Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Mp4 Mp3 Axtar Yukle
  Video Axtar Yukle
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.

Azərbaycan saray mədəniyyəti

  • Məqalə
  • Müzakirə

Azərbaycan saray mədəniyyəti — saraylarda inkişaf etmiş Azərbaycan mədəniyyəti, Azərbaycan zadəganlarının mədəni fəaliyyəti.

Azərbaycan türkcəsinin Cəlairi sarayında ədəbi dil olaraq istifadə edildiyini Sultan Əhməd Cəlayırın (?-1410) və Əbdülqadir Marağayinin şeirləri sübut edir.[1] Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah Azərbaycan dilində yazdığı şeirlərlə türk dilini saraya gətirmiş, türkcəyə saray dili mahiyyəti qazandırmışdır.[2] Ağqoyunlu dövründə isə Sultan Yaqubun sarayında dövrün alimləri, şairləri və sənətkarları toplaşmışdı. Saraylarda tez-tez şeir məclisləri təşkil olunurdu. Bu dövrdə Əlişir Nəvainin məktəbinin güclü olmasına və bəzi Azərbaycan şairlərinin Herata getməsinə baxmayaraq, Yaqub Mirzənin Təbriz sarayı Herat məktəbi ilə rəqabətə girə biləcək gücdə idi.[3]

Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimiyyətin, sarayın, qızılbaş hərbi təşkilatının dili, Səfəvilər sülaləsinin ana dili idi.[4] Saray dilinin Azərbaycan dili olması paytaxt şəhərlərdə (Təbriz, Qəzvin və İsfahan) bu dilin istifadəsinin təşviqinə səbəb olmuşdur.[5] Qacarlar dövründə də Azərbaycan dili sarayın dili idi,[6][7][8][9] fars dili ilə birlikdə hər iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş tətbiq edilirdi.[10]

Azərbaycanlı-türkmənlər həm İran fars dili və mədəniyyətində, həm də dil və mənşə baxımından bağlı olduqları Osmanlı türk mədəniyyətində dominant olduqları üçün iki mədəniyyət arasında elçi rolunu oynamış, xüsusilə Osmanlı ali saray mədəniyyətinin yaranmasına rəhbərlik etmişlər.[11] Osmanlı dövlətində böyük bir Azərbaycan şairi sinfi mövcud idi. Hətta Azərbaycan şairləri bir müddət ərzində Osmanlı divan şeirinə başçılıq etməyə nail olmuşdur. Osmanlı sarayında onlara böyük hörmət göstərilir, Anadoludan olan şairlər isə onları qısqanırdılar.[12]

Mündəricat

  • 1 Tarixi inkişaf
    • 1.1 Saray və xalq ziddiyyəti
  • 2 Saray ədəbi, mərasimləri və ideoloji iş
  • 3 Dil
  • 4 Ədəbiyyat
    • 4.1 Elxanilər və Cəlairilər dövrü
    • 4.2 Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu dövrü
    • 4.3 Səfəvi-Osmanlı dövrü
    • 4.4 XVIII–XIX əsrlər
  • 5 Musiqi
  • 6 Rəqs
  • 7 İnanclar və yumor
  • 8 İdman və at yetişdirmə
  • 9 Təsviri incəsənət və sənətkarlıq
  • 10 Kulinariya
  • 11 Hərəm və qadınlar
  • 12 Geyim və aksesuarlar
  • 13 Tarixşünaslıq
  • 14 Din
  • 15 Köhnə mülklər və dəfn yerləri
  • 16 Hakimiyyət simvolları
  • 17 Qeydlər
  • 18 Həmçinin bax
  • 19 İstinadlar
  • 20 Ədəbiyyat
  • 21 Əlavə ədəbiyyat

Tarixi inkişaf

XIV əsrin sonlarında yaranan Şəki hakimliyində hökmdarlıq etmiş Orlat sülaləsi azərbaycanlılaşmış, türkdilli monqol sülaləsi idi.[13][14][15]

Azərbaycanlı-türkmənlər həm İran fars dili və mədəniyyətində, həm də dil və mənşə baxımından bağlı olduqları Osmanlı türk mədəniyyətində dominant olduqları üçün iki mədəniyyət arasında elçi rolunu oynamış, xüsusilə Osmanlı ali saray mədəniyyətinin yaranmasına rəhbərlik etmişlər.[11] Osmanlı baş vəziri Çandarlı Əli Paşa klassik İslam qanunlarını, saray yaşayış ədəbini, bürokratiya üsullarını, qulam sistemini, maliyyə metodlarını, azərbaycanlı-iranlı bürokratlarının yardımı ilə tətbiq edir, Osmanlının dövlət idarəsində və saray həyatında islahatlar aparırdı.[16] Osmanlı hökmdarları Mərkəzi Asiya və Azərbaycanda türk və fars dillərini bilən münşi, şair və alimləri Osmanlı paytaxtına gətirmək üçün fədakarlığa hazır idilər.[17] Şah I İsmayıl hakimiyyəti dövründə (h.i. 1501–1524) isə ölkədən qaçan Ağqoyunlu bürokratları Osmanlıya sığınırdı. Onlar türkmən-azəri türkcəsi ləhcəsində danışır, fars imla dili bilirdilər. Bunlardan biri də İdris Bitlisi idi.[18] Osmanlının İrandakı fəthləri ilə türk və azərbaycanlı şəxsi heyət də Osmanlının hərbi elitasına daxil edilmişdir.[19]

Azərbaycan sufi ədəbiyyatında çox zaman xarizmatik lider, böyük ideoloq və bacarıqlı şair eyni adam olurdu. Belə adamlara əsas misallar Səfəvi dövlətinin qurucusu, səfəviyyə ideoloqu və şair Şah İsmayıl Xətai, Qaraqoyunlu hökmdarı və sufi şairi Cahanşah Həqiqi, Ərzincan hakimi və şair Qazi Bürhanəddindir.[20]

Şuşa şəhəri mədəni həyatı Qarabağın XVIII əsrdə hakim sülaləsi olan Cavanşirlər tərəfindən himayə edilmişdir. Cavanşirlər sülaləsi mədəniyyət və təhsil sahəsində iştirak edir və bu sahələrə hamilik edirdilər. Ailənin bir çox üzvü görkəmli alim və şair idi. Belələrinə misal olaraq, Cəfərqulu xan Cavanşir, Xurşidbanu Natəvan, Mehdiqulu xan Vəfa, Mir Həsən Ağa Mir göstərilə bilər. Beləliklə, Şuşa şəhəri XIX əsrdə quberniya mərkəzi olmasa da, varlı bir şəhər olaraq bir çox azərbaycanlı yazıçı və musiqiçinin yetişdiyi yer olmuşdur.[21][22]

