Aləmi-nisvan

Rus İmperiyasının türk-müsəlman cəmiyyətində ilk qadın jurnalının – “Aləmi-nisvan”ın (Qadınlar dünyası) – yaranma və fəaliyyət tarixi tam şəkildə araşdırılmayıb. Bu jurnal Krımda qadın hərəkatının başlanması, müsəlman qadınlarının maarifləndirilməsi və ictimai fəallığının artmasında mühüm rol oynayıb. XIX–XX əsrlərin əvvəllərində Rusiyada müsəlman qadınlarına məxsus heç bir dövri nəşr yox idi.^[4]

Bu jurnal dərc olunmazdan əvvəl müsəlman qadınlarının problemləri yalnız “Tərcüman” qəzetində ara-sıra işıqlandırılırdı. İsmayıl Qaspıralı öz islahatları və qəzet vasitəsilə Rusiyadakı bütün müsəlmanlara müraciət edir, ana dilli yazılı sözün qadınların maariflənməsi üçün vacib vasitə olduğunu düşünürdü.^[4]

Qaspıralının təşəbbüslərində ona əvvəlcə həyat yoldaşı, sonra isə qızı dəstək verirdi. Zöhrə Akçura-Qaspıralı milli nəşriyyat işinə mənəvi və maddi dəstək göstərən ilk müsəlman qadınlardan idi. O, İsmayıl bəy ilə birlikdə “Tərcüman”ın mətbəəsində çalışır, həm texniki, həm də işləri ilə məşğul olurdu. Onun bu fəaliyyəti “Tərcüman”da qadın mövzusunun əsas mövzulardan birinə çevrilməsinə təsir etmişdi.^[5]

“Tərcüman” redaktorlarının qadın məsələsinə fəal şəkildə müraciət etməsinə baxmayaraq, xüsusi qadın jurnalına ehtiyac gündən-günə daha çox hiss edilirdi. İ. Qaspıralının planlarında tam şəkildə müsəlman qadınına, onun təhsilinə və mənəvi inkişafına həsr olunacaq ixtisaslaşmış bir nəşrin yaradılması var idi.^[5]

Bu gün qadın jurnalının yaradılması üçün üç cəhdin olduğu məlumdur. Birinci cəhd 1887-ci ildə Qaspıralının həyat yoldaşı tərəfindən edilmişdi. O, Daxili İşlər Nazirliyinin Baş Mətbuat İdarəsinin rəisi E. M. Feoktistova müraciət edərək müsəlman qadınları üçün xüsusi nəşr – “Tərbiyə” jurnalını “Tərcüman” bazasında yaratmaq üçün icazə istəmişdi. Jurnalın tatar dilində, ayda iki dəfə, İ. Qaspıralının redaktorluğu ilə nəşr edilməsi planlaşdırılırdı. Lakin təklif rədd edildi. Feoktistov bildirdi ki, “Tərcüman” qəzetində artıq bu mövzular yer aldığından, ayrıca qadın jurnalı nəşr etməyə ehtiyac yoxdur.^[5]

Dörd il sonra İ. Qaspıralı Rusiya imperiyasının daxili işlər naziri İ. N. Durnovoya müraciət edərək “Tərcüman” qəzetinə əlavə kimi ayda iki dəfə tatar dilində “Qadın” adlı xüsusi əlavənin nəşrinə icazə istəyib. Daxili İşlər Nazirliyi Qaspıralıya cavab verməzdən əvvəl professor və senzordan – V. D. Smirnovdan rəy istəyib. Smirnov yeni tatar dilli nəşrə ehtiyac olmadığını bildirib. O, bu “yeni təşəbbüsün” məqsədəuyğunluğuna şübhə ilə yanaşmış və Qaspıralının əsaslandırmalarını da tənqid etmişdi. Bu ikinci rədd cavabı qadın jurnalı yaratmaq fikrini bir müddət ertələdi. Lakin 1905-ci ildə senzuranın ləğv edilməsi və qanunların yumşalması ana dildə yeni nəşrlər üçün imkan yaratdı.^[5]

