Alpan döyüşü — 1796-cı ilin sentyabrında Quba xanlığının Alpan kəndi yaxınlığında Şeyxəli xanın və müttəfiqlərinin qüvvələri ilə Rusiya imperiyası qoşunları arasında baş vermiş qarşıdurmadır. Döyüş Quba xanlığında rus hərbi-siyasi hökmranlığının möhkəmləndirilməsi cəhdləri fonunda baş vermişdir.
| Alpan döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| Rusiya-İran müharibəsi (1796) | |||
 Qriqori Qaqarin tərəfindən çəkilən rəsm əsərində Qafqaz müharibəsi təsvir olunub | |||
| Tarix | 30 sentyabr 1796 | ||
| Yeri | Alpan kəndinin yaxınlığı | ||
| Səbəbi | Rusiya imperiyasının Quba xanlığını ələ keçirmə istəyi | ||
| Nəticəsi |
Rusiyanın qələbəsi • Şeyxəli xanın qüvvələri əvvəlcə uğur qazansada, rus ordusuna gələn dəstək sonda Quba xanlığının və müttəfiqlərinin qoşunlarının məğlubiyyətə uğramasına səbəb oldu • Rusiya hökuməti tərəfindən Həsən ağa xan elan olundu |
||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
|
|
|||
Rusiya İmperiyası general Valerian Zubovun rəhbərliyi altında 1796-cı ilin yazında Azərbaycan xanlıqlarına yürüşə başladı. Bu hərbi ekspedisiya zamanı Rusiya qoşunları 10 may 1796-cı ildə "Qafqazın qızıl qapıları" adlandırılan Dərbənd qalasını ələ keçirdikdən sonra, Quba xanlığı ərazisinə irəliləmişdi. Alpan döyüşü də məhz bu hərbi-siyasi kontekstdə, Rusiyanın Qafqazda, xüsusən də Quba xanlığında öz mövqeyini möhkəmləndirmək cəhdlərinə qarşı Şeyxəli xan və müttəfiqlərinin göstərdiyi müqavimət nəticəsində meydana gəlmişdir.
Sentyabrın sonunda Qazıqumuq xanı və Şeyxəli xanın təxminən 13–15 min nəfərlik qoşunu Quba xanlığının şimal hissəsinə daxil oldu və Alpan kəndinə doğru irəlilədi. Onların qarşısını polkovnik-leytenant Bakuninin rəhbərlik etdiyi, sayı 500 nəfərə qədər olan rus hərbi dəstəsi kəsdi. Dəstə pusquya düşərək ağır itkilərə məruz qaldı; yalnız general Bulqakovun göndərdiyi yardım sayəsində dəstənin tamamilə məhv edilməsi qarşısı alındı.[1]
Bulqakovun məlumatına əsasən, döyüş zamanı 700 dağlı döyüşçü və təxminən 900 muzdlu həlak olmuşdur. Həlak olanlar arasında Surxay xanın oğlu Bayram, onun birinci məsləhətçisi Molla Tağı, bir neçə baş məmur (Məhəmməd Sami bəy, Ağa Məhəmməd bəy, Aşurov Qurban, Nəbi), həmçinin Surxay xanın 310 təbəəsi var idi. Qənimət kimi 2013 tüfəng, tapançalar və çoxlu soyuq silah ələ keçirilmişdir. Döyüş meydanında 68 yaralı dağlı əsir götürülmüşdür; onlar Surxay xanın digər oğlu Məhəmmədin və qohumu Osmanın da yaralandığını bildirmişlər. Surxay xan isə yaxın adamları ilə birlikdə döyüş meydanını tərk etmişdir. Rus tərəfi isə daha az, lakin əhəmiyyətli itkilər vermişdir. Polkovnik-leytenant Bakunin əlbəyaxa döyüş zamanı həlak olmuş, kapitanlar Semyonov və Karaşev, poruçiklər Zlodeyev, Filatov, praporşik Krivpinov, bir neçə unter-zabit və sıravi hərbçi olmaqla cəmi 46 nəfər həlak, 94 nəfər yaralanmışdır. Yerli mənbələrə əsasən isə, təkcə Bakuninin dəstəsi təxminən 250 nəfər itki verib.[2] Bulqakov 1 oktyabr tarixli raportunda bildirirdi ki, Bakunin sentyabrın 30-u sübh tezdən kəşfiyyatçılar vasitəsilə dərədə düşmənin mövcudluğu barədə məlumat almışdır və yegerlərini kare düzülüşündə döyüş mövqeyinə yerləşdirmişdir. Atışma səslərini eşidən Bulqakov təcili olaraq 3 min nəfərlik piyada qüvvəsini və 4 topu Bakuninin köməyinə göndərmişdir. Polkovnik-leytenant Stoyanovun döyüşçüləri düşmənin ümumi sayının 15 min nəfərə çatdığını bildirirdilər. Üsyançılara Surxay xanın oğlu Xanbutay rəhbərlik edirdi. Qudyalçay sahilində rus dəstəsini mühasirəyə almaq cəhdi uğursuz oldu. Kapitan Simonovun komandirlik etdiyi Uqliç piyada alayı gecə saat 22:00-da döyüş yerinə çataraq üsyançıların arxa cinahına keçdi. İki tərəfdən atəşə tutulmaq üsyançıları çaşqınlığa saldı və döyüş təxminən yarım saat sonra başa çatdı. Surxay xan təslim olaraq and içdi və bunun nəticəsində Şeyxəli xanı Qumuqdan çıxardı (döyüşdən bir müddət əvvəl Şeyxəli xan Surxay xan ilə əlaqə yaradaraq ailəsini Qumuqa köçürmüşdü və Surxaydan hərbi dəstək almışdı).[3][4]