Azərbaycan dilinin istifadə edən dövlət, sülalə və ya zadəganlar Azərbaycan dilinin rolu Azərbaycandilli hökmdar şair Məclislər Azərbaycandilli məliküş-şüəra
Elxanilər Ədəbi dil
Cəlairilər Ədəbi dil, musiqi dili Əhməd Cəlayır
Şirvanşahlar Ədəbi dil, musiqi dili Bədr Şirvani[23]
Qazi Bürhanəddin bəyliyi Ədəbi dil Qazi Bürhanəddin
Qaraqoyunlular Saray dili, ədəbi dil Cahanşah Həqiqi
Ağqoyunlular Ədəbi dil Sultan Yaqub Sultan Yaqubun şairlər məclisi
Səfəvilər Saray dili, ədəbi dil (Təbriz, Qəzvin və İsfahan) Şah İsmayıl Xətai I İsmayılın ədəbi məclisi Həbibi (Şah I İsmayılın dövrü)[24]
Saib Təbrizi (Şah II Abbasın dövrü)[25]
Əfşarlar Nadir Şahın doğma dili
Azərbaycan xanlıqları Ədəbi dil Məhəmmədhüseyn xan Müştaq
Qacarlar Saray dili Təbriz və Tehran) Bahar Şirvani (Nasirəddin şah Qacarın dövrü)[26]
Bakıxanovlar Gülüstan
Cavanşirlər və Qarabağ bəyləri Məclisi-üns

Məclisi-fəramuşan Cəfərqulu xanın məclisi

Saray və xalq ziddiyyəti

 
Məhəmməd Füzulinin "Bəngü-Badə" əsərinə çəkilmiş miniatür

Qazi Bürhanəddin dünyagörüşü baxımından saray-mədhiyyə ədəbiyyatına qarşı idi. O, öz şeirində mədhiyyəçiliyə qarşı çıxır, insan gözəlliyini vəsf və tərif etməyi üstün görürdü.[27] Şirvanşahlar sarayında yaşayan və farsca yaza Bədr Şirvani və digər şairlər öz şeirlərində feodal hakimləri tərifləməyə geniş yer verirdilər. Buna baxmayaraq, XV əsr şairlərinin çoxu şəhər sənətkarları və digər yoxsul təbəqələrin istəklərini və görüşlərini təsvir edir, hakim sinfi tənqid edirdi.[28] Hamidi sarayda yaşamasına baxmayaraq, yeri gələndə saraya zidd olduğunu, insana saraydakından fərqli bir gözlə baxdığını deyirdi.[29]

Həbibi, Tüfeyli, Şahi, Xəzani, Rəhməti, Gülşəni, Fəzli, Süruri kimi şairlər saray ədəbiyyatının təmtəraqlı mədhiyyəçiliyindən qaçırdılar, xalq ədəbiyyatına yaxın idilər.[30] Kişvəri dövründən, zəmanənin hadisələrindən narazı olduğunu gizli saxlaya bilməmiş, buna görə də sarayın sevimlisi olmamışdır.[31] O, mədhiyyəçiliyə dözə bilməmiş, ona paxıllıq edən şairlərin təhqirinə görə saraydan uzaqlaşmışdır.[32]

Məhəmməd Füzuli "Bəngü-Badə" əsərindən saray əxlaqını, onun satqınlığını və şöhrətpərəstliyini qələmə almışdır.[33] Onun "Söhbətül-əsmar" əsərində bostan meyvələrinin bəhsi saray adamlarının, hakim təbəqələrin lovğalığını, məhdudluğunu göstərir. Əsərdə bağ meyvələrinin söhbəti ümumiyyətlə insanlar arasındakı xudbinliyi tənqid edir. Ancaq bostan hadisələrinin bağ hadisələri ilə müqayisədə ölümə səbəb olması onu göstərir ki, şair xalq həyatı ilə saray həyatını ayırırdı, onları fərqli görürdü.[34]

 
Molla Vəli Vidadi (solda) sırf xanlara, sultanlara dərin bir nifrət bəslədiyini ifadə etmək üçün şeir yazmışdır.[35]

Fədai Təbrizi "Bəxtiyarnamə" əsərinin "Bəxtiyarın tacir məcarəsını nağıl etməsi" hissəsində halal zəhmət çəkməyin əhəmiyyətini, xoşbəxtliyin şah saraylarında yox, bağban və qəvvasların yanında olmasını göstərir.[36] Saib Təbrizi isə sarayda fəaliyyət göstərdiyi dövrü "qəflətdə keçmiş ömür" adlandırır, bununla bağlı peşmançılıq çəkirdi.[37]

Məhcur Şirvani sarayda böyük vəzifələrin etibarlı adamlara tapşırılmasını əsas ictimai qayə kimi qarşısına qoyurdu. Hakimiyyətdə olanların xalqla arasını yaxşılaşdırması, ağıllı vəzirlər seçməsi, şah-vəzir birliyi Məhcurun yaradıcılığında xüsusi vurğulanır.[38] Molla Vəli Vidadi gürcü sarayında yaşamış, burada olarkən hansısa səbəbdən həbs edilmişdir. Həbsdə ikən o, "Könül həsrət, can müntəzir, göz yolda" əsərini yazaraq xanlara, sultanlara dərin bir nifrət bəslədiyini ifadə etmişdir.[35] O, sultanlara, xanlara xidmət etməyi özünə sığışdırmamış, Qazaxa qayıdaraq təsərrüfat işləri ilə məşğul olmuşdur.[39] O, Şəki xanı və şair Məhəmmədhüseyn xan Müştaqla dost idi.[40]

Molla Pənah Vaqifin saray gözəlini ideallaşdırması, nümunə göstərməsi saray xadimi "Vaqif"in xalq nümayəndəsi "Vaqif" üzərində qələbəsi idi. Xalq nümayəndəsi "Vaqif" xalqa, onun əməkdar təbəqəsinə bağlı idi. Saray xadimi Vaqif isə bir feodal idi. Xalq nümayəndəsi "Vaqif" bəzən feodala qalib gəlir və ya onunla birləşirdi. "Kür qırağının əcəb seyrəngahı var" şeirində bu ikilik duyğusu hiss edilir. Kür qırağına səfərlərinin birində ləngiyən İbrahimxəlil xan kənd camaatını əziyyətə salır, Vaqif də bu şeiri yazaraq, Qarabağ sarayını Kür qırağından üstün tutur, xanı saraya qayıtmağa vadar edir.[41][42]

"Şəhriyar" dastanında nəzmlə nəsr birlikdə istifadə edilmiş, nəzm formaları olaraq qəzəl, müxəmməs, qoşma və gəraylı şeir növlərinə yer verilmişdir. Yazılı ədəbiyyat ənənəsi ilə şifahi ədəbiyyat ənənəsi beləliklə birlikdə işlədilmişdir. Qəzəl və müxəmməs saraya, qoşma və gəraylı isə elata məxsusdur.[43]

Saray ədəbi, mərasimləri və ideoloji iş

 
Nəsihətnamənin titul vərəqi. Şah İsmayıl Xətai

Anadolu türkləri özlərini Elxani vətəndaşı sayaraq Elxanilərin qanunlarına tabe qalmışdır. Teymuri dövrü Azərbaycan şairi Qazi Bürhanəddin onu bir işə sevgilisinin edə biləcəyi kimi məcbur edə bilən qüvvənin yasaq və xan yarlığı olduğunu, bildiyi vəsiqənin xan tamğası olduğunu, bildiyi dövlət sisteminin xaqan, ulu xan, sultan, bəy, tutqavul (karvan və yolları qorumaq üçün təhlükəsizlik sistemi) olduğunu qeyd etmişdir.[44]

1387–1406-cı illərdə Osmanlı baş vəziri olmuş Çandarlı Əli Paşa klassik İslam saray yaşayış ədəbini azərbaycanlı-iranlı bürokratlarının köməyi ilə tətbiq edərək Osmanlının dövlət idarəsində və saray həyatında islahatlar etmişdi.[16] Xoca ibn Ədili İbarinin XV əsrə aid əlyazması isə astronomiya, astrologiya, coğrafi, fəlsəfi və etik anlayışların ifadə edilməsi üçün istifadə olunan orijinal Azərbaycan terminlərini izah edir.[45]