Qaspıralı bu imkandan strateji bir fürsət kimi yararlanmaq istəyirdi. 1905-ci il iyulun 11-də o, Daxili İşlər Nazirliyinə müraciət edərək senzura icazəsi əsasında tatar dilində “Aləmi-nisvan” adlı həftəlik jurnalın öz redaktorluğu ilə nəşrinə rəsmi icazə tələb etdi.^[6] Müraciətində o vurğulayırdı ki, son onilliklərdə rus məktəbinin və rus ədəbiyyatının təsiri müsəlman cəmiyyətində mühüm mədəni irəliləyişlər yaratmış, yeni tatar ədəbiyyatının formalaşmasına şərait vermişdir. Lakin bu dəyişikliklər daha çox kişilərə təsir etmiş, qadınlar isə ictimai həyatdan təcrid olunmuş şəkildə, ciddi maarif çatışmazlığı içində qalmışlar. Qaspıralının fikrincə, bu vəziyyət “müsəlman cəmiyyətinin ümumi inkişaf tempini zəiflədir”. O əlavə edirdi ki, rus dili və rus kitabının qadın dünyasına yaxın zamanda nüfuz etməsi mümkün görünmür; həmin mühitə bəzən yalnız rus turist qadın və ya həkim daxil ola bilir. Bu səbəbdən Qaspıralı yenilik və tərəqqiyə yol açacaq əsas vasitənin səriştəli, məqsədyönlü yazılı söz ola biləcəyini bildirirdi.^[5]

O, “Aləmi-nisvan” jurnalının proqramını aşağıdakı kimi əsaslandırmışdı:^[7][5]

1. Qadının hüquqları, vəzifələri, əmək və təhsil məsələlərinə dair hökumət qərarları və qanunlar;
2. Ev təsərrüfatı, məişət və uşaq gigiyenası, eləcə də tərbiyə ilə bağlı praktik məlumatlar;
3. Ev işləri: əl işləri, toxuculuq, xalçaçılıq və ipəkçilik barədə izahlı təsvirlər və çertyojlar;
4. Elementar elmi biliklər, hekayə və povestlər, səyahət oçerkləri, şeirlər, oxucu məktubları və redaksiya cavabları;
5. “Qarışıq” bölməsi: yeni ixtiralar, texnoloji yeniliklər və elmi xəbərlər;
6. Elanlar.

Müraciət Daxili İşlər Nazirliyinə daxil olduqdan sonra qurumun rəhbəri məsələ ilə bağlı Tauri qubernatoru E. N. Volkovun rəyini tələb etmiş və Volkov layihəyə anlayışla, müsbət münasibət bildirmişdi.

Qaspıralı “Aləmi-nisvan”ın nəşrə başlanmasını 17 oktyabr 1905-ci il Manifesti ilə eyni vaxta uyğunlaşdırmağı məqsədəuyğun hesab edirdi. “Tərcüman” qəzetində o qeyd edirdi ki, bu əlamətdar günü layiqincə qeyd etmək məqsədilə xüsusi həftəlik jurnalın nəşrinə başlamaq niyyətindədir və bununla da müsəlman qadınlarının dünyasını ümumbəşəri və faydalı biliklərlə işıqlandırmaq istiqamətində ilk addımı atdıqlarını vurğulayırdı. 21 oktyabr 1905-ci il tarixli “Tərcüman” qəzetində isə “Jenskiy Mir” başlığı altında jurnalın nəşrə başlayacağı barədə rusca məlumat verilmişdi.^[8][9][10]

13 yanvar 1905-ci il tarixli “Tərcüman”da isə jurnalın planlaşdırılan nəşr proqramı haqqında məlumat verən reklam yazısı dərc olunub.Burada jurnalın imtiyaz sahibinin İsmayıl Qaspıralı, rəhbərinin isə yaxşı təhsil almış, mükəmməl rus dili bilən və nəşriyyat işlərindən başı çıxan qızı Şəfiqə Qaspıralı olacağı qeyd olunurdu.^[11][12]

