Azərbaycan–Şərqi Asiya mədəni əlaqələri

Çini Avropa ilə birləşdirən Böyük İpək yolu müasir Azərbaycanın ərazisindən keçmişdir. Bu yol mədəniyyətlərarası mübadilədə vacib rol oynayırdı.^[2] Naxçıvan-Təbriz yolu və Ərdəbil marşrutu müasir Azərbaycan ərazisini Böyük İpək Yolu ilə birləşdirirdi. Xəzər dənizi bölgələri İpək Yolu üzərindəki Qafqaz marşrutları boyunca ticarət, iqtisadiyyat və mədəniyyət əlaqələrinin yaranması və intensiv inkişafı üçün xüsusi əhəmiyyətə malik idi.^[3] Azərbaycanda istehsal edilən xalçalar Böyük İpək Yolu boyunca yerləşən bazarlara, xüsusilə Çinə ixrac edilirdi. VII əsr Çin səyyahı Syuançzan qeyd edirdi ki, Azərbaycan ərazisi xalçaçılığın vacib mərkəzidir.^[4] Azərbaycan tapılmış seladon fraqmentləri Çinlə əlaqələri göstərir.^[5]

İpək Yolu ilə Azərbaycana gətirilən Çin malları əsasən ipək, ipək parçalar, aromatik məmulatlar, çini qablar, qiymətli daşlar və s. idi. Bunlar arasında çini qablar xüsusilə əhəmiyyətli idi, möhkəmliyi və şəffaf görünüşü ilə xüsusi qiymətləndirilirdi.^[6] Xəzər ətrafındakı ticarət mərkəzi olan şəhərlərdə, o cümlədən Şamaxı, Bakı və digər şəhərlərdə Çin ipəyi və keramikası və s. mallar satılırdı.^[7] Çin keramikası texnikası müsəlman Şərqindəki ustalar tərəfindən təkrarlanaraq belə keramika məhsulları istehsal edilmişdir. Şabrandan tapılmış keramika nümunəsində iki ceyran bulaq ətrafında təsvir edilmişdir. Çin incəsənətində dağlar, çaylar, meşələr və şəlalələr daoist konseptə görə insan və təbiət vəhdətinin rəmzi idi.^[8] Azərbaycan alimi Fərid Ələkbərli ehtimal edir ki, çıldaq ənənəsi XIII əsr monqol hakimiyyəti dövründə Çindən Azərbaycana gəlmişdir.^[9][10]

Nizami "Sirlər xəzinəsi"ni yazarkən həm də Şərq xalqlarının – iranlıların, çinlilərin, hindlilərin, ərəblərin və başqalarının folklorunu da mənimsəmiş, əsərlərini yaradarkən öz mövzu və ideyalarını həmin xalqların folkloru ilə də zənginləşdirmişdir.^[11] Xosrov və Şirin əsərində isə Fərhad Çində daşyonma sənətini öyrənir.^[12]

Nizami "Yeddi gözəl"ində İran şahı Bəhram həftənin hər gününü gözəllərdən birinin yanında keçirir. O, bazar günü sarı günbəzli sarayda Günəşin hökm etdiyi Türkistan^[13] (Çin) gözəli ilə vaxt keçirir, ondan Xeyir və Şər hekayəsini dinləyir. Azərbaycanda Xeyir və Şər hekayəsi cizgi film şəklində hazırlanmış, opera və balet kimi səhnəyə qoyulmuşdur.^[14]

Qara Qarayevin Nizaminin "Yeddi gözəl" poeması əsasında hazırladığı eyniadlı baletdə Çin gözəlinin portreti öz incəliyi ilə fərqlənir. Onun rəqsi Çin musiqisində geniş yayılmış lad – pentatonika əsasında səslənir. "Çin gözəli"nin rəqsində orkestr qeyri-adi zərif və yüngül səslənmə kəsb edir.^[15] Partituranın şəffaflığına nail olmaq üçün bəstəkar ayrı – ayrı partiyaları vahid tembr – dramaturji xəttdə birləşdirir.^[16] Məsələn, iki skripkanın sürətlə çalğısı bir alət kimi səslənir. Fleyta və qoboyun partiyaları da bir-birini tamamlayaraq, bir alətin çalğısını xatırladır. Rəqsin milli xüsusiyyətlərindən irəli gələrək, bəstəkar tamburo, kampanelli, arfa kimi alətlərə xüsusi diqqət yetirir.^[16]