Səfəvi imperiyasında saray mərasimi (səlahiyyətlilərin və rütbəlilərin münasibətlərinin açıq şəkildə nümayiş olunduğu bütün növ rəsmi, normativləşdirilmiş qarşılıqlı əlaqələr[46]) Azərbaycan türk dilində aparılırdı. Qızılbaşların müharibə şüarı türk dilində "Qurbanı olduğum, ey mənim mənəvi rəhbərim və sahibim" idi.[47] Şah I Abbas isə italya səyyahı Pietro della Valleni Azərbaycan dilində "xoş gəldi, səfa gəldi" sözləri ilə qarşılamışdır.[48] Bu ifadə qonaqları qarşılamaq üçün Azərbaycan türkləri tərəfindən hələ də geniş istifadə edilir.[49]

XVI əsrdə Azərbaycan şairi və Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl Xətai "Nəsihətnamə" əsərini yazmışdır. Burada tövhid və imamətdən bəhs edildikdən sonra əsərin nəsihət hissəsi başlayır. Birinci verilən məsləhətlər şahın hakimiyyətinin dəstəklənməsi, şaha sədaqət haqqındadır. İkinci qrup nəsihətlər isə din və təriqət əxlaqı haqqındadır, yeni dərvişlərə yol göstərilməsi, təriqət qaydaları ilə tanışlıq məqsədi daşıyır.[50]

Dil

 
Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah

Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşah Azərbaycan dilində yazdığı şeirlərlə türk dilini saraya gətirmiş, türkcəyə saray dili mahiyyəti qazandırmışdır.[2]

Səfəvi imperiyasında Azərbaycan dili hakimiyyətin, sarayın, qızılbaş hərbi təşkilatının dili, Səfəvilər sülaləsinin ana dili idi.[4] Saray dilinin Azərbaycan dili olması paytaxt şəhərlərdə (Təbriz, Qəzvin və İsfahan) bu dilin istifadəsinin təşviqinə səbəb olmuşdur. XVII əsrdə İsfahanda Səfəvi sülaləsinin yaşaması və Abbasabad adlı İsfahan şəhərətrafı ərazisində Təbrizdən olan Azərbaycan türklərinin yerləşdirilməsi nəticəsində Azərbaycan dili burada geniş şəkildə istifadə edilirdi.[5] Səyyah Engelbert Kempfer Azərbaycan dilinin bu dili ana dili kimi danışan şahlardan varlılara və görkəmli şəxslərə, şahdan xeyr əldə edən hər kəsə yayıldığını bildirmiş, bu dili bilməməyin ayıb hesab edildiyini qeyd etmişdir.[51]

XVI əsrdən etibarən İranın azərbaycandilli sülalələr tərəfindən idarə edilməsi ilə başlayaraq, Azərbaycan dilindən fars dilinə 1200 söz daxil olmuşdur.[52] Səfəvi dövründə İranda istifadəsi başlayan odlu silahlarla (top, tüfəng, çaxmaq) bağlı, həmçinin idarəçiliklə (tümən, minbaşı, yüzbaşı, bölük, bəylərbəyi) bağlı Azərbaycan dilindən keçən sözlər vardır.[53]

Əfşarlar dövlətinin qurucusu Nadir şahın doğma dilinin azərbaycan dili olması elm tərəfindən qəbul edilir. Akop Papazyana görə, Nadir Şah qızılbaş olduğu üçün azərbaycan dilini doğma dili kimi istifadə edirdi.[54][55] Hətta Nadir şah ilə eyni dövrdə yaşamış erməni katalikosu Abraam Kretaçi "Təhkiyə" adlı əsərində onun Azərbaycan dilindəki nitqini yazmışdır.[56][57] XVIII əsrin ikinci yarısında azərbaycan dili ilk dəfə inzibati müəssisələrdə, xüsusilə Quba xanı Fətəli xanın qurduğu şimal-şərqi birliyin dəftərxanalarında dövlət sənədlərinin, rəsmi yazışmaların dili olmuşdur. Azərbaycan dilində yazılmış sənədlərə 1768-ci ildə Fətəli xanın Şamaxıya hücumunu xəbər verən sənədi və 1776-cı ildə Fətəli xanın Cənubi Dağıstan feodalları ilə imzaladığı sülh sazişini misal göstərmək mümkündür.[58]

Qacarlar dövründə Azərbaycan dili sarayın dili idi,[6][7][8][9] fars dili ilə birlikdə hər iki sarayda (Təbriz və Tehran) geniş tətbiq edilirdi.[10] Azərbaycan dili həmçinin hakim orqanların, mülki və dini hakimiyyətin, dövlət işçilərinin dili idi.[59] Qacar hökmdarları vəliəhd şahzadə olduqları zaman xidmət etdikləri Təbrizdə azərbaycanlıların əhatəsində olur, nəticə olaraq, türk dili, mədəniyyəti və adətlərinə daha çox bağlanır, taxta çıxdıqdan sonra özlərini Azərbaycan türkləri ilə əhatə edirdilər. Bunlardan biri olan Məhəmməd şah Qacar Fars və Şirazda "Əlahəzret Məhəmməd Şah-ı Türk-i Azərbaycan" kimi tanınırdı.[60]

Azərbaycan dili Azərbaycan ədəbiyyatının nümayəndələri olan Sayat Nova və Molla Vəli Vidadinin yaşadığı gürcü sarayında yaxşı başa düşülürdü.[61][62] Molla Vəli Vidadi bir müddət Gülüstan məlik sarayında da yaşamışdır.[63]

Ədəbiyyat

Elxanilər və Cəlairilər dövrü

XIV əsrdə yaşamış Nəsir Bakuvinin azərbaycanca yazdığı 55 beytlik müxəmməsin 1306–1310-cu illər arasında yazıldığı düşünülür. Əsər Elxani hökmdarı Məhəmməd Olcaytunun Bakıya gəlməsi və burada gördüyü idarəçilik tədbirlərini təsvir edir:[64]

Şükr ola şol həqqə kim, bimüntəha ehsan ilən,
Sərfəraz etdi bizi Ulcaytutək sultan ilən.
… Himməti-şahanəsin hər yerdə təksir eylədi,
Xanələr abad qıldı əmr ilə, fərman ilən.[65][66]

Azərbaycan türkcəsindəki əsərlər Elxani hökmdarı Əbu Səid Bahadur xanın dövründə (1316–1335) inkişaf etmişdir. Azərbaycan dilinin uyğurca ilə birlikdə qabaqcıl bir yer tutması tarixi əsərlərdəki məlumatlardan və əcəm şairlərinin bu iki dilin sözlərini öz əsərlərinə qatmağından aydın olur.[67] Qazi Bürhanəddinə görə, böyük həyəcanlar yaradan eşq macəralarının milli qəhrəmanları Əbu Səid Bahadur xanın dövrünü sona çatdıran, müəyyən dövrlərdə onun saray xanımları olmuş Bağdad və Dilşad xatunlar idi.[68]

Azərbaycan türkcəsinin Cəlairi sarayında ədəbi dil olaraq istifadə edildiyini Sultan Əhməd Cəlayırın (?-1410) və Əbdülqadir Marağayinin şeirləri sübut edir.[1] Əhməd Cəlayırın azərbaycanca "Eyləməz" qəzəlini yazması Cəlairi-türk kimlik qaynaşmasında üstün olan türklərin və türk dilinin davamlılığını təmin etmişdir, monqol və türk kimliyinin qaynaşması nöqteyi-nəzərindən yaxşı nümunə hesab edilir.[69]

Qaraqoyunlu-Ağqoyunlu dövrü

Həmçinin bax: Sultan Yaqubun şairlər məclisi
 
Sultan Yaqub saray əhli ilə
Vikimənbədə Həbibinin Sultan Yaqubla görüşü ilə əlaqəli mətnlər var.

