Avropa İttifaqının müqavilələri

Aİ-nin əsaslandığı iki əsas müqavilə bunlardır: Avropa İttifaqı haqqında müqavilə — TEU, Maastrixt müqaviləsi (1993-cü ildən qüvvədədir) və Avropa Birliyinin fəaliyyəti haqqında müqavilə — TFEU Roma müqaviləsi (1958-ci ildən qüvvədədir). Bu əsas müqavilələr və onlara əlavə edilmiş protokollar və bəyannamələrin hər biri qüvvəyə mindiyi gündən ən azı on ildən bir düzəlişlər etməklə dəyişdirilir. Sonuncu dəyişiklik 2009-cu ildə qüvvəyə minmiş Lissabon müqaviləsində olmuşdur. Müqavilə ayrıca sənəd olaraq qalmasına baxmayaraq, Əsas Hüquqlar xartiyasına da hüquqi məcburi qüvvə verdi.

Normativ-hüquqi aktdan sonra müqavilə mətni altı hissəyə bölünür:^[1]

1-ci maddə ümumi müddəalardan bəhs edir. Burada Avropa İttifaqını Avropa Birliyi əsasında yaranmasından və müqavilələrin hüquqi dəyərini müəyyən edir. 2-ci maddə Aİ "insan ləyaqətinə hörmət, azadlıq, demokratiya, bərabərlik, qanunun aliliyi və insan hüquqlarına, o cümlədən azlıqlara mənsub şəxslərin hüquqlarına hörmət dəyərlərinə əsaslanır. Üzv dövlətlər "qadınlar və kişilər arasında plüralizm, ayrı-seçkiliyin olmaması, tolerantlıq, ədalət, həmrəylik və bərabərliyin hökm sürdüyü cəmiyyət" olmalıdırlar. 3-cü maddə Aİ-nın məqsədlərini altı bənddə müəyyən edir. Birinci bənd sadəcə olaraq sülhü, Avropa dəyərlərini və vətəndaşların rifahını təbliğ edir. İkincisi, xarici sərhəd nəzarətinin mövcud olduğu sərbəst hərəkətlə bağlıdır. 3-cü bənd daxili bazardan bəhs edir, 4-cü bənd avronu təyin edir. 5-ci bənd Aİ öz dəyərlərininin təbliğindən, yoxsulluğun aradan qaldırılmasına, insan hüquqlarına riayət edəcək və Birləşmiş Millətlər Təşkilatının nizamnaməsinə hörmət etməyindən bəhs edir. 4-cü maddə üzv dövlətlərin suverenliyinə və öhdəliklərinə aiddir. 5-ci maddə Aİ səlahiyyətlərinin hədləri ilə bağlı təhvil, subsidiarlıq və mütənasiblik prinsiplərini müəyyən edir. 6-cı maddə Avropa İttifaqının Əsas Hüquqlar Xartiyası və İnsan Hüquqları üzrə Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasına bağlayır. 7-ci maddə üzv dövlətin fəaliyyətinin dayandırılmasından, 8-ci maddə isə qonşu dövlətlərlə sıx münasibətlərin qurulmasından bəhs edir.

9-cu maddə öz ölkəsinin vətəndaşları ilə Avropa İttifaqı vətəndaşlığının bərabərliyini təsbit edir. 10-cu maddədə bəyan edilir ki, Aİ təmsilçi nümayəndəli demokratiyaya əsaslanır və qərarlar vətəndaşlara mümkün qədər yaxından qəbul edilməlidir. Burada Avropa siyasi partiyaları və vətəndaşların necə təmsil olunduğu qeyd olunur: birbaşa Parlamentdə və öz hökumətləri vasitəsilə milli parlamentlərə cavabdeh olan Avropa Şurası. 11-ci maddə hökumətin fəaliyyətində şəffaflığı bərqərar edir, geniş məsləhətləşmələrin aparılmasının zəruriliyini bəyan edir və ən azı 1 milyon vətəndaşın müraciət edə biləcəyi bir məsələ ilə bağlı qanun qəbul etmək üçün komissiyaya müraciət etmək üçün müddəa təqdim edir. 12-ci maddə milli parlamentlərin qanunvericilik prosesində məhdud iştirakını təmin edir.