Nizami "İsgəndərnamə"də Çin barədə geniş danışmışdır. Əsərdə Xaqan, vəzir, kəniz (çinli kəniz), rəssamlardan ibarət bir sıra müsbət surətlər yaradılmışdır. Adları çəkilməyən həmin insanlar öz məharətləri ilə tanınırlar. Çinin adamları ilə yanaşı torpaqlarının təbii gözəllikləri də vəsf edilir. Nizami Çin dedikdə əsasən Çin Türküstanını nəzərdə tutmuşdur. Nizaminin Çindən bəhs edərkən adını çəkdiyi Yəğma, Xəllux, Xəta, Xötən, Səncab, Çaç, Kaşqar və sair yerlər Çin Türküstanındadır. Bununla yanaşı şair Çin xaqanını "Çinli türk" və "Əfrasiyab mülkünün varisi" adlandırır. Firdovsidən fərqli olaraq, Nizami Əfrasiyabı hörmətlə yad edir.^[17] "İsgəndərin Çin xaqanı ilə görüşməsi" miniatür sənətində məşhur mövzulardan biri olmuşdur.^[18] Nizami "İsgəndərnamə"də öz əksini Çin naxışına bənzətmişdir. Burada ya Çin heroqlifləri, ya da Çinin qədim miniatürləri nəzərdə tutulur.^[12]

Monqol işğalları nəticəsində müasir Azərbaycan (Arran və Şirvan) şəhərləri Beyləqan, Gəncə, Bərdə, Şəmkir, Şabran dağıntılara məruz qalmışdır. 1236-cı ildə Cənubi Qafqaz artıq monqol dövlətinə daxil idi.^[19] Buddizmin Azərbaycanda monqol hakimiyyəti dövründə qısa bir müddət üçün mövcudluğu, iki əsrə yaxın müddətdə uyğur əlifbasının dövlət səviyyəsində tətbiq edilməsi və yayılması, Çin rəssamlıq ənənələrinin bölgə müsəlmanları və xristianlarının bədii və tətbiqi yaradıcılığına nüfuz etməsi ümumilikdə Azərbaycanda və Cənubi Qafqazda daha plüralist mədəniyyətin formalaşmasına öz töhfəsini vermişdir.^[20] XIV əsrin əvvəllərində Elxani vəziri Rəşidəddinin emalatxanalarında işləyən rəssamların yaratdığı arxaik ənənələrin izləri XV əsr bakılı rəssam Əbdul Baqi Bakuvinin miniatürlərində də müşahidə olunur. Bakuvinin "At və sahibi" əsəri son dövr Yuan və erkən Min sülaləsi dövründə Çində çox məşhur olan döyüşçü təsvirinin İslami variantıdır.^[21][22]

Monqolların dövründə Azərbaycanın türkləşməsi ilə eyni dövrdə, burada yaşayan monqolların da türkləşməsi prosesi baş vermişdir, ikinci proses birinci prosesə müsbət formada təsir etmişdir.^[23] Zaqatala dairəsindəki araşdırmalara görə "muğal" adlandırılan türk kəndlərini nəzərə alaraq monqolların həqiqi sayını müəyyən etməyin mümkünsüz olduğu ortaya çıxmışdır, yalnızca Cəlair və Tanqıt kəndləri həqiqi, qədim monqol adlandırılmışdır.^[24]

Azərbaycan dilinin bütün formalarında monqol dilindən alınan sözlər var: yekə, qadağan, darğa, qayçı, nöqtə, hündür, keşik, kürəkən.^[25][26] Bu sözlər ümumi Elxani irsini (1256–1335) təmsil edir.^[25]