Mərkəzi Təbriz olan Qaraqoyunlular dövründə Azərbaycan dili ədəbi dil olaraq möhkəmlənmişdir.[70] Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın "Həqiqi" təxəllüsü ilə Azərbaycan və fars dilində şeirlər yazırdı.[71] Bu dövrün digər bir hökmdar-şairi isə türk dilində bir divanı məlum olan hişni Kayfa Əyyubi hökmdarı Məlik əl-Kamil Xəlilidir.[72]

Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqubun sarayında dövrün alimləri, şairləri və sənətkarları toplaşmışdı. Saraylarda tez-tez şeir məclisləri təşkil olunurdu. Bu dövrdə Əlişir Nəvainin məktəbinin güclü olmasına və bəzi Azərbaycan şairlərinin Herata getməsinə baxmayaraq, Yaqub Mirzənin Təbriz sarayı Herat məktəbi ilə rəqabətə girə biləcək gücdə idi. Əlişir Nəvai və Sam Mirzə Yaqubun sarayında toplaşmış şairləri yüksək qiymətləndirir, onların adlarını çəkirdilər. Sam Mirzəyə görə, Sultan Yaqub dövründə poeziya ulduzu perigeydən çıxıb pleyad (yeddi) ulduzlar topasının zirvəsinə qalxmışdır, şeir yaradıcılığı böyük şan qazanmışdır. Sultan Yaqubun vəziri, şair Qazi İsa da ədəbiyyatın inkişafında rola malik olmuş, onun rolu Əlişir Nəvainin Herat məktəbində oynadığı rol ilə müqayisə edilmişdir. Cami və Nəvai Təbriz şairlər məclisi ilə əlaqə saxlayırdılar.[3]

Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqub azərbaycan dilində şeirlər yazmışdır.[70] Digər bir XV əsr şairi Xətai Təbrizinin Sultan Yaquba həsr etdiyi "Yusif və Züleyxa" poeması azərbaycan dilində yazılmış ilk poemalardan biri hesab edilir.[70][73] Sultan Yaqubun sarayında həmçinin Əlişir Nəvai üslubu ilə azərbaycan dilində yazmış Kişvəri və Həbibi yaşamışdır.[3] Həmid Araslı Kişvərinin "Mədəd hay!" rədifli müxəmməsində öz halından şikayət etdiyini, Sultan Yaqub dövründə yaşadığını və saraya can atdığını yazır:[74][75]

Qələndər Kişvəridir bir süxəndan,

Süxənquyadır üştə kuyi-çeydan,

Onun hər beytidir bir dürri-qəltan,

Qulaq asmaz ona Yaqub Sultan.

Məni bu qayğı öldürdü mədəd hay!

Professor Cahangir Qəhrəmanova görə bu müxəmməs əsasında şairin saraya can atdığını söyləmək çətindir. Alim bildirir ki, bu zaman şair onsuzda sarayda yaşayırdı. Ancaq görünür ki, Sultan Yaqub ona kifayət qədər diqqət göstərmirmiş.[75] Şair həmin əsərdə hökmdara şeirlər yazıb ömrünə dua etdiyini, lakin bu səylərinin batil olduğunu bildirir.[76] Sultan Yaqubun ölümü, Ağqoyunlu şahzadələri arasındakı ardı-arası kəsilməz çəkişmələr, nəhayət Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsi Kişvərinin saraydan uzaqlaşmasına gətirib çıxarır.[75]

Səfəvi şahzadəsi Sam Mirzənin qeydlərinə görə, şair Həbibi çobanlıq etdiyi vaxt ov səfərində olan Ağqoyunlu hökmdarı Sultan Yaqub ilə görüşmüşdür. Sultan Yaqub bu zaman Həbibinin dahiliyinə görüb onu öz himayəsinə götürmək qərarına gəlmişdir.[77][78] O, ilk şeirlərini məhz Sultan Yaqubun hakimiyyəti dövründə, Ağqoyunlu sarayında yaşayarkən yazmışdır.[79][77]

Səfəvi-Osmanlı dövrü

Həmçinin bax: I İsmayılın ədəbi məclisi
 
 
Şah İsmayıl Xətai (solda) öz ədəbi məclisinin başçılığını şair Həbibiyə (sağda) vermişdir.

XVI əsrdə Səfəvi hökmdarları I İsmayıl və I Təhmasibin hakimiyyət dövrü inkişafın bu mərhələsində Azərbaycan türk dilinin və ədəbiyyatının tarixində ən parlaq dövr hesab edilir.[70] Şah İsmayıl "Xətai" ləqəbilə əsasən doğma[80] azərbaycan dilində[81] yazmışdır. Şah İsmayıldan başlayaraq təqribən bir əsr boyunca Səfəvi imperiyasında azərbaycan dili sarayda, orduda və məhkəmədə istifadə edilib. Dövrün qızılbaş eliti linqvistik ideologiya və Azərbaycan dilində ədəbiyyatın inkişafına öz töhfəsini vermişdir.[82]

Şah İsmayıl Xətainin məclisi Azərbaycan ədəbiyyatının sonrakı dövrlərinin (XIII əsrdən sonra) məclisləri arasında ən məşhurudur. Xətai ədəbi məclisinə azərbaycanca yazan şairləri, həmçinin rəssamları, heykəltəraşları və digər sənətkarları toplamışdır. Süruri, Şahi, Matəmi, Tüfeyli, Qasimi bu dövrün şöhrətli şairlərindən idi və onlar Şah İsmayılın məclisinin fəal üzvləri idi. Həbibi isə "məliküş-şüəra" titulu ilə Xətainin ədəbi məclisinə başçılıq etmişdir.[24]

Osmanlı dövlətində isə böyük bir Azərbaycan şairi sinfi mövcud idi. Hətta Azərbaycan şairləri bir müddət ərzində Osmanlı divan şeirinə başçılıq etməyə nail olmuşdur. Osmanlı sarayında onlara böyük hörmət göstərilir, Anadoludan olan şairlər isə onları qısqanırdılar. Azərbaycan şairləri "Əcəm şairi" (Səfəvi şairi) adlandırılırdı. Anadolu şairlərindən Ləli bu dövrün şərtlərini şeiri ilə belə təsvir etmişdir:

Əcəmin hər biri kim Ruma gəlir,
Ya vəzarət, ya sancaq uma gəlir.