13-cü maddə aşağıdakı ardıcıllıqla və aşağıdakı adlar altında təsisatları yaradır: Avropa Parlamenti, Avropa Şurası, Avropa Komissiyası, Avropa İttifaqının Ədalət Məhkəməsi, Avropa Mərkəzi Bankı və Avropa Hesablama Palatası. Bu təşkilatlar arasında əməkdaşlıq məcburdur və onların səlahiyyətləri müqavilələr daxilindəki səlahiyyətlərlə məhdudlaşdırır. 14-cü maddə parlamentin işini və onun seçim qaydasını, 15-ci maddə – Avropa Şurasının və onun sədrinin fəaliyyətini, 16-cı maddə – Şuranın fəaliyyətini və onun tərkibini, 17-ci maddə – Komissiyanın fəaliyyətini və onun təyin edilməsini tənzimləyir. Maddə 18 İttifaqın Xarici İşlər və Təhlükəsizlik Siyasəti üzrə Ali Nümayəndəsini, 19-cu maddə isə Ədalət Məhkəməsini təsis edir.

4-cü bölmə yalnız bir maddədən ibarətdir ki, bu da məhdud sayda Üzv Dövlətlərə digərləri bu sahədə inteqrasiyaya mane olarsa, Aİ daxilində əməkdaşlıq etməyə imkan verir.

Bu başlığın 1-ci fəslinə 21 və 22-ci maddələr daxildir. 21-ci maddə Aİ-nin xarici siyasətini əks etdirən prinsiplərdən bəhs edir, o cümlədən BMT nizamnaməsinə uyğunluq, qlobal ticarətin təşviqi, humanitar dəstək və qlobal idarəetmə. 22-ci maddə yekdilliklə hərəkət edən Avropa Şurasına Aİ-nin xarici siyasətinin müəyyənləşdirilməsinə nəzarət edir.

2-ci fəsil bölmələrə bölünür. Birincisi, ümumi müddəalar, Aİ-nin xarici siyasətinin təlimatları və fəaliyyətinin təfərrüatları, o cümlədən Avropa Xarici Fəaliyyət Xidmətinin yaradılması və üzv dövlətin öhdəlikləri. 2-ci bölmənin 42-46-cı maddələri hərbi əməkdaşlıqdan bəhs edir (Daimi Strukturlaşdırılmış Əməkdaşlıq və qarşılıqlı müdafiə də daxil olmaqla).

47-ci maddə Aİ-nin hüquqi şəxsliyini müəyyən edir. 48-ci maddə müqaviləyə düzəlişlərin edilməsi üsulundan bəhs edir, xüsusilə adi və sadələşdirilmiş təftiş prosedurları. 49-cu maddə Aİ-yə daxil olmaq üçün müraciətlərə, 50-ci maddə isə Aİ-dən çıxmağa aiddir. 51-ci maddə müqavilələrə əlavə edilən protokollardan, 52-ci maddə isə müqavilənin coğrafi tətbiqindən bəhs edir. 53-cü maddə müqavilənin qeyri-məhdud müddətə qüvvədə olduğunu bildirir, 54-cü maddə ratifikasiyadan, 55-ci maddə isə müqavilələrin müxtəlif dillərdəki versiyalarından bəhs edir.

Avropa İttifaqının fəaliyyəti haqqında müqavilə Aİ-nin rolunu, siyasətini və fəaliyyətini daha ətraflı təsvir edir. Yeddi hissədən ibarətdir.^[2][3]

"Prinsiplər" bölməsində 1-ci maddə müqavilənin əsasını və onun hüquqi qüvvəsini müəyyən edir. 2-6-cı maddələr Aİ-nin səlahiyyətlərini hər bir sahədə verilmiş səlahiyyət səviyyəsinə uyğun olaraq müəyyən edir. 7-14-cü maddələr sosial prinsipləri, 15 və 16-cı maddələr ictimaiyyətin sənədlərə və görüşlərə çıxışını müəyyən edir, 17-ci maddə isə Aİ-nin milli qanunvericiliyə uyğun olaraq dini, fəlsəfi və qeyri-konfessional təşkilatların statusuna hörmətlə yanaşdığını bildirir.^[3]