Ümumiyyətlə, monqolların bölgədə müxtəlif hakimiyyət dövrləri müqayisə edilərsə, Azərbaycan və monqol dilləri arasındakı əlaqə daha çox Elxanilərin dövründə daha da inkişaf etmişdir.^[26] Monqol dilindən alınma sözlər Azərbaycan dilində XIII əsrdən formalaşan monqol "dil qatı"nı göstərir.^[26]

XIII əsr monqol işğalı və ondan sonrakı dövrlərdə Elxanilərin müasir Azərbaycanın üzərində hakimiyyət qurması burada yayılmış şamançılıq adətlərinin güclənməsinə gətirib çıxarmışdır. Qədim adət-ənənə qaydaları Azərbaycan mədəni mühitində uşaq folklor və oyunlarında, geniş xalq təbəqələrinin mərasim və inanclarında yaşamağa davam etmişdir.^[27] Elxani hökmdarı Qazan xanın dövründə İslam şəriəti ilə Çingiz xan Yasasına birgə riayət etmək qərarı qüvvədə qalmışdır. Azərbaycan və Şərqi Anadolu türkləri Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövründə də Yasa qanunlarını öz milli qanunu saymış, ona sadiqliyini davam etdirmişdir.^[28] Ağqoyunlu Sultan Yaqubun dövründə Çingiz yasası ləğv edilmişdir.^[29] Türk və monqolların törə və yasa adlanan hüquq normaları monqol dövründən sonrakı əsrlərdə də Azərbaycanda istifadə olunmaqda davam etmişdir.^[30]

Pənahəli bəy 1747-ci ildə süvari tərəfdarları ilə birlikdə Qarabağa gələrək özünü xan elan etmiş, özünü xan elan etməsini Çingizli Elxanilər sülaləsindən olan Arqun xanın nəslindən gəlməsi ilə əsaslandırmışdır.^[31] Bu iddia Əhməd bəy Cavanşirin "Qarabağ xanlığının 1747–1805-ci illərdə siyasi vəziyyətinə dair" əsərində və Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ" əsərində qeyd edilmişdir.^[32][33]

Monqol Yuan sülaləsi dövrü sarayının yemək resepti kitabı (1330-cu illər) olan "Yinşan zhenqyao" Daxili və Qərbi Asiyadan ilhamlanaraq yazılmışdır. Azərbaycan kulinariyasında bu yemək resepti kitabında rast gəlinən qidalara oxşar elementlər vardır. Belə ünsürlərdən biri piti yeməyidir. Bu yemək monqol kitabındakı bir sıra reseptlərlə oxşardır. Azərbaycanın parça bozbaş yeməyinə də "Yinşan zhenqyao"da tez-tez edildiyi kimi heyva əlavə edilir. Azərbaycan mürəbbələri və şərbətləri Türkiyə və Məşriq mətbəxləri və "Yinşan zhenqyao" reseptlərini xatırladır.^[34] Azərbaycan, İran və rus mətbəxində hazırlanan kabab yeməyinin kökü bu dövlətlərin ərazisinin köhnə Monqol sivilizasiyasının tərkib hissəsi kimi yaşadığı dövrə gedib çıxır.^[35]

Azərbaycanın daxil olduğu Monqol imperiyası Çin təqviminin uyğur versiyasını bütün işğal etdikləri ərazilərdə tətbiq etmişdi. Elxanilər dövründə on iki heyvanlı təqvimin istifadəsi türk dili və mədəniyyətinin İranda güclənməsini göstərir.^[36] Elxanilər dövründə bütün Azərbaycan və Şərqi Anadolu türkmən oğuz boyları türk il və ay adlarını istifadə edirdi.^[37] On iki heyvan təqviminin istifadəsi şərq türkcəsinin təsiri ilə bağlı idi. Monqol tərcümələri istifadə edilsə də, türk adlandırılmaları öz əhəmiyyətini qoruyurdu.^[36]

