Qaralama:Azərbaycan əfsanələrinin süjet göstəricisi
Azərbaycan əfsanələrinin süjet göstəricisi tədqiqatçıların dövriyyədə olan əfsanə nümunələrindən rahat şəkildə istifadə etməsi məqsədilə tərtib edilmişdir. Azərbaycan folklorşünaslığında müxtəlif vaxtlarda bir çox araşdırıcılar əfsanələri müəyyən xüsusiyyətlərinə görə qruplaşdırmış, bəzi təsnufatlar aparmışlar[1][2]. 2023-cü ildə E.Hüseynqızı-Əmirli tərəfindən tərtib edilən göstəriciyə əsasən Azərbaycan əfsanələrinin ümumi məzmun və yaranış xüsusiyyətlərinə görə təsnifatı aparılmış, 135 süjet müəyyən olunmuşdur. Azərbaycan əfsanə süjetləri məzmuna görə 4 qrupa ayrılmışdır: müqəddəslər, xilasolmalar, günahkarlar, mübahisələr. Müqəddəslərdən bəhs edən süjetlər ümumi süjetlər nisbətində 35,5 % (48 süjet), xilasolmalar haqqında süjetlər 26,7 % (36 süjet), günahkarlar haqqındakı süjetlər 28,2 % (38), mübahisələrə həsr olunmuş süjetlər 9,6 % (13 süjet) təşkil edir [3].
Azərbaycan əfsanələrini məzmuna görə aşağıdakı kimi təsnif etmək olar[4]
- Müqəddəslər: bu qrupa aid əfsanələr Nuh, Məhəmməd, Süleyman peyğəmbər, Həzrət Əli, Pir baba və digər müqəddəslərdən bəhs olunur, möcüzəli hadisə və uyğun olaraq, yaranış müqəddəslərin kəraməti nəticəsində baş verir.
- Xilasolmalar: aciz vəziyyətdə olan personaj xilas olmaq üçün dua edir, möcüzə gerçəkləşir, xilas olur və yaranış baş verir.
- Günahkarlar: pis əməl sahibləri cəzalandırılır, möcüzə baş verir, yaranış gerçəkləşir.
- Mübahisələr: iki və daha çox varlığın mübahisəsi nəticəsində möcüzə baş verir, yaranış gerçəkləşir.
Əfsanələr həm də etioloji şifahi nümunələrdir. Bu nümunələrdə mövcud varlıqların yaranışı möcüzəli hadisələrin müşayiəti ilə sosial kodda və inanc müstəvisində baş verir. Azərbaycan folklorunda kainat və onun hissələrinin, müxtəlif məkanların, insan həyatı və mənəvi məsələlərin etiologiyası ilə bağlı bir çox əfsanələr vardır. Azərbaycan əfsanələrini etioloji xüsusiyyətinə görə 7 qrupa bölmüşdür[5]
- Ay və Günəş;
- Ulduzlar;
- Səma cisimləri ilə bağlı digər yaranışlar
- Dağların, daşların yaranışı;
- Su hövzələrinin yaranışı;
- Məkanlara aid hər hansı əlamətin yaranışı.
- Ağacların, kolların yaranışı;
- Güllərin, otların yaranışı;
- Bitki örtüyünə aid hər hansı əlamətin yaranışı.
- Heyvanların yaranışı;
- Quşların yaranışı;
- Həşəratın yaranışı;
- Heyvanlara, quşlara aid hər hansı əlamətin yaranışı.
•V İnsana aid yaranışlar
•VI Əşyanın yaranışı
•VII Ziyarət yerləri ilə bağlı yaranışlar
Azərbaycan əfsanələrinin sistemləşdirilməsi zamanı 60-dan çox folklor materialları toplusuna[6] [7], müxtəlif elmi dərgilərin saylarına və arxiv materiallarına istinad olunmuşdur. Çox sayda mənbələrdə dağınıq halda olan əfsanə nümunələrinin sistemləşdirilməsi onların süjet təsvirlərinin vahid mənbəyə yığılmasına, nəticədə bu nümunələrin asan əldə edilməsinə xidmət edir.
- ↑ Azərbaycan xalq əfsanələri. Tərtib edən S. Paşayev. Bakı: Yazıçı, 1985
- ↑ Qafarlı, R. Mif, nağıl, əfsanə, epos / R.Qafarlı. Bakı: ADPU-nun nəşriyyatı, 2002
- ↑ Hüseynqızı-Əmirli E. Azərbaycan əfsanələrinin süjet göstəricisi. Bakı, Elm və təhsil, 2023
- ↑ Hüseynqızı-Əmirli E. Azərbaycan əfsanələrinin poetikası və süjet göstəricisi. Bakı, Elm və təhsil, 2023
- ↑ Hüseynqızı-Əmirli E. Azərbaycan əfsanələrinin poetikası və süjet göstəricisi. Bakı, Elm və təhsil, 2023
- ↑ Qarabağ: folklor da bir tarixdir / Tərtib edənlər Rüstəmzadə İ., Fərhadov Z. Bakı: Elm və təhsil, I kitab. 2012
- ↑ Azərbaycan folklor antologiyası: [23 cilddə]. Zəngəzur folkloru / Tərtib edənlər Əsgər Ə., Kazımoğlu M. Bakı: Səda, c. 12. 2005
- Azərbaycan folklor antologiyası: [23 cilddə]. Ağdaş folkloru / Toplayıb tərtib edən Rüstəmzadə İ. − Bakı: Səda, − c. 16. – 2006. − 496 s.
- Azərbaycan folklor antologiyası: [23 cilddə]. Qarabağ folkloru / Tərtib edən Abbaslı İ. − Bakı: Səda, − c. 5. – 2000. − 414 s.
- Azərbaycan folklor antologiyası: [23 cilddə]. Zəngəzur folkloru / Tərtib edənlər Əsgər Ə., Kazımoğlu M. Bakı: Səda, c. 12. 2005
- Azərbaycan xalq əfsanələri. Tərtib edən S. Paşayev. Bakı: Yazıçı, 1985.
- Hüseynqızı-Əmirli E. Azərbaycan əfsanələrinin süjet göstəricisi. Bakı, Elm və təhsil, 2023
- Qafarlı, R. Mif, nağıl, əfsanə, epos / R.Qafarlı. Bakı: ADPU-nun nəşriyyatı, 2002.
- Qarabağ: folklor da bir tarixdir / Tərtib edən Rüstəmzadə İ. – Bakı: Elm və təhsil, − IV kitab. – 2013. − 459 s.
- Qarabağ: folklor da bir tarixdir / Tərtib edən Süleymanova L. – Bakı: Zərdabi LTD, − VI kitab. – 2013. − 465 s.
- Qarabağ: folklor da bir tarixdir / Tərtib edənlər Rüstəmzadə İ., Fərhadov Z. Bakı: Elm və təhsil, I kitab. 2012.