Rus qoşunlarının qələbəsindən sonra general V. Zubov Rusiya dövlətinə sadiq olan Qaytaq usmisinə və Tərki şamxalına göstəriş verdi ki, Qazıqumuq xanlığının ərazisinə basqın edərək ruslara qarşı çıxışlarına görə bölgəni cəzalandırsınlar. Qubada vəziyyətin sabitləşdirilməsi üçün rus komandanlığı mövqelərini möhkəmləndirdi: ordunun arxa təminatı gücləndirildi, Dərbənd qalasındakı Narınqala tam şəkildə rus qarnizonunun ixtiyarına verildi və müdafiə sistemi yenidən quruldu.[4]
Zubov eyni zamanda Quba xanlığında Rusiyaya sadiq yerli hakimiyyət yaratmaq məqsədilə Fətəli xanın kiçik oğlu Həsən ağanın İlisudan gətirilməsini təşkil etdi. 3 noyabr 1796-cı ildə Həsən ağa Quba xanı elan edildi və xanlığın idarəsi baş komandanın seçdiyi bir neçə ağsaqqaldan ibarət şuraya tapşırıldı.[5]
1796-cı il noyabrın 6-da Rusiya İmperiyasının ali rəhbərliyində baş verən dəyişiklik hadisələrin gedişatını əsaslı şəkildə dəyişdirdi. İmperatriça II Yekaterinanın vəfatından sonra taxta çıxan I Pavel Qafqazla bağlı əvvəlki xarici siyasətin əksinə yönəlmiş fəaliyyətlərə başladı.[6]
I Pavel 1797-ci ilin əvvəllərində Cənubi Qafqazdan rus qoşunlarının geri çəkilməsi barədə sərəncam verdi. 1797-ci ilin martında Rusiya qüvvələri Azərbaycan ərazisini tamamilə tərk etdikdən dərhal sonra, keçmiş Quba xanı Şeyxəli xan siyasi və hərbi hakimiyyətini bərpa etmək üçün fəallaşdı. General Bulqakov 12 mart 1797-ci ildə göndərdiyi hesabatında bildirirdi ki, Rusiyanın dəstəklədiyi Həsən xan yerli əhalinin əsas kütləsinin Şeyxəli xana tərəfdar olduğunu görərək, faktiki olaraq Qubanı tərk edərək Dərbəndə çəkilmişdir. Beləliklə, Şeyxəli xan qısa müddət ərzində - artıq martın 13-də[7] Quba şəhərində və bütün Quba xanlığında, o cümlədən strateji əhəmiyyətə malik Dərbənddə hakimiyyəti yenidən ələ keçirdi.[8] Qubalı Şeyxəli xan, Qazıqumuq xanı və digər yerli hakimlər geri çəkilən Rusiya qoşunlarını təqib etməyə və onlara qarşı hərbi təzyiq göstərməyə cəhd etdilər. Dəfələrlə rus qoşunlarını mühasirəyə almaq və Dərbənd yaxınlığında yolu bağlamaq cəhdlərinə baxmayaraq, bütün Rusiya qüvvələri uğurla Qafqaz xəttinə çıxa bildilər.[7]
Şeyxəli xan, yeni İmperator I Pavellə münasibətləri tənzimləmək məqsədilə elçisi Mədət bəyi Peterburqa göndərdi.[9]
- ↑ Mustafazadə, 2005. səh. 191
- ↑ ochagsamara. "13 ИЮНЯ 1796 ГОДА РОССИЙСКИЕ ВОЙСКА ЗАНЯЛИ БАКУ". газета ОЧАГ (OCAQ) Самара.
- ↑ Магомедов, 1999. səh. 268
- ↑ 1 2 Mustafazadə, 2005. səh. 192
- ↑ Mustafazadə, 2005. səh. 193
- ↑ Mustafazadə, 2005. səh. 195
- ↑ 1 2 Mustafazadə, 2005. səh. 196
- ↑ Umudlu, 2004. səh. 11
- ↑ Mustafazadə, 2005. səh. 197
- Mustafazadə, Tofiq. Quba xanlığı (PDF) (az.). Bakı: Elm. 2005. 480.
- Магомедов, Р.М. Даргинцы в дагестанском историческом процессе, Т. II. Дагестанское книжное издательство. 1999. 520. ISBN 5-297-00577-9.
- Umudlu, Vidadi. Şimali Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən işğalı və müstəmləkəçilik əleyhinə mübarizə (1801-1828) (PDF) (az.). Bakı: "Nurlan". 2004. 102.