Azərbaycan və Çağatay ədəbiyyatlarının təmsil edildiyi türk ədəbiyyatı uyğur muğamında istifadə edilən poeziya üçün mənbə rolunu oynamışdır. Uyğur muğamında istifadə edilən poeziya "Leyli və Məcnun", "Tahir və Zöhrə", Azərbaycan ədəbiyyatının Nəsimi və Füzuli kimi şairlərinin əsərləridir.^[38] Müasir dövrdə Mavəraünnəhrdə uyğur rəvabı və özbək rübabı Azərbaycan tarı ilə əvəz edilmişdir.^[39]

1935-ci ildə Almaatadakı Uyğur Dövlət Teatrı Üzeyir Hacıbəyovun "Arşın mal alan" komediyasını səhnələşdirmiş, illər boyunca tamaşa uyğur tamaşaçısının xüsusi sevgisi ilə əhatə edilmişdir.^[40]

Çinlilər saçları ilə məşhur olduğu üçün saçın, zülfün təsvirində Çin adından istifadə edilirdi. Kişvəri saçı sünbül salxımına bənzədir, onu səhrayi-Çinlə əlaqələndirirdi. Çin həm də ipəyi, ətri, təsviri sənəti ilə məşhur olduğu üçün Azərbaycan ədəbiyyatında Çin toponimindən çox istifadə edilmiş, bu mövzuda təşbehlər yazılmışdır. Cahanşah Həqiqi ilahi tərəfindən göyçəyin üzünə çəkilmiş gözəlliyin Çin nəqqaşları tərəfindən belə çəkilə bilməyəcəyini mübaliğə ilə ifadə etmişdir.^[41] Azərbaycan ədəbiyyatında Çindən danışarkən Çinü Maçin ifadəsi istifadə edilir. Molla Pənah Vaqif Çinü Maçini "Hayıf ki yoxdur" şeirində gözəllik diyarı adlandırır, başqa bir şeirində isə Çin ilə Maçının gözəllər ölkəsi kimi adını çəkmişdir.^[12]

XV əsrdə Teymuri elçilərinin Çinin Min sülaləsinin paytaxtı Pekinə (türk-monqol və müsəlman mənbələrində "Xanbalıq" adlandırılır) səfəri ilə bağlı tarixi əsər Azərbaycan dilinə tərcümə edilmişdir. Elçilərin Heratdan Xanbalıqa getməsi və geri qayıtması bağlı günlük qeydlərdən ibarət olan əsərin orijinalı farscadır. Ağqoyunlu dövlətinin Ərdistan şəhərinin darğası Zəynəddin Nur Əli bəy Mahmudlunun əmri ilə Hacı bin Məhəmməd Ərdistanlı əsəri orta azərbaycancaya tərcümə etmişdir ("Tarix-i Xətai" (1494/95)). Əsərin orta azərbaycan dilində nəsrlə yazılmış ilk tarixi əsər ola biləcəyi fikirləşilir.^[42][43]

XVI əsr Azərbaycan şairi Fədai Təbrizinin Bəxtiyarnaməsinə daxil sonuncu nağıl Çinü Maçin padşahı münəccimdən eşidir ki, təzə doğulan oğlu tərəfindən öldürüləcək. Çinü Maçin padşahı ölümdən xilas olmaq üçün uşağı quyuda saxlatdırır. Ancaq padşah nə eləsə də taledən qaça bilmir.^[44]

Sovet dövründə Çinlə əlaqələrin inkişaf etməsi, Çindəki sosialist inqilabı nəticəsində Azərbaycan ədəbiyyatında Çin mövzusuna geniş yer verilmişdir.^[12] Süleyman Rüstəmin "Çinli qardaş", "Çinli" şeirləri, Rəsul Rzanın "Haray dostlar", "Çinli dostuma", "Çapey" şeirləri vardır. Səməd Vurğun Çin şairi Ki Gün Pinlə dostluq münasibətlərinə malik olmuş, Ki Gün Pin Bakıya səfərindən ölkəsinə qayıtdıqdan sonra Bakı şeirini yazmışdır. Azərbaycan ədəbiyyatında Çinin azadlıq mübarizəsi ilə bağlı Rəsul Rzanın "Si-Au" və Əlirza adlı şairin "Çin qızı" poemaları yazılmışdır.^[12][45] Teymur Elçin isə qədim Çin əfsanəsi əsasında "Pekin zəngi" poemasını yazmış, bu əsərində Çin əfsanə və hikmətlərindən istifadə etmişdir.^[46]