Proqram “Aləmi-nisvan”ın müxtəlif nömrələrinin üz qabığında da göstərilmişdir. 1905-ci ilə aid nüsxədə jurnalın “Tercümana numunə olaraq əlavə edildiyi” qeyd edilir. Eyni zamanda, üz qabığında “Müsəlman qadınlara məxsus ədəbi və tədrisi həftəlik məcmuədir” sözləri ilə dərginin qadın oxuculara ünvanlandığı vurğulanır.^[13][12]

1905-ci ildə jurnalın nümunə nömrəsi yayımlanır. Nümunə ümumilikdə 14 səhifədən ibarətdir. Bu nümunə nömrəsinin 12-ci səhifəsində “Abunəçilərin adları” başlığı altında jurnala abunə olan 24 nəfərin adı və onların hansı şəhərdən jurnalı izlədiyi göstərilmişdir. Nömrənin ümumi məzmunu aşağıdakı kimidir:^[14]

• “Məktub” və “İdarəyə Məktub” başlıqlı bölmələrdə jurnalın nəşr olunmasından duyulan məmnunluq, Şəfiqə xanımı təbrik edən qeydlər və insanların özlərini jurnala qeyd etdirmək istədiklərinə dair məlumatlar yer alır.
• “Bu nömrəmizdəki şəkillər” başlıqlı 2 və 3-cü səhifələrdə Sultan II Nikolayın həyat yoldaşı İmperatoriça Aleksandra Fyodorovna və Sultan Əbdüləzizin sevimli cariyəsi Nuristan xanımın şəkilləri verilmişdir.
• “Hədisi-Şəriflər” bölməsində əvvəlcə hədis elmi haqqında qısa məlumat verilir, sonra isə bəzi hədislərin Osmanlı türkcəsində mətnləri və sadə türkcə izahları təqdim olunur.
• “Məşhur Qadınlar” bölməsində “Safi­yə bint-Şərifəddin”, “Aişə əl-Qurtubiyyə” və “Lalə Xatun” haqqında qısa həyat məlumatları verilir. Aişə əl-Qurtubiyyə və Lalə Xatunun şeirlərindən nümunələr də yer alır.
• “Analıq dövrü qədimi” – “Təmədən tarixindən bir büt” başlıqlı yazıda qədim dövrlərdə yaşayan insanlar, o cəmiyyətlərdə qadınların kişilərdən daha nüfuzlu olmaları və insanların atasının deyil, anasının adı ilə çağrılmaları haqqında məlumat verilir.
• “Ana dərsləri” adlı bölmədə uşaqlar məktəbə getməzdən əvvəl anaları tərəfindən hansı mövzularda öyrədildikləri izah olunur. Ana ilə uşağın dialoqları və “Bu nə üçün hazırlanmışdır?” kimi suallara aid əşya rəsmləri də verilir.
• “Yaraşmaq–Bəzənmək” başlıqlı yazıda qadınların gözəllik naminə müxtəlif ölkələrdə çəkdikləri əziyyətlərdən danışılır. “Ədəbiyyat” bölməsində “Hədisi Ülvi” başlığı altında Sırrı Paşadan bir söz, “Ziya Paşa mərhumun” və “Bülbül–yəni Sanduğaç” başlıqları altında isə şeirlərdən dördlüklər yerləşdirilmişdir.

1905-ci il yanvarın 13-də yayımlanan məqalədə jurnalın aşağıdakı bölmələrdən ibarət olacağı yazılmışdı :^[7]

1. Qadınlara aid dövlət nizamnamələri, qanunlar və dini hüquqlar;
2. Ev idarəçiliyi, uşaq tərbiyəsi və ailə sağlamlığına dair məlumatlar;
3. Ev işləri, tikiş, naxış və s. üzrə faydalı məsləhətlər, təsvir və şəkillərlə birlikdə;
4. Müxtəlif xalqlarda qadınların vəziyyəti, ictimai həyatda və ədəbiyyatda tanınmış qadınların bioqrafiyaları və portretləri;
5. Elm, əxlaq, hekayə, şeir, tarix və səyahətə dair yazılar və illüstrasiyalar.