Osmanlı şairi Məsihi isə sarayda Azərbaycan şairlərinə olan müsbət münasibəti belə təsvir etmişdir:

Məsihi, göydən ensən sənə yer yox,
Yürü var gəl Ərəbdən, ya Əcəmdən.[12]

Bəsiri Sultan II Mehmeddən II Bəyazidə qədərki dövrdə Osmanlı sarayına yaxın olmuş, sarayın zövqünü oxşayan şeirlər, mədhiyyələr yazmışdır.[83] Hamidi isə yaradıcılığı ilə Osmanlı sarayının diqqətini çəkmiş şairdir. Ancaq saray çəkişmələrinə görə İstanbuldan uzaqlaşdırılmışdır. Tərcümeyi-hal kimi yazdığı məsnəvisində saray məmurları və ziyalıların həyatı təsvir edilir.[84] Məhəmməd Füzuli "Hədiqətüs-süəda"nı yazarkən sarayın təntənəli dilini nəzərə almış, buna görə də ərəb-fars sözlərindən çox istifadə etmiş, XVI əsr yüksək ədəbi dilini istifadə etmişdir.[85]

XVII əsrdə Səfəvilərin paytaxtının İsfahana köçürülməsi fars dilinin mövqeyini gücləndirsə də, Məhəmməd Füzuli və Əlişir Nəvai üslubundakı Azərbaycan ədəbiyyatı çiçəklənməyə davam etdi.[70] XVII–XVIII əsrlərin məşhur şairlərinə Saib Təbrizi, Qövsi Təbrizi, Məlik bəy Avcı, Mirzə Saleh Təbrizi, Kəlbəli xan Müsahib-Gəncəvi, Mürtəzaqulu xan Şamlı və Təsir Təbrizi daxildir. Rüknəddin Məsud Məsihinin yazdığı "Vərqa və Gülşa" poeması orta əsrlər Azərbaycan poeziyasının ən gözəl romantik poemalarından biridir.[86]

"Şəhriyar" dastanının nüvəsini təşkil edən "Şəhriyar və Sənubər" dastanı ən geci XVII əsrdə yaranmışdır. Bunun səbəblərindən biri dastanın şifahi hissəsinin həmişə yazılı hissədən daha əvvəl ortaya çıxması, "bişməsi" üçün müəyyən onilliklərin keçməsidir. Digər bir sübut isə Səfəvi mərkəzi hakimiyyətinin əsərdə güclü göstərilməsidir. Kirman bəylərbəyi Cahangir xan qızını əsilzadə olmayan şəxsə ərə vermək üçün şahdan icazə alır. Həmçinin dastan bəylərbəyi quruluşunun mövcud olduğu dövrdə, Şah Abbasın vaxtında baş verir. Hər iki Şah Abbas (8 yaşında vəfat edən III Abbas nəzərə alınmasa) XVII əsrdə hakimiyyətdə olmuşdur və onların dövründə mərkəzi hakimiyyət güclü idi.[87]

XVIII–XIX əsrlər

...Cavad xan Ziyad oğlu Qacar nə qədər ki, gecə-gündüz var,.. ucalıq binası təmiz nəslinin, kökünün məhəbbət və xeyirxahlığına görə möhkəm qalacaqdır,.. mən yazığı bu sözlərlə başıuca etdi:
— Tanrıya şükürlər olsun ki, farsların, ərəblərin dilindən büsbütün faydalanmışsan. Dilinin qılıncı ilə türk istiarələrinin də qala divarlarının bəzisini ələ keçirmək sənə müyəssər olmuş və qabiliyyətinin cövhəri tanrının bərəkəti ilə bir az istedad qazanmışdır.

"Lisan-üt-teyr", Möhsün Nəsiri

Məhcur Şirvani tərəfindən "Qisseyi-Şirzad" əsəri yazılmışdır. Əsərdəki hadisələr Məhcur Şirvaninin dövrünün siyasi hadisələri ilə uyğun gəlir. O dövrdə xalq arasında III Abbasın ölümündə Nadir şahın əlinin olması ilə bağlı şayiələr var idi. Ehtimal edilir ki, əsərdəki Kamil vəzir obrazı ilə Şirvani Nadir şahın mənfi imicini yaratmağa çalışmışdır.[88]

XVIII əsrdə Möhsün Nəsiri XIV əsrdə Dehli sultanlığında Ziyəddin Nəxşəbi tərəfindən yazılmış "Tutinamə" əsərini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdir. Əsərin sifarişçişi Gəncə xanı Cavad xandır. Əsərin adı "Lisan-üt-teyr", yəni "Quş dili"dir. Əsərdə qadın və onun əxlaqından danışılır, əxlaqi təmizliyin mənəvi keyfiyyəti təyin edən əsas amil olduğu bildirilir.[89][90]

Saraylarda ədəbi məclislərin təşkil edilməsi XIX əsrə qədər davam etmişdir. Kərbəlayı Allahi Arif Şamaxı və İrəvan xan saraylarında fəaliyyət göstərmişdir. Qarabağda Cəfərqulu xan öz sarayında xanəndə, sazəndə və şairlərdən ibarət məclis təşkil edirdi. Belə feodal məclislərinə hansı şairlərin gələcəyinə şahlar və ya onların təyin etdiyi "məliküş-şüəralar" qərar verirdi.[91]

Keçmiş Azərbaycan xanlıqlarının əsilzadələrinin övladları XIX əsrin ortalarında ədəbi məclislərin formalaşdırılmasında rol oynamış və bu məclislərdə iştirak etmişdir.[21] Abbasqulu ağa Bakıxanov tərəfindən "Gülüstan" ədəbi məclisi, Xurşidbanu Natəvan tərəfindən "Məclisi-üns" ("Dostlar məclisi") yaradılmışdır.[92][93] "Məclisi-üns"də iştirak etməyən şairlər özünü "fəramuşan" ("unudulmuşlar") adlandırmış, "Məclisi-fəramuşan"ı yaratmışdır. Bu ədəbi məclis "Məclisi-üns"dən fərqli olaraq, daha çox aşağı sinfin ədəbiyyatı ilə maraqlanırdı.[94]

Musiqi

 
Cəlairilər dövrü musiqiçisi Əbdülqadir Marağayi

Cəlairilər dövrü musiqiçisi Əbdülqadir Marağayinin azərbaycanca yazdığı şeirlər türk dilinin musiqi məclislərində əhəmiyyətini sübut edir.[1] Marağayi türk dilindəki musiqisini Teymuri hökmdarı Əmir Teymura təqdim etmiş, əsər Teymur tərəfindən çox bəyənilmişdir.[95]

Şirvanşahlar şairi Hamidinin ədəbi baxımdan dövrünün siyasi və ictimai tarixini özündə əks etdirən divanı Şirvanşahlarda XV əsrdə türk xalq ədəbiyyatının və musiqisinin saraylarda da əhəmiyyətini itirmədiyini göstərir.[72] Qaraqoyunlu hökmdarı Cahanşahın şeirləri isə Azərbaycan musiqisinin orta əsrlərdəki inkişafını göstərir.[2]

Azərbaycanlı-türkmənlər Osmanlı ali saray musiqisinə başlıca olaraq təsir etmişdilər.[11] Azərbaycanlı Xacə Əbdülqadir bin Qeybi Marağayinin Osmanlı türk musiqinin qurucusu kimi verilməsi mənşəyini dövrün Osmanlı musiqiçilərinin şifahi ənənələrindən götürür.[96] Sultan II Murad və Fateh Sultan Mehmetin dövründə Osmanlı sultanlarına əsərlərini həsr edən və Azərbaycandan könüllü şəkildə gələn musiqi ustaları arasında XIV–XV əsrin məşhur musiqiçisi, bəstəkarı və ifaçısısı Xacə Əbdülqadir bin Qeybi Marağayinin kiçik oğlu Xacə Əbdüləziz və Anadoluda doğulmuş nəvəsi Mahmud Marağayi, Fətullah Şirvani, kamança ustası, şair Turak Çələbi (Nihani) vardır.[97] Sultan I Səlimin dövründə Təbrizdən gətirilən musiqiçilər qrup şəklində Əndəruna alınmışdır.[98]