Azərbaycan ədəbiyyatına Çin mövzusuna müraciət edilərkən Nizami ənənəsi davam etdirilmiş, Çin qızı, Çin gözəlindən yazılmışdır. Mirvarid Dilbazinin "Çin qızı", Əhməd Cəmilin "Şərq qızı" şeirləri bu qəbildəndir.^[45] Balaş Azəroğlu "Arşın mal alan Pekində", "Təbriz xalısı Pekində" əsərlərində iki ölkə arasındakı əlaqələr dövründə baş verən ədəbi-mədəni hadisələrə qiymət vermişdir:^[47]

Bu haqda 1952-ci ildə "Suntıyan Jinbao" qəzetində yazılırdı: "Çinlilər Behbudovu hələ "Arşın mal alan" filmindən tanıyırlar. Bu dəfə də o, öz zəngin repertuarı ilə çin xalqının böyük məhəbbətini qazandı. Elə bir konsert olmamışdır ki, Behbudov "Arşın mal alan"dan Azərbaycan, çin dillərində ariyalar oxumasın. Qeyri adi istedada malik olan Azərbaycan müğənnisi çin mahnılarını da bir çinli kimi ifa etdi."^[48]

Quan Xan Tsinin ədəbi yaradıcılığa başlamasının 700 illiyi Azərbaycanda qeyd edilmişdir.^[48]

"Arşın mal alan" musiqili komediyasının Çində uğur qazanması onun Pekin Mərkəzi Eksperimental Teatrından başqa Uhan Eksperimental Opera Teatrında və Tyantszin Xalq İncəsənət Teatrında səhnəyə qoyulmasına səbəb olmuşdur.^[49]

1997-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin şərqşünaslıq fakültəsində Çin dili ixtisası şöbəsi fəaliyyətə başlamışdır. 2002-ci ildə Azərbaycan və Çin arasında tələbə müdailəsi ilə bağlı əməkdaşlıq müqaviləsi imzalanmışdır. 2020-ci ilin məlumatına görə, Çində 500-ə qədər azərbaycanlı tələbə təhsil alır. Azərbaycanda Konfutsi İnstitutu 2011-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin nəzdində açılmışdır. BDU-nun tələbələri Anhoy Universitetində təcrübə proqramı keçirlər, Anhoy Universiteti isə BDU-ya hər il Çin dili və mədəniyyəti üzrə mütəxəssislər göndərir, onları dərs materialları ilə təmin edir. 2016-cı ildə isə Azərbaycanda ikinci Konfutsi İnstitutu Azərbaycan Universitetində açılmışdır. 2018-ci ildə isə Azərbaycanda Konfutsi Mərkəzi fəaliyyətə başlamışdır. Mərkəz BDU nəzdindəki Konfutsi İnstitutu ilə əməkdaşlıq çərçivəsində yaradılmışdır.^[50]

2017 və 2018-ci illərdə Çinin Anhui Universiteti və Hugou Universitetində Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzləri yaradılmışdır. Heydər Əliyev Fondu ilə birgə əməkdaşlıq layihəsi çərçivəsində Çinin Azərbaycandakı səfirliyi Bakının Şüvəlan, Zirə, Türkan və Binə qəsəbələrində yerləşən orta məktəblərdə Çin Mədəniyyəti Otaqları yaratmışdır. 2022-ci ilindən etibarən Çin Mərkəzi Teleradio və Televiziya Qrupunun CGTN kanalı Facebook və X kimi sosial şəbəkələr vasitəsilə Azərbaycan dilində davamlı olaraq Çinlə əlaqədər xəbər və digər məlumatları təqdim edir.^[51] Azərbaycan şərab evləri Çində fəaliyyət göstərir.^[52][53] Azərbaycanın Çində Azərbaycan ticarət evi və şərab evlərinin sayı 10-a çatmışdır.^[54]