İkinci hissə, müqavilələr çərçivəsində milli mənsubiyyətə görə ayrı-seçkiliyi qadağan edən 18-ci maddə ilə başlayır. 19-cu maddədə deyilir ki, Aİ "cins, irqi və ya etnik mənşə, din və ya inanc, əlillik, yaş və ya cinsi oriyentasiya əsasında ayrı-seçkiliyə qarşı mübarizə aparacaq". 20-24-cü maddələr Aİ vətəndaşlığını müəyyən edir və bununla bağlı hüquqlar verir: sərbəst hərəkət etmək hüququ, digər dövlətlər tərəfindən konsulluq müdafiəsi, yerli və Avropa seçkilərində səs vermək və seçilmək hüququ, Parlamentə və Avropa Ombudsmanına müraciət etmək və Aİ qurumlarından öz dillərində əlaqə saxlamaq və cavab almaq hüququ.^[4] 25-ci maddə komissiyadan bu hüquqların həyata keçirilməsi haqqında hər üç ildən bir hesabat verməsini tələb edir.^[5][3]

Siyasət və fəaliyyətlərə dair 3-cü hissə sahələrə görə aşağıdakı başlıqlara bölünür: Daxili bazar, malların sərbəst hərəkəti, o cümlədən Ğömrük İttifaqı, Kənd təsərrüfatı və balıqçılıq, Polis və ədliyyə əməkdaşlığı da daxil olmaqla azadlıq, insanların, xidmətlərin və kapitalın sərbəst hərəkəti, Ədalət və təhlükəsizlik sahəsi, Nəqliyyat siyasəti, rəqabət, vergitutma və başqa qaydaların uyğunlaşdırılması (101-ci və 102-ci maddələri qeyd edin), iqtisadi və pul siyasəti, o cümlədən avro ilə bağlı məqamlar, məşğulluq siyasəti, Avropa Sosial Fondu, təhsil, peşə hazırlığı, gənclər və idman siyasəti, mədəniyyət siyasəti, ictimai sağlamlıq, istehlakçıların müdafiəsi, Trans-Avropa Şəbəkələri, sənaye siyasəti, iqtisadi, sosial və ərazi birliyi (inkişafda bərabərsizliklərin azaldılması), turizm, tədqiqat və inkişaf siyasət, ekoloji siyasət, enerji siyasəti və s.^[3]

4-cü hissə xarici ərazilərin assosiasiyasından bəhs edir. 198-ci maddədə birləşmənin məqsədi əlavə 2-də sadalanan həmin əlaqəli ərazilərin iqtisadi və sosial inkişafını təşviq etmək kimi müəyyən edilir.^[3]

5-ci hissə Aİ-nın xarici siyasətindən bəhs edir. 205-ci maddədə deyilir ki, xarici fəaliyyət Avropa İttifaqı haqqında Müqavilənin 5-ci bölməsinin 1-ci hissəsində göstərilən prinsiplərə uyğun olmalıdır. 206 və 207-ci maddələr Aİ-nin ümumi ticarət (xarici ticarət) siyasətini müəyyən edir. 208-214-cü maddələr üçüncü ölkələr üçün inkişaf və humanitar yardım üzrə əməkdaşlıqdan bəhs edir. 215-ci maddə sanksiyalardan, 216-219-cu maddələr isə üçüncü ölkələrlə beynəlxalq müqavilələrin bağlanması prosedurlarından bəhs edir. 220-ci maddə Ali Nümayəndəyə və Komissiyaya digər beynəlxalq təşkilatlarla müvafiq əməkdaşlığa dair göstəriş verir və 221-ci maddə Aİ nümayəndəliklərini təsis edir. Maddə 222, Həmrəylik bəndində deyilir ki, üzvlər terror hücumuna, təbii və ya texnogen fəlakətə məruz qalan üzvün köməyinə gələcəklər. Bura hərbi gücdən istifadə də daxildir.^[3]

