində yazır:

"XIX əsrin poeziya səmasında Q.B. Zakir, bir qədər sonra isə S.Ə. Şirvani parlaq ay olmuşlarsa, Abdulla Padarlı da o kəhkəşanın ulduzlarından biri olmuşdur"

.

Araşdırmaçıların qənaətinə görə A.Padarlı zəngin söz ehtiyatına malik hazırcavab bir şəxs olmuşdur. Bunu onun müasiri Ş.Səmədlə deyişməsində də aydın görmək mümkündür: Şıx Səməd:

Abdulla Padarlı:

A.Padarlının geniş ədəbi əlaqələri olub. Müasirlərindən Qasım bəy Zakir, Q.Şəkili, İ.B.Nakam, M. Qurban, Ş.Səməd, M.Şaban, həmyerliləri olan M.K.Vardani, P.Qarağani, M.R.İltica, Q.Cəbrayıl, M.Rövşən, A.Əhməd, M.Abbas, Ə.Salami və digərləri ilə sıx əlaqə saxlamışdır. Şairin məşhur yazıçı İ.B.Qutqaşınlı ilə ədəbi əlaqələrinin olduğu da etimal edilir. O, M.K.Vardaninin öz evində təşkil etdiyi musiqili-ədəbi məclisin fəal üzvü olmuşdur. Bundan başqa şairin Şəki və Şirvanda fəaliyyət göstərən digər ədəbi məclislərdə, o cümlədən Şamaxıdakı "Beytüs-Səfa” ədəbi məclisində iştirak etdiyi də istisna olunmur.

A. Padarlı sözə, fikrə, kəlama yüksək dəyər verən şair olmuşdur. O hər kəsin dəyərini elə sözünün dəyəri qədər sayır. Müasiri olan söz ustalarından da sözün qədrini, qiymətini bilməyi tələb edirdi. Şair dostlarına, bir-iki şeir yazıb özünü “böyük şair” hesab edənlərə qarşı tələbkar və amansız idi. A.Padarlı epiqonçu şeirə tənqidi münasibətin ilk təməl daşlarını qoyanlardan olub. Onun “Həcvi-məlih” əsərində sözü ucuz tutan, onun dəyərini bilməyən insanlar kəskin tənqid olunur və şair onlarla eyni dövrdə yaşadığına görə peşimançılıq çəkərək deyir:

Şairin mənbələrdə qalan 20-yə qədər şeiri müasirlərinin dilində və Şirvan aşıqlarının repertuarlarında geniş yayılmışdır. Onun əsərlərinin çoxu xalq şeiri şəklində olan bayatı, gəraylı və qoşmalardan (təcnislərdən) ibarətdir. Türk araşdırmaçı Mujgan Cunbur şairin bu şeir şəkillərində daha başarılı olduğunu qeyd edir. A.Padarlının bayatı, gəraylı və qoşmalarının dili təbii və səlis, səmimi və lakonik, emosional-ekspressivlik kimi xüsusiyətlərə malikdir.

Şairin əldə olan qəzəl, müxəmməs, müsəddəs, müsəbbə və həcvləri, “Həcvi-məlih” adlı əsərində Sədi Şirazi, Firdovsi, Nizami Gəncəvi, Əmir Xosrov Dəhləvi, Əlişir Nəvai, Məhəmməd Füzuli və digər klassiklərin adlarını hörmətlə çəkməsi və yaradıcılıqlarını yüksək qiymətləndirməsi, “Gəl indi” qoşmasında rəddil-əcüz ələs-sədrdən istifadə etməsi, Qasım bəy Zakir məşhur “Gözləyən kimsə, gözüm, həqqi deməz ay sana” misrası ilə başlayan müsəddəs-müstəzadının hər bir bəndinə parodiyayazması, hətta sonrakı bəndlərdə Qasım bəy Zakirin dediklərinə əks fikirlər söyləməkdən belə çəkinməməsi və s. göstərir ki, o, xalq şeri tərzində başarılı olduğu kimi, divan ədəbiyyatına da vaqif olmuşdur.^[2]

Şairin “Çörmədim” və “Bəyənməz” qoşmalarında Aşıq Abbas Tufarqanlı, Molla Pənah Vaqif və A.Ələsgərin təsiri aydın duyulmaqdadır.^[3]

İçtimai mötivli satirik şeirləri və mənzum məktubları ilə A.Padarlı XIX əsrdə satira məktəbinin formalaşmasına da öz töhfəsini vermişdir.