Azərbaycan 2024-cü ildə Çinlə strateji tərəfdaşlıq üzrə, 2025-ci ildə isə Çinlə hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq üzrə müqavilə imzalamışdır. Hər iki sənəddə Azərbaycanın təşkilatçısı olduğu Bakı prosesi (Bakı Ümumdünya Mədəniyyətlərarası Dialoq Forumu) layihəsi qlobal platforma olaraq dəstəklənmişdir. Azərbaycanın Çinlə hərtərəfli strateji tərəfdaşlıq üzrə müqaviləsində Heydər Əliyev Fondu ilə Xarici ölkələrlə dostluq üzrə Çin Xalq Assosiasiyası və ŞƏT-in Mehriban Qonşuluq, Dostluq və Əməkdaşlıq üzrə Çin Komitəsi arasında qurulmuş tərəfdaşlıq əlaqələrinin, həmçinin Nizami Gəncəvi Beynəlxalq Mərkəzinin müvafiq Çin assosiasiyaları və institutları ilə əlaqələrinin genişləndirilməsi dəstəklənmişdir. Çin Azərbaycanın sədrliyi ilə COP29 çərçivəsində irəli sürülən "Dayanıqlı və sağlam şəhərlərin formalaşması üçün Multisektoral Fəaliyyət Yolları" təşəbbüsünü, Azərbaycan tərəfinin AQEM-in inkişafına istiqamətlənmiş "Daha Güclü AQEM: Asiyada qarşılıqlı əlaqə, rəqəmsallaşma və davamlı inkişaf" mövzusunda silsilə tədbirlərin keçirilməsi planını dəstəkləmişdir.^[55][56]

•  
  Azərbaycan tərəfinin Çin nümayəndə heyəti ilə görüşündə təqdim edilmiş bir heykəl kompozisiyası
•  
  Çin yazısı təsvir edilmiş, Çin təqvimi təsvir edilmiş Azərbaycan poçt markası
•  
  Pələng İlinə həsr edilmiş Azərbaycan poçt markası

Yaponiya Azərbaycan poeziyasında və Azərbaycan ziyalılarının məqalələrində qeyd edilmişdir. Yaponiya Hüseyn Cavidin "Hesbihal" məqaləsində və Cəlil Məmməquluzadənin "Biz nəyik?" məqaləsində müxtəlif səbəblərdən qeyd edilmişdir. Rus-yapon müharibəsindən sonra yazılmış Dəli Alı dastanında Yaponiya belə qeyd edilir:^[57]

Burada yapon tüfənginə istinad yapon silahlarının və texnologiyasının təriflənməsidir. Nəcəf bəy Vəzirov isə Təbriknaməsində Yaponiyanın İslama keçməsinə sevinəcəyini qeyd edirdi.^[57][58] Mirzə Ələkbər Sabir isə yaponların inkişafda sürətli uğurunu tərifləyir:^[58]

Abbas Səhhət Yaponiyanı uzaq yer mənasında istifadə edir. Cənubi Azərbaycan şairi Mirzə Əlixan isə "Şərqi-Rus qəzeti"ndə "zərdüşt" Yaponiyanın zirvələrə çatmasını tərifləyir.^[58]

Azərbaycan rəssamı Toğrul Sadıqzadə öz sərgisində Yaponiya mövzusunda 40-dan çox rəsm eskiz, zarisovka, etüd və lövhələri nümayiş etdirmişdir. Buna "Xirosima" rəsm əsərləri silsiləsi də daxildir.^[59] 1969-cu ildə Bakıda SSRİ-Yaponiya fəhlə gənclərinin həmrəylik festivalı keçirilmişdir.^[60] 1970-ci illərin başlanğıcında Azərbaycan bəstəkarı Arif Məlikovun "Məhəbbət əfsanəsi" Yaponiya teatrında səhnələşdirilmişdir.^[60]