Sultan Süleyman Qanuni dövründə musiqiçi topluluğunda Mahmud Marağayidən başqa İran və Azərbaycandan gələn bir çox musiqiçilər ifa etmişdir.[99] Qanuninin musiqiçi topluluğunda neyzənlərin (ney çalanlar) heç biri Osmanlı türkü olmurdu, açıq şəkildə İran azərbaycanlıları, bir ailənin üzvləri və onların azərbaycanlı şagirdləri bu vəzifəyə seçilirdi. Məsələn, Maqsud Nayinin İstanbula gəldiyi vaxt bilinməsə də, onun qardaşının iki oğlu da azərbaycanlı şiə adlarına malikdir. Qanuninin musiqiçiləri siyahısında tək dərviş Mahmud Marağayidir. O, ud çalırdı və dünyəvi saray musiqiçiləri ailəsindən (Xacə Əbdülqadir bin Qeybi Marağayinin nəsli) gəlirdi.[100]

Qacarlar öz Təbriz saraylarında (vəliəhdin qaldığı yer) Azərbaycan dilində, rədif-dəstgah ənənəsinə bənzər musiqi ənənəsinə himayəlik edirdilər. Bu saray musiqisi Azərbaycan muğamının əsasını təşkil etmişdir. Etnoqraflar tərəfindən rədif-dəstgahın farsdilli ərazilərin musiqi normalarına uyğun gəlmədiyi bildirilmiş, Jin Durinq isə bu sistemin birbaşa 12 muğam sistemindən gəlmədiyini, mənşəcə azərbaycanlılara uyğun göründüyünü qeyd etmişdir.[101] Ehtimal edilir ki, dəstgah sisteminin İrana gəlməsi mənşəcə Azərbaycandan olan, Tehran saraylarına Azərbaycan və türk musiçilərini gətirən Qacarların işidir.[102]

XIX əsrə qədər muğam sənəti əsasən feodalların saraylarında inkişaf edirdi və bu da sevgi-lirika və fəlsəfi-tərbiyəvi mövzuların, çox vaxt mistik və erotik obrazların istifadəsi ilə muğamda iz buraxmışdır.[103] Zadəgan ailələrində uşaqlara musiqi təhsili verilməsi üçün xüsusi müəllim tutulurdu.[104]

Rəqs

 
Şamaxı rəqqasəsi. Rəssam Qriqori Qaqarin

Tarixən Azərbaycan rəqsi iki müstəqil formadan — xalq rəqsindən və saray rəqsindən qaynaqlanaraq inkişaf etmişdir. Xalq rəqsi həmişə həyat eşqi ilə, parlaq şənliyi və ifadəliliyi ilə seçilmişdir. Saray rəqsi tamamilə fərqli idi. Azərbaycandakı hər bir xanlığın hökmdarı qonaqlarını rəqslər ilə əyləndirmək üçün sarayında rəqs ansamblı saxlayırdı. Bu rəqslərin əsas ünsürləri müxtəlif bədən üzvlərinin oynaq manipulyasiyası idi. Əlbəttə ki, bu rəqslərin xalq xoreoqrafiyası ilə heç bir ortaq cəhəti yox idi. Fərqli hərəkət şəkilləri və ekzotik ifa tərzi — bunlar saray rəqslərinin əsasını təşkil edirdi. Müasir dövrdə xoreoqraflar opera və baletlərdə şərq rəqslərini məhz bu ruhda, çox vaxt sadəcə təxəyyüllə səhnələşdirirdilər. Bu, təəssüf doğurur, çünki xüsusilə Azərbaycandakı oriental rəqslər sarayın çoxmənbəli xoreoqrafiyasından çox uzaqdır.[105]

Saray rəqsi həm varlı, həm də kasıb ailələrin toylarına tez-tez dəvət olunan yarı professional rəqqasların sənətinə təsir göstərmiş, bunun sayəsində bu sənət xalq xoreoqrafiyasına da təsir etmişdir.[105] Rus tədqiqatçısı P. Vostrikov Yelizavetpol quberniyasında Yallı rəqsinin çox məşhur olduğunu bildirmiş, onun adi insanlara xan saraylarından keçdiyini qeyd etmişdir. Sarayda bu rəqs xanı əyləndirmək və saray xadimlərinin çevikliyini artırmaq üçün istifadə edilirdi.[106]

"Turacı" rəqsiylə bağlı Naxçıvan əfsanəsinə görə, Qarabağ xanı Nəcəfqulunun rəqqası xanın oğlunun toyunda rəqs sənətinin çox incə, çox gözəl möcüzələrini nümayiş etdirərkən bu mənzərəyə heyran qalmış xan ucadan demişdir: "Sən lap turac kimi oynayırsan." O vaxtdan bəri həmin rəqqasın oynadığı rəqs "Turacı" adlandırılmışdır.[107][108]

Şirvan xanlarının paytaxtı olan Şamaxıda saray rəqqasələri məşhurlaşmışdır. Onlar bacarıqlarına görə bilinirdilər, Kiçik Asiyada şöhrət qazanmışdılar. 1858-ci ildə Aleksandr Düma Şamaxını ziyarət edəndə bu əfsanəvi rəqqaslardan yalnız bir neçəsi qalmışdır. Düma onları "Qafqaz səfəri" əsərində təsvir etmişdir.[109] Şamaxı rəqqasələri Hindistanda, xüsusilə Böyük Moğol İmperiyası dövründə Hindistan zadəganlarına xidmət etmiş təvaiflərə bənzər şəkildə işləyirdilər.[110]

Fransız yazıçısı Aleksandr Dümanın verdiyi məlumata görə, 1858-ci il noyabrın 24-də Şamaxıda Mahmudağanın təşkil etdiyi qəbul vaxtı, tar, kamança, tütək, nağara və dəmir ayaqcıqlar üstündə qoyulan təbildə çalan beş musiqiçi iki rəqqasəni və bir rəqqası müşayiət edirdi. Bu zaman rəqqas barmaqları arasında mis kastanyet — zil tutmuşdu.[111]

Azərbaycanın "Yeddi gözəl" baletində Bəhram şahın vaxtını ziyafətlərdə, rəqs məclislərində keçirməsi səhnəsi mövcuddur. Bu səhnədə "Təlxəklərin rəqsi" səslənir. İntonasiya cəhətdən əsl xalq mövzusuna əsaslanan[112] "Təlxəklərin rəqsi" baletin nadir nömrələrindən biridir. Digər səhnədə isə Aişə təsvir edilir. Bu səhnədə "Aişənin rəqs hərəkəti" səslənir. "Aişənin rəqs hərəkəti" geniş dramatik səhnədir. Bu rəqsdə Aişə, Bəhram, Mənzər və bütün səhnədəkilər iştirak edirlər.[113]

İnanclar və yumor

 
Mirzə Fətəli Axundovun "Aldanmış kəvakib"inə çəkilmiş rəsm. Əzim Əzimzadə
 
Xan bəzəmə oyunu. Ordubad

Səfəvilər dövründə yaşamış şair Tərzi Əfşar farsca və Azərbaycan türkcəsindəki yumoristik şeirlərdən ibarət kiçik divan müəlifi idi. Tərziçilik adlanan bu növ poeziya İsfahan sarayında məşhur idi.[70]