3 mart 1906-cı ildə çıxan ilk rəsmi sayından etibarən “Aləmi-nisvan”ın planlaşdırılmış nəşr proqramı həyata keçirilməyə başlanmışdır. Məsələn, proqramın ikinci maddəsində qeyd olunan “yurd təbabətinə dair məlumat və xəbərlər” üçün məşhur həkim və Hilali Əhmər Xanımlar Mərkəzinin qurucusu Doktor Besim Ömər Paşanın “Doğarkən və doğduqdan sonra” adlı kitabından götürülən “Doğarkən təmizlik” mövzulu yazılar nəşr olunmuşdur. Bu yazılarda o dövrdə uşaqların ölüm səbəbləri, bunun qarşısını alma yolları, doğuş və doğuşdan sonrakı qayğı mövzuları geniş şəkildə izah edilmişdir.^[15]

Proqramın beşinci maddəsinə uyğun olaraq məşhur fransız yazıçısı Jül Vernin “İki il məktəb tətilləri”, “Səyahəti Xarikuladə” kimi əsərlərindən tərcümə edilən “Uşaqların qəribə səyahəti və başlarına gələn acayib və qorxulu hadisələr” adlı hekayə də jurnalın müxtəlif sayılarında hissə-hissə dərc edilmişdir. Bununla jurnalın ardıcıl izlənilməsi məqsədi güdülmüşdür. Bundan başqa, Müəllim Nacinin “Zavallı qız” hekayəsi və Nalan imzası ilə “İki kəlfin min rubləyə qurban getmələri” adlı hekayə də fərqli sayılarda çap olunmuşdur. 1907-ci ildə çıxan 3-cü və 6-cı saylarda İsmayıl Qaspıralının kiçik qızı Nigar xanıma aid “Haradasan?” və “Könlüm nə istəyir?” adlı şeirlər də nəşr olunmuşdur.^[16]

Yenə proqramın beşinci maddəsinə uyğun olaraq Türkistandan Amerikaya qədər geniş ərazidə yaşayan qadınların uşağı necə böyütdükləri, təhsil vəziyyətləri, qızlar üçün məktəb açılması, yaşadıqları yerlərdəki yeniliklər və buna bənzər mövzular da müxtəlif sayılarda yer almışdır. Məsələn, 1906-cı ilin 4-cü nömrəsinin 49–50-ci səhifələrində Qafqazdakı müsəlman qadınlarının vəziyyəti, 1906-cı ilin 37-ci nömrəsində isə İstanbul qadınları arasında fransız dili və piano dərslərinin yayılması haqqında yazılmışdır.^[17]

Qız uşaqlarının təhsili üçün açılan məktəblərə dair xəbərlər “Aləmi-nisvan”ın səhifələrində daimi olaraq yer almışdır. Bunlardan əlavə, 12 fevral 1907-ci ildə dərc edilən 3-cü sayda “Sərbəsti Təzvic” (Sərbəst Evlilik) adlı məqalədə Rusiyada evlilik hüququ sahəsində baş verən yeniliklər müzakirə olunmuşdur. 23 fevral 1907-ci il tarixli 4-cü sayda “Fransada Neçə Yaşda İzdivac Edirlər?” başlıqlı yazıda isə Türkistan və Qafqazda geniş yayılmış kalın (başlıq pulu) adətinin səbəb olduğu mənfi nəticələr – azyaşlı qızların yaşlı və varlı kişilərə sanki “satılması” kimi dinə və insanlığa zidd təcrübələr – gündəmə gətirilmiş, oxucular bu barədə maarifləndirilməyə çalışılmışdır.^[18]

Dövrün digər aktual ictimai problemi olan türk kişilərinin getdikcə artan şəkildə rus qızları ilə evlənməsi məsələsi də Aləmi-nisvan səhifələrində müzakirə olunan mövzular arasında idi.^[18]

Kazan, Türkistan və Krım müsəlman qadınları “Aləmi-nisvan” vasitəsilə bir-birləri ilə ünsiyyət qurmuş, oxuculardan gələn məktublar “İdarəyə Məktublar” başlığı altında çap edilmiş, Şəfiqə Qaspıralı isə bu məktublara “İdarədən” imzası ilə cavab vermişdir.^[19]

Türkiyədəki nəşrlərdə “Aləmi-nisvan”ın 1906–1910-cu illər arasında dərc edildiyi bildirilir. Tədqiqatçı Seitqazi Qafarovun “Tərcüman” qəzetinin 20 illik arxiv materialları əsasında apardığı araşdırmaya görə isə jurnalın nəşri 1911-ci ildə tamamlanmışdır. “Aləmi-nisvan”ın son sayında Şəfiqə Qaspıralı belə yazırdı:^[19]

“Tərcüman qəzetinin işini yüngülləşdirmək üçün jurnalın nəşrinin dayandırılmasına qərar verildi.”