Yapon azərbaycanşünası Akira Matsunaqa 1996-cı ildə "Azərbaycan türkcəsinin qrammatikası" 1999-cu ildə isə "Azərbaycan dilini müstəqil öyrənənlər üçün" kitablarını nəşr etdirmişdir.^[61] Azərbaycan-Yaponiya Elmi-Tədqiqat və Mədəni Əlaqələr Mərkəzinin xətti ilə təşkil olunan tədbirlərdən biri 2007-ci ilin may ayında keçirilmişdir. Bu tədbir çərçivəsində İçərişəhərdəki İncəsənət mərkəzində Naqoya İncəsənət klubunun üzvləri ilə Azərbaycan rəssamlarının görüşləri baş tutmuş. Görüş çərçivəsində rəssam Kişio Kavantanın xəttatlıq əsərləri nümayiş edilmiş, Kavantanın oğlu Taşiaki 1500 yaşlı yapon fleytasında (pyueteki) qədim yapon melodiyasını və yapon qılıncı kenqo ilə milli oyun hərəkətlərini tamaşaçılar üçün göstərmişdir.^[62]

Azərbaycan rəssamı Cahid Camal uzun müddət Azərbaycan, Rusiya və Monqolustanda fəaliyyət göstərmiş, Monqolustan və onun köçəri xalqları haqqında bir çox rəsm çəkmişdir. Cahid Camal Azərbaycan və Monqolustan Rəssamlar İttifaqının üzvü idi.^[63] Cahid Camal həm də Cavanşir-Sarıcalı xətti ilə monqol hökmdarı Arqun xanın nəslindən gəlir.^[64]

İran azərbaycanlısı Səid Mollayi İranı beynəlxalq idman turnirlərində cüdo üzrə təmsil etdikdən sonra Monqolustan və Azərbaycan təmsilçisi kimi turnirlərdə iştirak etmişdir. Onun birbaşa Azərbaycana deyil, Monqolustan millisinə keçməsi Azərbaycan-İran münasibətlərini zədələməmək məqsədi daşıyırdı. Pasport dəyişikliyi məsələsində Monqolustan Azərbaycana yardım etmiş, Səid Mollayi də Olimpiya oyunlarında Monqolustana gümüş medal qazandırmışdır. Daha sonra vəziyyət sakitləşəndən sonra Mollayi Azərbaycan vətəndaşlığına keçmişdir.^[65]

2024-cü ildə Monqolustan Prezidenti Uxnaaqiyn Xurelsux COP29-da iştirak üçün Azərbaycan gələndə yerli tarixi muzeyi ziyarət etmişdir. Burada Azərbaycan–Monqolustan mədəni–tarixi əlaqələri haqqında qonağa məlumat verilmiş, Azərbaycan mədəniyyəti ilə Monqolustan tarixini birləşdirən eksponatlara baxış keçirilmişdir. Belə eksponatlar arasında olan, monqol dövrü xalatı və numizmatik nümunələr Xurelsuxun diqqətini çəkmişdir.^[66] O, həmçinin İçərişəhərdə Cümə məscidini ziyarət etmiş, məscidin Elxani monqol hökmdarı Olcaytunun dövrünə aid kitabəsinə baxış keçirilmişdir.^[67]

Monqolustan UNESCO-nun çoxmillətli qeyri-maddi mədəni irsi olan Novruz bayramını qeyd edən ölkələr siyahısına qoşulmuşdur. Bu irs Azərbaycan və Monqolustanın UNESCO-da qeydiyyatdan keçmiş ilk və tək ortaq qeyri-maddi mədəni irsidir.^[68][69]

• You, X. & Hasanov, R. (2025). Azerbaijan-China Relations: Azerbaijani Culture Emergence in the Context of the People’s Republic of China. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 12 (4), 870–891.