Şairin məhəbbətin tərənnümünə həsr olunmuş əsərlərinin irik qəhrəmanları aşiq və məşuq; əsas mövzusu - problematikası isə aşiq-məşuq münasibətləridir. Hicran dərdi, vüsal həsrəti, ümid və kədər, nalə və əfqan, kəskin daxili təlatümlər, həyəcan və iztirablar bu əsərlərin ana xəttini, əsas leytmotivini təşkil edir.Şair məhəbbət mövzusunda olan şeirlərini müəyyən bir hadisə ilə əlaqələndirir ki, bu da emosionallığı xeyli gücləndirir.^[4]

Aşiq real, səmimi duyğu və düşüncələri ilə rəğbət oyadır. Bu şeirlərdə aşiq tərənnüm olunan saf məhəbbət duyğularının əsas daşıyıcısıdır. O, son dərəcə təmiz qəlbli bir gəncdir. Zəngin mənəvi aləmi vardır. “Gəlmişəm” rədifli qoşmasında aşiq özünü gözələ nazil olmuş bir ayəyə bənzədir. Lirik monoloqlarında özünü "xəstə", "biçarə", "yaralı" adlandıran bu gənc öz sevdiyinə qovuşmaq üçün hər çətinliyə dözür və hər fədakarlığa hazırdır.^[5]

Aşiqin könlü "bir gülə əsir olmuş", hər an bu gülün həvəsi, ona yetişmək arzusu ilə qovrulub nalə çəkir. Onun naləsinin səsini “Xoş gəlmisən” qəzəlində, “Ey şux, mənim yari-vəfadarımsan sən” misrası ilə başlayan cığalı müxəmməsində, “Oldun”, “Olsun”, “Görmədim” qoşmalarında, “Gəldi mənim” gəraylısında, “A sayələndi” və “Bax” təcnislərində daha aydın “eşitmək” mümkündür.^[6]

Dilimizdə elə sözlər var ki, onların kədərli notlarla səslənməsi insan qəlbindəbir nisgil yaradır. Bu mənada, Padarlı Abdullanın şeirdə “qayıtdı”, “getdi”, “döndü” və s. sözləri yerində işlətməsi və klassiklərə məxsus xüsusi məharətlə qəm-qubarı tərənnüm etməsi həm aşıq şeirindən doğan üslubdur, həm də klassiklərdən gələn peşəkarlıqdır.

Adı çəkilən şeirdə şair həm də hadisənin canlı mənzərəsini yaratmışdır. Sanki burdakı lirik qəhrəmanları – aşiq və məşuqəni, onların rastlaşmalarını, baxışmalarını və vidalaşmalarınıcanlı olaraq görürük.^[7]

A.Padarlının şeirlərində dini-təsəvvüfi motivlər də açıq-aydın hiss edilir. Daha əvvəllər klassik ədəbiyyatda görünən Allah sevgisi və eşqi, “Yaradan ilə yarananın birləşməsi”, yaradana çığınmaq ideyası onun yaradıcılığında sanki yenidən təzahür edir. Bunu şairin Şıx Səmədlə deyişməsində də aydın duymaq olur:

Şıx Səməd:

Abdulla:

A.Padarlının əsərlərinin kiçik bir hissəsi də müasirlərinin əsərlərinə yazdığı nəzirə, onlarla deyişmələri, qıfılbəndlər və mənzum məktublardir. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi A.Padarlı şair Qasım bəy Zakir məşhur “Gözləyən kimsə, gözüm, həqqi deməz ay sana” misrası ilə başlayan müsəddəs-müstəzadının hər bir bəndinə ayrı-ayrı nəzirə yazmışdır. Onun həmçinin müasirlərindən Q.Şəkili, Ş.Səməd, M.Şaban, M.Qurban, M.K.Vardani və digərləri ilə deyişmələri də vardır. Hətta şairin həmyerlisi qarabaldırlı Aşıq Əhmədə ayrıca şeir həsr etdiyi də söylənilir.^[8]

Abdulla Padarlının bədii əsərlərinin yazılı ədəbiyyatımızın dil, üslub və şeir şəkilləri baxımından müasirləşdirilməsində, xalq kütlələrindən uzaqlaşmaqda olan divan ədəbiyyatı ilə xalqın mənafeyi arasında sıx bağların qurulmasında böyük polu olmuşdur. O, ədəbiyyatın şifahi və yazılı qolları arasında körpü quranlardan,divan ədəbiyyatı ənənələrini yaşadanlardan, XIX əsrdə aşıq şeirinin yazılı ədəbiyyatda inkişafına təsir göstərənlərdən, öz tənqidi-satirik əsərləri ilə içtimai satiramızın yaranmasına, beləliklə, Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafına öz töhfəsini verənlərdən olub.^[9]

Abdulla Padarlının əsərləri, xüsusən xalq şeir tərzində yazdığı əsərlər indi də sevilə-sevilə oxunur. Yuxarıda da qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan ədəbiyyatının XIX əsrdə yaşamış, lakin az tanınmış nümayəndələrindən olan Abdulla Padarlının həyat və fəaliyyətinin dərindən araşdırılması qarşıda duran vəzifələrdəndir

• İmran Verdiyev, Azərbaycan Respublikasının Əməkdar müəllimi. “Ədəbiyyat və incəsənət” üçün
• Abdulla Padarlı
• Azərbaycan ənənəvi musiqisi