Rus hökumətinin qəzet üzərindəki birbaşa və dolaylı təzyiqlərinin artdığı anlaşılır. Jurnal 1910-cu ildə yalnız 10 dəfə, 1911-ci ildə isə cəmi 3 dəfə çıxmışdır. Şəfiqə Qaspıralı 1917-ci ildə jurnalı yenidən fəaliyyətə qaytarmağı planlaşdırsa da, Oktyabr İnqilabı buna imkan verməmişdir. O, övladları ilə birlikdə 1921-ci ildə Türkiyəyə köçmüşdür.^[19]

“Aləmi-nisvan” jurnalının məlum olan nömrələrində yalnız bir qəzəl nümunəsinə rast gəlinmişdir. Bu qəzəl təsəvvüf şairi və müəllimi olan Şeyx Vəsfiyə məxsus “Baxın” redifli qəzəldir.^[20]

Mahnılar. Jurnalın araşdırılan sayılarında ümumilikdə doqquz mahnı nümunəsi müəyyən edilmişdir. Bunların beşi “Şeiri Türki” bölməsində təqdim olunur. Bu bölmədə iki mahnı Müştakzadə Ədhəm Əfəndi və Şərqi Sultan Səlim Xan imzaları ilə verilir, üçündə isə müəllif adı qeyd olunmur.Müştakzadə Ədhəmin “Sənə qönçə, mənə bülbül dedilər” və “Yamandır şöhrəti hüsnün, yamandır” nəqaratlı mahnılarının sözləri əslində II Mahmuda məxsus olsa da, jurnalda Şərqi Sultan Səlim Xan imzası ilə dərc olunmuşdur.^[20]

Bundan başqa müəllifi göstərilməyən digər mahnılar bunlardır:^[21]

– “Ay mənim qönçə dahanım, bəlkə sayəndə var oldum” (bəstə: Klarnetçi İbrahim Əfəndi),

– “Bu gecə yuxu gözümə haram oldu” (söz: Tahsin bəy; bəstə: Neyzən Məhəmməd Əfəndi),

– “Bax, ey yahu, o al rəngli gözə” (söz: Müəllim Əhməd Feyzi; bəstə: Rifət bəy).

Jurnalda qeydə alınan son mahnı isə Əli Razı Gəncəlinin redaksiyaya göndərdiyi “Ayılın, fürsət əldən getdi, bacılar!” mahnısıdır.^[21]

Şeirlər. Araşdırılan nömrələrdə altı şeir müəyyən edilmişdir. Bunların ikisi Ziya Paşaya, ikisi isə Nigar xanım Qaspıralıya məxsusdur. Ziya Paşanın şeirləri 1905-ci il Nümunə Sayısında (s. 11) “Ziya Paşa mərhumun” başlığı ilə dərc olunmuşdur. Zeytunə Fəxriyyənin “Təbriknamə” və “Üzrnamə” adlı şeirləri 1906-cı ilin 35-ci sayısında (s. 575–576) yer alır. Nigar xanımın şeirləri isə 1907-ci ilin: 3-cü sayısının ilk səhifəsində – “Harda­san?”, 6-cı sayısının 3-cü səhifəsində – “Könlüm nə istəyir?” başlıqları ilə çap edilmişdir.^[21]

Nət. Araşdırılan sayılarda yalnız bir nət nümunəsi aşkarlanmışdır. 1907-ci il 3-cü sayıda dərc olunan bu nət Nigar xanım Qaspıralıya məxsusdur.^[22]