Mirzə Fətəli Axundovun "Aldanmış kəvakib"indəki Şah Abbas–Yusif əhvalatında həqiqi hökmdarın yalançı hökmdar vasitəsilə qorunması inancı mövcuddur. Bu inanc Xan bəzəmə oyununda da vardır. Xan bəzəmə oyununda xan, vəzir, vəkil, cəllad və üç fərraş seçilir. Xan zorla güldürülür və daha sonra taxtdan salınır.[114]

Azərbaycanda təlxəklər həm sarayda, həm xalq arasında məşhur olublar. Məsələn, Lotu Qulu hələ də Qarabağ bölgəsində məşhurdur. O, Qarabağ xanı Pənahəlinin təlxəyi idi, tarixən mövcudluğu sübut edilən şəxsiyyətlərdəndir. Lotu Qulu Pənahəli xan tərəfindən insanları, hətta xanın özünü yamsılamaq bacarığına görə bəyənilirdi:[115]

  Lotu Qulu xanın bütün danışıq və hərəkətlərini elə təqlid edirdi ki, görən deyərdi, bəs elə Pənah xanın özüdür ki, var. Bir saray adamı Quluya yaxınlaşıb Ərdəbildən gəlmiş varlı bir tacirin Pənah xana qiymətli hədiyyələr bağışlamaq istədiyini söyləyir. Tərs kimi xan da o gün şəhərdə olmur. O adam Qulunu dilə tutub yola gətirməyə çalışır ki, hədiyyələr əldən çıxmasın deyə Qulu bir neçə saatlığa xanı əvəz etsin... Qulu xanın rolunu məharətlə oynayıb Pənah xan olmasına ərdəbilli taciri tam inandırır. Tacir gətirdiyi qiymətli Xorasan kürkünü gümüş toqqa və xəncərlə birlikdə ona bağışlayır... Xan şəhərə qayıdandan sonra Qulu əhvalatı ona olduğu kimi söyləyib... üzr istəyir. Pənah xan... əhvalını dəyişmədən:
– O axmaq ki, təlxəklə xana fərq qoya bilməyib, onun malı da, pulu da halaldır, – deyir.[115] 		 

Hökmdar və təlxək hekayəsi üçün Azərbaycan ədəbiyyatında daha zəngin material Teymurləng və Molla Nəsrəddinə aid lətifələrdir.[116] Molla Nəsrəddin "Əgər Allah deyilsənsə, niyə göydən yerə enmirsən?" deyərək Teymurləngi camaatla bir oturmağa vadar edirdi. Burada hökmdarın taxtdan düşməsi onun təlxək tərəfindən əvəz edilməsinə bir işarədir. Molla Nəsrəddin həm də saray adamlarını — vergi məmurunu, hakimi, münəccimi, şairi yamsılayır, Teymurləngin farsca şeir tələbinə məzəli bir şeirlə cavab verirdi.[117] Şah Abbas və Kəlniyyətin hekayələrində isə Kəlniyyət şahın hoqqabazlığa olan ehtiyacını ödəyir, şahın əllaməçi suallarına cavab verir.[118]

Təlxəyin hökmdarı əyləndirməkdən başqa bir funksiyası da var. Bu, hökmdarın cildinə girib, ona gələcək bəlanı sovuşdurmaq, şər ruhların diqqətini özünə çəkməkdir. Ancaq bu funksiyanı təlxəkdən başqa digər saray adamları da yerinə yetirə bilər.[115]

İdman və at yetişdirmə

Əsas məqalə: Azərbaycan at mədəniyyəti
 
Gənc əsilzadə azərbaycanlı. Rəssam V. V. Vereşşagin, 1869-cu il

XVIII əsrin II yarısında bütün Azərbaycan xanlıqlarının ordularının adi insanların "bahadır" adlandırdığı pəhləvanları var idi. Pəhləvanlar arasındakı yarışlar zorxanalarda həyata keçirilirdi.[119] Qarabağ xanı İbrahimxəlil xana (1763–1797) məxsus olan zorxana Xan bağında yerləşirdi. Burada pəhləvanlar idmanın sirlərinə yiyələnir, fiziki formalarını qoruyub saxlamaq üçün məşq və yarışlar keçirirdilər. Qarabağ xanlığında pəhləvan statusu xüsusi fərmanla verilirdi.[120] Azərbaycanın dövlətli və əsilzadə ailələrində uşaqların fiziki tərbiyəsinə xüsusilə diqqət göstərilirdi. Bəy və xan uşaqlarına atıcılıq bacarığı öyrədilirdi, atalar övladlarını özləri ilə birlikdə ova aparırdılar.[121]

Xanlıqlar dövründə, Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın İran və Türkiyədə məşhur olan atları var idi. Ümumi sayca İbrahimxəlil xan 4 mindən çox madyan və xüsusi cins ayğırlara malik idi. Doğar madyanların sayı 3500-ü keçirdi. Qarabağ bəylərinin özlərinin də at zavodları var idi.[122] 1787-ci ildə Naxçıvan xanlığında Kəngərli tayfasından olan süvarilərə arxalanan Kəlbəli xan saray çevrilişi nəticəsində hakimiyyətə gəlmişdir. O, qısa müddət ərzində Naxçıvan xanı kimi köçəri tayfaları və elləri özünə tabe edib tam hakimiyyət qurmuşdur.[123]

XVIII əsrin sonu—XIX əsrin əvvəllərində xan və bəy tövlələrindəki atların xüsusi damğası olurdu, at sahibinin adı ərəb qrafikası ilə düzəldilmiş qəliblə atın sol budunun üzərinə basılırdı. Mehdiqulu xan Cavanşirin damğası sadəcə "Mehdi" adı idi, onun övladları da bu damğanı vurmağa davam etmişdir. Mehdiqulunun qardaşı, Qarabağ taxtına iddiaçı olan Cəfərqulu xan Cavanşirin damğası "Cəfər" adının ərəb yazıları ilə təsviri idi.[124]

1822-ci ildə Qarabağ xanlığının ləğvi, həmçinin o biri xanlıqların süqutu yerli at zavodlarının inkişafına mənfi təsir göstərmişdir.[125] XVIII əsrin II yarısından XX əsrin əvvəllərinədək, təqribən 170 il ərazində Qarabağda xanlara və bəylərə məxsus, hərəsində 50–100 ayğır və madyan olan at zavodları fəaliyyət göstərmişdir. Pənahəli xan, İbrahimxəlil xan, Mehdiqulu xan, Cəfərqulu xan, Xurşidbanu Natəvan, Rüstəm bəy Behbudov, Kərim ağa Cavanşir, Əbdül bəy Qalabəyov, Hüseyn ağa Aranlı, Adıgözəl bəy Gilani, Səlim bəy Rüstəmbəyov, Fərrux bəy Vəzirov, Məmməd bəy Qaradağlı, kavaler Əli bəy və digərləri at zavodları yaratmış, cins atlar saxlamışdır.[126]