6-cı hissə Avropa İttifaqı haqqında Müqavilənin institusional müddəalarını təfərrüatlandırır. 288-299-cu maddələrdə strukturlar haqqında ətraflı məlumat verilməklə yanaşı, Aİ-nin qanunvericilik aktlarının formaları və prosedurları təsvir edilib. 300-309-cu maddələr Avropa İqtisadi və Sosial Komitəsini, Avropa Bölgələr Komitəsi və Avropa İnvestisiya Bankını, 310-325-ci maddələr Aİ büdcəsini təsvir edir. Nəhayət, 326-334-cü maddələr genişləndirilmiş əməkdaşlıq üçün müddəa müəyyən edir.^[3]

7-ci hissə ərazi və müvəqqəti tətbiqetmə, qurumların yerləşdiyi yer (üzv dövlətlər tərəfindən qərar verilir, lakin bu, müqavilələrə əlavə edilmiş protokolla qüvvəyə minir) və 1958-ci ildən əvvəl imzalanmış müqavilələrə təsir və ya qoşulma tarixi kimi yekun hüquqi məqamlardan bəhs edir.^[3]

Müqavilələrə 37 protokol, 2 əlavə və 65 bəyannamə əlavə olunur ki, onlar çox vaxt bir ölkə ilə bağlı təfərrüatları tam hüquqi mətndə əks etdirmirlər.^[2]

1. Avropa İttifaqında Milli Parlamentlərin rolu haqqında
2. Subsidiarlıq və mütənasiblik prinsiplərinin tətbiqi haqqında
3. Avropa İttifaqının Ədalət Məhkəməsinin nizamnaməsi haqqında
4. Avropa Mərkəzi Banklar Sisteminin və Avropa Mərkəzi Bankının nizamnaməsi haqqında
5. Avropa İnvestisiya Bankının Əsasnaməsi haqqında
6. Avropa İttifaqının qurumlarının və bəzi orqanlarının, idarələrinin, agentliklərinin və idarələrinin yerləri haqqında
7. Avropa İttifaqının imtiyazları haqqında
8. İttifaqın Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasına qoşulması, Avropa İttifaqı haqqında müqavilənin 6(2) maddəsi ilə bağlı
9. 1 noyabr 2014-cü il - 31 mart 2017-ci il tarixləri və 1 aprel 2017-ci il tarixindən etibarən Avropa İttifaqı haqqında Müqavilənin 16(4) maddəsinin və Avropa İttifaqının fəaliyyəti haqqında Müqavilənin 238(2) maddəsinin icrası ilə bağlı Şuranın qərarı haqqında
10. Avropa İttifaqı haqqında müqavilənin 42-ci maddəsi ilə yaradılmış daimi strukturlaşdırılmış əməkdaşlıq haqqında
11. Avropa İttifaqı haqqında Müqavilənin 42-ci maddəsi üzrə
12. Həddindən artıq defisit proseduru
13. Maastrixt meyarları üzrə
14. Avro Qrupu üzrə
15. Böyük Britaniya və Şimali İrlandiya Birləşmiş Krallığına aid bəzi müddəalar haqqında
16. Danimarka ilə bağlı bəzi müddəalar haqqında
17. Fransa ilə bağlı müddəalar haqqında
18. Avropa İttifaqının strukturuna inteqrasiya olunmuş Şengen sazişi haqqında
19. Avropa İttifaqının fəaliyyəti haqqında Müqavilənin 26-cı maddəsinin bəzi aspektlərinin Böyük Britaniya və İrlandiyaya tətbiqi haqqında
20. Azadlıq, təhlükəsizlik və ədalət sahəsi ilə bağlı Birləşmiş Krallıq və İrlandiyanın mövqeyi haqqında
21. Xarici sərhədlərin keçməsi ilə bağlı Üzv Dövlətlərin xarici əlaqələri haqqında
22. Avropa İttifaqına üzv dövlətlərin vətəndaşlarına sığınacaq verilməsi haqqında
23. Birgə səlahiyyətlərin həyata keçirilməsinə dair
24. Ümumi maraqlara xidmət edən xidmətlər haqqında
25. Daxili bazarda rəqabət
26. İqtisadi, sosial və ərazi birliyi haqqında
27. Üzv Dövlətlərdə ictimai yayım sistemi haqqında
28. Avropa İttifaqının Əsas Hüquqlar Xartiyasının Polşaya və Böyük Britaniyaya tətbiqi haqqında
29. Niderland Antil adalarında emal edilmiş neft məhsullarının Avropa İttifaqına idxalına dair
30. Danimarkada daşınmaz əmlakın alınması haqqında
31. Avropa İttifaqının fəaliyyəti haqqında müqavilənin 157-ci maddəsi ilə bağlı
32. Qrenlandiya üçün xüsusi şərtlər haqqında
33. İrlandiya Konstitusiyasının 40.3.3-cü maddəsi üzrə
34. Keçid müddəaları haqqında
35. AKPB-i müqaviləsinin müddətinin başa çatmasının maliyyə nəticələri və Kömür və Polad Tədqiqat Fondu haqqında