Qaspıralı jurnalında baş redaktor və idarə müdiri olan Şəfiqə Qaspıralının yazıları ilə yanaşı, imzasız və başlıqsız mətnlər də yer alırdı. Bəzi məqalələr istisna olmaqla, çap olunan yazıların çoxu imzasız idi. Bu imzasız yazıların da, bir neçə istisna xaric, Şəfiqə Qaspıralı tərəfindən yazıldığı düşünülür. İstisna olanlar isə “Elmi Hədis və Hədisi Şəriflər”, Doktor Besim Ömər Paşadan gətirilən parçalar və Jül Vernin kitabından edilən tərcümələrdir.^[23]

Jurnalda adı keçən şəxslər:^[24]

• Əbdülşükür Monla Əbdülrəşid Oğlu Eminov: Jurnala məktub göndərmiş bir şəxs.

• Acizəniz Münəvvər Əhməd Can qızı Koy Beqaruva: Jurnala məktub göndərmiş bir şəxs.

• Əlirza Gəncəli: Kimliyi dəqiq bilinmir. “Ayılın fevt oldı fırsat bacılar” adlı bir şarkı göndərmişdir.

• A. Sör: “Tərbiyə” adlı yazının müəllifi.

• Büsr Zəhra Şakulov: “Toxmaqdan” adlı yazının müəllifi.

• Çöhrə Çay Xala: “Bir Arvadın (Qadının) Cavabı” adlı məqaləni yazıb.

• Ədhəm(Ədhəm Əfəndi): Qədiri şeyxi, musiqi müəllimi və bəstəkardır. “Şeiri Türki” başlığında “Sənə qönçə mənə bülbül dediler” adlı bəstənin sözləri yer alır.

• Fatimə Fəridə binti Murtaza Vehbuva: Jurnala məktub göndərmişdir.

• Hacı Arif bəy: Məşhur türk söz yazarı və musiqiçi. Füzuli və Ziya Paşanın qəzəllərinin altında imzası görünür.
• Xokandlı Əşrəfül-Pənad Tacih: Jurnala məktub göndərmişdir.
• Müəllim Naci: Türk yazarı, şairi və müəllimi. Jurnalda “Zavallı Qız” adlı hekayəsi dərc olunub.
• Müəllimə Fərhunde xanım Dinkayeva
• Naci: Başlıqsız bir məqalənin müəllifi.
• Naciye: “Xanımlar tərəfindən” adlı yazını yazmışdır.
• Nalan: “İki külfətin min rubla qurban getmələri” adlı hekayənin müəllifi.
• Nigar xanım: İsmayıl Qaspıralının kiçik qızı. “Könlüm nə istəyir” və “Haradasan?” şeirləri ilə yer alır
• Nosal Aqibət: “Uşaqları böyütmək” və “Fransada neçə yaşında evlənirlər?” adlı yazıların müəllifi.
• Ruqiyyə xanım Almakayeva: Jurnalda məktub göndərmiş bir şəxs.
• Sırrı Paşa: 1844–1895-ci illərdə yaşamış Osmanlı dövlət adamı və şair. “Ədəbiyyat – Hədisi Ülvi” başlıqlı yazının müəllifi.
• Şərqi Sultan Səlim Xan: “Yamandır şöhrət-i hüsnün yamandır” adlı mahnının altında adı keçir. Əslində isə mahnı sözləri II Mahmud adlı şəxsə aiddir.
• Şəfiqə: Şəfiqə Qaspıralı.
• Şeyx Vəsfi: Türk yazarı və sufi şairi. “Bakı” redifli qəzəli dərc olunub.
• Toxmaklı S. Əbdülmanaf: Başlıqsız bir yazının müəllifi.
• Tuna: Kimliyi müəyyən deyil. “Bolqarıstan” adlı yazının müəllifi.
• Ufa Əvəzdi İbrahim İmran kəndindən Züleyxa binti Süleyman Ömid Bayva: Jurnala məktub göndərmiş bir şəxs.
• Vaxt
• Yarullah Muradof: “İffətli xanım və qızlar” adlı hekayə və “Xanımlara Müraciət” adlı yazının müəllifi.
• Zeynəb Səfərova: Jurnala məktub göndərmişdir.

