Ahıskalı aşıq Səfili

Aşıq Molla Məhəmməd Səfili Yusuf oğlu Kuşoyevin (bəzən Yusufzadə kimi yazılır) 1870-ci ildə Ahıskanın Koblıyan (Altınkale) bölgəsinin Pulat kəndində anadan olmuşdur. Mənbələrdə Aşıq Səfilinin doğum ili 1870, 1872 və bəzən 1882 kimi göstərilir.

Aşık Səfilinin ailəsi Koblıyanın kübar təbəqəsinə mənsub idi. Atası Yusif gənc yaşlarından şeir yazan oğlu Məhəmmədə böyük ümidlər bəsləyir və onun təhsili ilə ciddi maraqlanırdı. Əmisi Molla Maksut bölgədə tanınmış bir alim idi. Aşıq Səfilinin qaynı Molla Şəmşat da alim alim idi və o, 1937-ci ildə aşıqla birlikdə vətənindən sürgün edilmişdir.^[1]

Aşıq Səfili hündürboylu və yaraşıqlı bir kənd müəllimi olub. Eyni zamanda dövrünün tanınmış alimi və ziyalısı idi. 1937-ci ilin repressiyaları, təqibləri və sürgünləri onun həyatını çətinləşdirmişdi. Molla kimi fəaliyyətinə görə aşıq 1937-ci ildə təqib edilmiş və ağır işlər görməyə məhkum edilmişdi.

Ölümü ilə bağlı dəqiq məlumat yoxdur. Bəzi mənbələr onun Orta Asiyaya sürgün edildiyini, Sir Dərya çayı yaxınlığındakı Slavyan kəndində bir körpünün tikintisində işlədiyi deyirlər. Onun soyadının və adının körpünün daşlarına həkk olunduğu məlumdur.^[2] Onun təxminən 1930-cu illərin sonlarında Sibirdə (Maqadan) öldürüldüyü, məzarının isə Buxara, Dərbənd və Sibirdə olduğu da deyilənlər arasındadır.

Aşıq Səfili haqqında söylənilən əfsanələrdə onun Orta Asiyada 100 il yaşadığı, ömrünün son illərində kor olduğu da deyilir.

Aşıq Səfilinin çox zəngin yaradıcılığı var. Ahıska və Koblıyan mənzərələrinin fövqəladə gözəlliyindən tutmuş yaşadıqları faciələrə qədər hər şeyi şeirlərində əks etdirən aşıq Ahıska türklərinin şifahi ədəbiyyatına da yaxşı bələd idi. Vəli Xuluflu Aşıq Hüseyn Bozarqanlının yazdığı "Köroğlu" dastanının iki qolunu 1927-ci ildə, dörd qolunu və altı nağıl variantını isə 1929-cu ildə kitab halında nəşr etdirmişdir. Burada o, dastanın qollarından birinin və onunla bağlı hekayələri Molla Məhəmmədin danışdığını deyir. Vəli Xuluflunun Aşıq Səfilinin dilindən yazıya aldığı "Köroğlu" dastanının bu qolu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə olunur.

1914-cü ilin noyabr ayında Türkiyə ilə Rusiya arasında düşmənçilik şiddətləndikcə, türklərə qarşı repressiyalar da geniş vüsət almışdı. Bu illərin qanı-qadası Aşıq Səfilinin yaradıcılığında da özünü göstərmiş, "1915-ci ildə Ardahan-Ahıska-Qarsın qırx elinə" adlı bir şeir yazmışdır.

Aşıq Səfili, eyni zamanda Zeynalabdin Tağıyevlə də yaxşı münasibətdə olub. O, Z. Tağıyevə "Yetişdi adlı qoşma da həsr edib. Bundan əlavə, aşığın yaradıcılığının zirvəsində 1918–1919-cu illər arasında baş verən hadisələrə həsr etdiyi "1918–1919-cu illər müharibəsi və Koblıyan dastanı" və erməni terrorundan bəhs edən "Camican" şeirləri durur. Sosial məsələlərə tez-tez toxunan aşıq əsərlərində müharibə, erməni terroru və repressiya mövzuları geniş yer tutur.

Aşığın yaradıcılığında vətən həsrətli şeirləri də xüsusi yerə sahibdir. "Vətəniz hani?", "Ağlasın", "57 illik Ahıska və ahıskalıların dramı", "Haxlıma geldi" və b. bu kimi şeirləri vatan həsrətini poetik dillə ifadə edən ən gözəl aşıq yaradıcılığı nümunələrindəndir. Aşıq Səfilinin yazdığı dastanlar da onun yaradıcılığında mühüm yer tutur. Bunlara "Pulateli Molla Məhəmmədin Koblıyan kövlerinə olan qoşması", "Aşıq Məhəmməd Səfili və değirmancı İbrahimin dastanı" və "1915 – Ardahanın qırx elinin dastanı" daxildir. Ayrı-ayrı şeirlərində olduğu kimi, Aşık Səfilinin dastanlarında da sosial məsələlərlə yanaşı, vətən həsrəti, müharibə, erməni terroru və repressiya mövzuları yer alır.

Bundan əlavə, aşığın yaradıcılığının zirvəsində 1918–1919-cu illər arasında baş verən hadisələrə həsr etdiyi "1918–1919-cu illər müharibəsi və Koblıyan dastanı" və erməni terrorundan bəhs edən "Camican" şeirləri durur. Sosial məsələlərə tez-tez toxunan aşıq əsərlərində müharibə, erməni terroru və repressiya mövzuları geniş yer tutur.