• Əlavə I. Ümumi Kənd Təsərrüfatı Siyasəti və Ümumi Balıqçılıq Siyasəti ilə əhatə olunan kənd təsərrüfatı və dəniz məhsulları.
• Əlavə II. Avropa İttifaqına üzv dövlətlərin xüsusi əraziləri

Aİ müqavilələrinə əlavə edilən 65 bəyannamə var. Onlara aşağıdakılar daxildir:

• Bəyannamə 1 təsdiq edir ki, qanuni qüvvəyə malik olan nizamnamə Avropa Konvensiyasında nəzərdə tutulmuş hüquqları bir daha təsdiq edir və Aİ-yə ona verilmiş səlahiyyətlərdən kənar fəaliyyət göstərməyə imkan vermir.
• Bəyannamə 4 İtaliyaya əlavə Avropa Parlamenti deputatı ayırır. Bəyannamə 7 Şuranın 2014-cü ildən sonra aktivləşdiriləcək səsvermə prosedurlarını təsvir edir.
• Bəyannamə 17 Aİ qanunvericiliyinin üstünlüyünü təsdiq edir.
• Bəyannamə 27 bir daha təsdiq edir ki, hüquqi şəxs statusuna malik olmaq Aİ öz səlahiyyətləri çərçivəsindən kənarda hərəkət etmək hüququ vermir.
• 43-cü bəyannamə Mayottanın ən kənar bölgə statusuna keçməsinə icazə verir.

İki əsas müqavilədən, onların protokollarından və Əsas Hüquqlar Xartiyasından başqa, Avropa Atom Enerjisi Birliyinin (Euratom) yaradılması haqqında Müqavilə ayrıca müqavilə kimi qüvvədə qalır.

Birinci bölmədə Euratomun vəzifələrini təsvir edilir. İkinci bölmə bu sahədə əməkdaşlığın necə həyata keçiriləcəyinə dair müqavilənin əsasını ehtiva edir. Üçüncü bölmə institusional müddəaları əks etdirir və əsasən Avropa İttifaqı müqavilələri ilə əhatə olunub. Dördüncü bölmə maliyyə müddəalarına, beşinci ümumi, altıncı isə yekun müddəalara aiddir.^[9]

Müqavilələrə düzəlişlər üç yolla edilə bilər. Müntəzəm təftiş proseduru — mahiyyətcə tam hökumətlərarası konfransın keçirilməsini nəzərdə tutan müqavilələrə düzəlişlərin edilməsinin ənənəvi üsulu.

Sadələşdirilmiş yenidən baxılma proseduru — Lissabon Müqaviləsi ilə müəyyən edilib və yalnız Aİ-nın səlahiyyətlərini artırmayan düzəlişlərə icazə verir. Baxmayaraq ki, "keçmə bənd" müqavilələrə düzəlişlər edilməsini tələb edir, bu, özlüyündə müəyyən şəraitdə qanunvericilik proseduruna dəyişikliklərə imkan verir.