• Zeytunə Fəxriyyə: “Üzrnnamə” adlı şeirin müəllifi.

1911-ci ildə “Aləmi-nisvan” jurnalı nəşrini dayandırır və bundan sonra 20 il ərzində Krım torpaqlarında heç bir qadınlara məxsus dövri nəşr çıxmır. 1913-cü ildə Kazanda Süyün Bike jurnalı, 1932-ci ildə isə Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikası ərazisində “Qadınlıq Sosializm Yolunda” jurnalı ortaya çıxır. Eyni jurnal 1936–1941-ci illərdə kolxoz qadınlarına yönəlmiş şəkildə “Sovet Qadını” adı ilə nəşr olunmuşdur.^[25]

“Aləmi-nisvan” jurnalının meydana çıxışı və səhifələrində dərc olunan materiallar Avropa mətbuatı tərəfindən böyük maraqla izlənilmiş və nümunə kimi qəbul edilmişdir. Bu jurnaldan olan nüsxələr günümüzdə Ukrayna, Rusiya və Türkiyədəki kitabxanalarda qorunur. Jurnalın populyarlığını və geniş coğrafiyaya yayıldığını göstərən faktlardan biri də bir neçə sayının Fransa, Paris kitabxanasında saxlanmasıdır. “Aləmi-nisvan” yalnız Avropaya deyil, dövrün Osmanlı dövlətinə də təsir göstərmişdir. “Aləmi-nisvan” jurnalının bağlanmasından sonra Türkiyədə də oxşar adlı qadın jurnalları nəşr olunmuşdur: Qadınlar Dünyası (1913), Qadınlar Aləmi (1914) və s. Görünür ki, “Aləmi-nisvan”ın təsiri ilə digər nəşrlər də meydana çıxmışdır. Məsələn, 28 mart 1910-cu ildə İstanbulda nəşr olunan Xəlil Həmidin “İslamda Feminizm və ya Aləmi-nisvanda Müsavatnamə” əsərində İsmayıl Qaspıralının fikirləri oxşar ifadələrlə (“cəmiyyətin bəşəriyyətin böyük hissəsini təşkil edən qadınlar…”) paylaşılmışdır.^[26]

2011-ci ildə Krım Mühəndislik və Təhsil Universitetində jurnalın çıxarılışının 105-ci ildönümünə həsr edilmiş elmi konfrans təşkil edilmişdir. Modern Krım qadın jurnalı "Arzu" özünü bu jurnalın xələfi olaraq görür.

• Şahin, G. Selcan Sağlık. "İsmail Gaspıralı, Türk Kadını ve Âlem-i Nisvan Dergisi". Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. Ankara Üniversitesi. 11 (4). Aralık 2014: 210–223. doi:10.1501/MTAD.11.2014.4.51. (#accessdate_missing_url)
• Köse Kizir, Elanur. "Rusya Türklərinin İlk Kadın Dərgisi Âlem-i Nisvan'dan Kadın və Çocuk Sağlığı Meselesi". Türk Dünyasında Kadın Olmak Sempozyumu Bildirisi. 2023: 309–319. doi:10.1007/S10389-021-01534-W.
• Doğan, Hilal. "An Analysis on Şefika Gaspirali's "Âlem-i Nisvân" Journal and its Systematic Index". Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi (International Journal of Social Sciences) (türk). 2020.
• Hablemitoğlu, Şengül; Nilüfer Hablemitoğlu. Şefika Gaspıralı ve Rusya’da Türk Kadın Hareketi (1893–1920). Ankara: Ahmet Veli Menger Vakfı. 1998.
• Çınar, Ayşe Mine. Mektuplar Nesip Yusufbeyli’den Şefika Gaspıralı’ya. İstanbul: Ötüken Neşriyat. 2018.
• Doğan, Hilal. Âlem-i Nisvân Gazetesi (1905–1907). Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı (Yüksek lisans tezi) (türk). Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. 2020.
• Akpınar, Yavuz. "Tercüman". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Türkiye Diyanet Vakfı Vakıf Yayınları. 40 (4). 2011: 492–494. (#accessdate_missing_url)