Aşığın sənətində çox xüsusi yer tutan vətən həsrəti ilə yazılmış şeirlər də var. Şeirlərindən birində belə deyilir:

^[3]

– deyən Aşık Səfilinin vətənə həsr etdiyi "Vətənin haradadır?", "Ağlasın", "Ahıska və Ahıska xalqının 57 illik dramı", "Ədalətimə gəldi" və s. kimi şeirləri vətən həsrətindən bəhs edən ən məşhur şeirlər arasındadır. Şeirlərindən birində vətən həsrətini belə ifadə edir:

^[4]

O, vətən həsrətinə, ümumiyyətlə vətənə həsr etdiyi şeirlərində bəzən sosial problemlərə də toxunur. Vətəndən ayrı düşmüş insanların bir yerə toplanaraq dərdləşmələrini də Aşıq özünəməxsus bir şəkildə dilə gətirir:

^[5]

Aşıq Səfilinin yazdığı dastanlar da onun yaradıcılığında mühüm yer tutur. Bunlara "Pulateli Molla Məhəmmədin Koblıyan kövlerinə (kəndlərinə) olan qoşması", "Aşıq Məhəmməd Səfili və değirmançı İbrahimin dastanı" və "1915 – Ardahanın qırx elinin dastanı" daxildir. Ayrı-ayrı şeirlərində olduğu kimi, Aşık Səfilinin dastanlarında da sosial məsələlərlə yanaşı, vətən həsrəti, müharibə, erməni terroru və repressiya mövzuları yer alır.

Aşıq, eyni zamanda "Koroğlu" dastanının da mahir ifaçılarından idi. Onun dilindən yazıya alınan variant Bakıda bu gün də Əlyazmalar İnstitutunda mühafizə olunur. 1929-cu ildə Vəli Xuluflu tərəfindən nəşr olunan "Koroğlu" dastanının qollarından biri məhz Aşıq Səfilinin dilindən yazıya alınmışdır.

^[6]

Aşıq Məhəmməd Sefilinin şeirləri və dastanları özünəməxsus bir dilə malikdir. Maraqlıdır ki, Aşıq Səfilinin yazdığı üslub başqa heç bir aşığın dilində müşahidə olunmur. Bu şeirlərə dil baxımından (ümumiyyətlə, bədii və ya poetik dilin spesifikliyi baxımdan), aşıq üslubunun verdiyi sərbəstliklə yanaşı, Aşıq Səfilinin öz ləhcəsi ilə qarışmışdır. Əslində, bu üslub onun şeirlərinin dilinə müəyyən bir ağırlıq qatır.

Azərbaycan və türk dilləri qohum dillərdir və bu dillərdə yazılmış şeirlər çox vaxt başa düşüləndir, buna görə də lüğətə ehtiyac olmur. Amma Aşıq Məhəmməd Səfili haqqında yazılmış, demək olar ki, bütün kitab və məqalələrin sonunda lüğət var. Bu, onun ləhcəsindən irəli gələn zərurətdir. Məsələn, Aşığın dilində "baxşa – başqa", "bayğun – bayquş", "birluğ – birlik", "bökün – bu gün", "ceil – gənc", "foşi – kələğayı", "sinor – sərhəd", "yengilmax – yenilmək", "yitux – itik"^[7] və s.

Bundan əlavə, Aşık Məhəmməd Səfilinin şeirlərinin fonetik quruluşu çox mürəkkəbdir. Şeirlərdəki səslər incə və qalın olaraq bir-birini izləyir. Məsələn:

^[8]

Göründüyü kimi, bu şeirdə sait səslərin bir-birini izləməsi pozulur. Həmçinin, şeirin fonetik quruluşunun bu şəkildə qarışıq olmasını Aşığın şivəsinin özünəməxsusluğundan qaynaqlandığını da güman edə bilərik.

^[9]

Əvvəlki və indiki şeir nümunələrindən göründüyü kimi, qafiyə quruluşu sabitdir. Bu prinsip Aşıq Səfilinin yaradıcılığında özünü göstərir.

Aşık Məhəmməd Səfilinin şeirlərini oxumaqla "Vətənimə qovuşdum, cəsədimə can gəldi" deyən Ahıska türklərinin başına gələn bütün hadisələri ətraflı öyrənməyə imkan verir. Şeirlərində doğma yurd-yuvasının ləhcəsini qoruyan Aşıq Səfili bütün yaradıcılığı boyu Ahıska türklərinin acı taleyini və başlarına gələn faciələri dilə gətirmiş, səsini bütün dünyaya çatdırmağa çalışmışdır^[10]

1. Ağbaba A. Ağbaba-Çıldır aşık mühiti. Bakı, Elm ve tehsil, 2012
2. Hacılı A. Axısqalı Aşıq Molla Mehemmed Sefili. Bakı, Mütercim, 2014, s. 17
3. Kazımov İ. Axıska Türklerinin iman yeri – Kobilyanlı Aşık Sefili. Dede Qorqud elmi-edebi toplusu, 2002, № 4, s. 133
4. Kazımov İ. Axısqa Türklerinin iman yeri – Kobliyanli Aşiq Sefili. http://ahiska-az.narod.ru/m023.htm
5. Kirzioğlu M.F. Kars Tarihi. C. 1. İstanbul, 1953, s. 553-554
6. Memmedov M. Azerbaycan folklorşinaslığında Veli Xuluflu imzası. 525-ci gezet, 16.05.2016
7. Kumru Şehriyar. Ahıskalı Aşık Sefili: Hayatı Ve Sanatı. Erzincan Universiteti Uluslararası Ahıska Türkleri Sempozyumu, 11–13 Mayıs, 2017, Türkiye, Erzincan, Cilt 2., s.31–37