Müqavilələrə düzəlişlər etmək üçün adi yenidən baxılma proseduru müvafiq qurumdan təkliflərin Avropa Şurasına təqdim edilməsini tələb edir. Bundan sonra Avropa Şurasının sədri dəyişiklikləri hazırlamaq üçün Avropa Konvensiyasını (milli hökumətlərdən, milli parlamentarilərdən, Avropa Parlamentinin deputatlarından və Komissiyanın nümayəndələrindən ibarət) çağıra bilər və ya dəyişiklik kiçikdirsə, Avropa Şurasının özündə təkliflər hazırlaya bilər. Daha sonra onlar bütün milli liderlər tərəfindən imzalanan və hər bir dövlət tərəfindən ratifikasiya edilən müqaviləni razılaşdıran Hökumətlərarası Konfransa (IGC) davam edirlər.^[10]

Bu prosedur Lissabon müqaviləsinə qədər bütün müqavilələr üçün istifadə olunsa da, faktiki Avropa Konvensiyası (əslində Konstitusiya konvensiyası) yalnız iki dəfə çağırılmışdır. Bu, ilkin olaraq 1999-2000-ci illər Avropa Konvensiyası çərçivəsində Əsas Hüquqlar Xartiyasının hazırlanması ilə əlaqələndirildi. İkincisi, bu, Konstitusiya müqaviləsini (sonradan Lissabon müqaviləsi üçün əsas təşkil edən) inkişaf etdirən Avropanın Gələcəyi haqqında Konvensiya ilə əlaqələndirildi. Əvvəllər beynəlxalq müqavilələr dövlət qulluqçuları tərəfindən hazırlanırdı.

Yalnız Avropa İttifaqının fəaliyyəti haqqında müqavilənin III hissəsinə şamil edilən və Aİ-nın səlahiyyətlərini genişləndirə bilməyən sadələşdirilmiş yenidən baxılma proseduru, dəyişiklikləri sadəcə olaraq hər bir Üzv Dövlət tərəfindən ratifikasiya olunmazdan əvvəl Avropa Şurasında qərarla razılaşdırılır. ^[10]TFEU-nun 136-cı maddəsinə edilən düzəliş, dəyişikliyin həcminin kiçik olması səbəbindən sadələşdirilmiş yenidən baxılma prosedurundan istifadə edir.

Sazişlər də baxılmaq üçün Avropa Parlamentinə təqdim olunur və onların səsverməsi məcburi olmasa da, vacibdir. Belçika və İtaliya parlamentləri Avropa Parlamentinin Nitsa sazişini təsdiqləmədiyi təqdirdə ona veto qoyacaqlarını bildiriblər.^[11]

Dördüncü düzəliş proseduru xüsusi üzv dövlətlərin bəzi ərazilərinin statusunun dəyişdirilməsidir. Fransa, Hollandiya və Danimarkanın xarici ərazilərinin statusu müqaviləyə tam yenidən baxılmasını tələb etmədən daha asan dəyişdirilə bilər. Bunun əvəzinə, Avropa Şurası müvafiq üzv dövlətin təşəbbüsü ilə xaricdəki ölkənin və ya ərazinin statusunu dəyişə bilər.[10] Bu müddəa digər üzv dövlətlərin xüsusi ərazilərinə şamil edilmir.

Aşağıdakı cədvəl üçün işarələr: [Dəyişiklik] – [Üzvlük]

İkinci Dünya Müharibəsinin sonundan, əksər suveren Avropa ölkələri müqavilələr bağladılar və beləliklə, Avropaya inteqrasiya və ya Avropa quruculuğu layihəsinin bir hissəsi olaraq, getdikcə daha çox sahələrdə əməkdaşlıq etdilər və siyasətləri uyğunlaşdırdılar (və ya suverenliyi birləşdirdilər). Aşağıda Avropa İttifaqının hüquqi yaradılmasının qrafiki təqdim olunub.