Zülqədərovların, Usmiyevlərin, Ədil xanın və digərlərinin zavodlarında Dilboz və Qarabağ atları təmizqanlı ingilis atları, Ahaltəkə və ərəb atları ilə cütləşdirilir, cinslər yaxşılaşdırılırdı. Buna səbəb ordu üçün orta boylu atlar əldə etmək, cıdır və sərgi üçün idman atı hazırlamaq istəyi idi. Zülqədərovlar cins yetişdirmə işləri ilə Şəmkirdə məşğul olmuş, Usmiyevlər isə Qarabağ atını təkmilləşdirmişdir. Dilbaz atının inkişafında Xanlıqlar kəndinin Dilbazilər nəslinin, Allahyar bəy Zülqədərlinin nəslinin nümayəndələrinin rolu olmuşdur.[127] 1912-ci ildə Pyatiqorskda keçirilən sərgidə Ədil xanın yarımqanlı atları ("Elbrus", "Ləkmə" və s.) nümayiş etdirilmişdir. Ədil xan onları Daşüz at zavodunda yetişdirmişdir.[128] 1870–1941-ci illərdə yaşamış Tahir ağa Dilbozovun qəbir daşının kənar hissəsində at üstündə, əlində qamçı tutmuş, milli geyimli bir adam çəkilmişdir. Bayramalılar qəbiristanlığında isə qəbir daşında yəhərlənmiş atın dördnala qaçması təsvir edilmişdir.[129]

Təsviri incəsənət və sənətkarlıq

Xurşidbanu Natəvanın AMEA Əlyazmalar İnstitutunda "Gül dəftəri" saxlanılır. Buradakı rəsmlər Natəvanın həm də rəssam-miniatürçü olduğunun, gözəl əl qabiliyyətinə malik olduğunun bir sübutudur. Albomdakı şeirlər məzmunla bağlı mənzərələrlə, quş, heyvan, gül və digər təbii təsvirlərlə birlikdə verilmişdir.[130]

Xan, bəy və əsilzadə ailələri üçün, sifarişlə, sənətkarlar tərəfindən xüsusi beşiklər hazırlanırdı. XVIII əsrə aid, Şəki xanı Məhəmmədhəsən xanın beşiyi buna bir nümunədir.[131] XIX əsrdə Şuşada Mirzə Məhəmmədkərim bəy Kəbirli, Mirzə Hüseyn bəy Salar, Həsənəli xan Qaradaği kimi xəttatlar fəaliyyət göstərirdi.[132] Azərbaycan ornamentalist rəssamı[133][134] Qənbər Qarabaği Şəki xan sarayının interierində, həmçinin Şuşadakı Rüstəmov və Mehmandarov evlərindəki yumurta temperası ilə (bitki və zoomorfik motivlər) çəkilmiş dekorativ rəsmlərin müəllifi olmuşdur.[135][136]

  •  
    Gül rəsmi. Xurşidbanu Natəvan
  •  
    Şəkixanovların evinin interyeri
  •  
    Səfi bəyin evinin divar bəzəyi, Usta Qənbər Qarabaği
  •  
    Zadəgan Aşurbəyovlar ailəsi üçün xüsusi olaraq Almaniyada istehsal edilmiş çay dəstinin hissələri

Kulinariya

Monqol Yuan sülaləsi dövrü sarayının yemək resepti kitabı (1330-cu illər) olmuş "Yinşan zhenqyao" Daxili və Qərbi Asiyadan ilhamlanaraq ərsəyə gətirilmişdir. Azərbaycan kulinariyasına bu yemək resepti kitabında rast gəlinən qidalara oxşar ünsürlər daxildir. Belə oxşar yeməklərə piti nümunə göstərilə bilər. Azərbaycanın pitisi İraqın harisa yeməyi ilə və beləliklə də monqol kitabındakı bir sıra reseptlərlə oxşarlıq təşkil edir. Azərbaycanın parça bozbaşına da "Yinşan zhenqyao"da tez-tez edildiyi kimi heyva qatılır. Azərbaycan mürəbbələri və şərbətləri Türkiyə və Məşriq mətbəxlərini və "Yinşan zhenqyao" reseptlərini xatırladır.[137]

Azərbaycanda pişirilən yeməklərin rəngarəngliyi xalqın sosial vəziyyətinə görə dəyişirdi. Hər cür şəraiti olan ağa, bəy, əsilzadə, mülkədar, tacir, ruhani və digər sosial zümrələrdən fərqli olaraq, rəiyyət-rəncbər ailələrinin süfrəsində müxtəlif növlü yeməklərin olması mümkün olmurdu. Buna görə də Azərbaycanda qidalanma mədəniyyətinin formalaşmasında varlı zümrələrin böyük rolu vardır.[138] Əsilzadələr və bəy-xan zümrəsi çöl heyvanlarının (dovşan, ayı, ceyran, maral, dağ qoçu, qaban, əlik) və quşlarının (qızıl qaz, ördək, kəklik, turac, qıırqovul, bildirçin, bəzgək, durna, meşə xoruzu və s.) ətindən qidalanmada yaxşı istifadə edir, əyləncəyə çevirdikləri ov vasitəsilə öz süfrələrini təmin edirdilər.[139] Varlı əsilzadə ailələrinin süfrəsində balıq kababı xüsusilə fərqlənir, əsasən ziyad, qızılbalıq və xəşəmdən şişə keçirilməklə hazırlanırdı.[140]

Hərəm və qadınlar

 
 
Solda: Qarabağ xanının qızı və Qacar şahının arvadı Ağabəyim ağa
Sağda: Şamaxı rəqqasəsi.

Rəvayətə görə, Şirvan xanları Haram qalasının hər otağında bir gözəl qız (hərəm) saxlayırmış. Yerlilər buraya "Qırxotaq" və ya "Qırxqız" da deyirlər. Ancaq otaqların sayı qırxdan çoxdur. Hərəmxana kimi istifadə edildiyi üçün qalanın adı Haram qalası olmuşdur.[141]

Mirzə Rəhim Fənanın "Qarabağnamə" əsərində Qarabağ xanlığının qurucusu Pənahəli xanın 1751-ci ildə Şuşa qalasını inşa etməsi haqqında belə yazılmışdır:[142]

  Köçün başlanması ilə Pənah xan şəhərin yerinə baxıb öz şəxsi dəstgahından ötrü bir tərəfdən güşadə və vəsi bir qitə yerdə, daş və əhəng ilə bir möhkəm hasar çəkdirib əvvəl xaricdən əndərun, daxil yerdə neçə pişxidmət otaqları və yemək mənzili, sonra özündən ötrü mötədid otaqlar, qonaq otaqları, ondan sonra hərəmxana otaqları, hamam, məscid, sonra bir böyük mətbəxxana təmir etdirir.  

Vərəndə məliki Hüseyn Naxçıvan xanının qızını qaçırmış və onunla evlənmişdir.[143] Bu nikahdan dünyaya gələn II Şahnəzər öz qızı Hurizad xanımı Pənahəli xanın oğlu İbrahimxəlil xanla evləndirərək Qarabağ xanlığı ilə ittifaqını gücləndirmişdir.[144] Erməni müəllifi Raffiyə görə, II Şahnəzər şəxsi həyatında farsların çoxarvadlılıq adətlərini qəbul etmiş, bununla da xristian mənşəli insanların dini hislərinə təsir etmiş, digər məliklərin nifrətinə səbəb olmuşdur.[145]

Qarabağ xanlığının vəziri və Azərbaycan şairi Molla Pənah Vaqif bir çox hallarda gözəli saray zövqünə uyğun təsvir edirdi:[41]

Səhər dura sürmə çəkə gözünə,
Birçəklərin həlqə qoya üzünə,
Cilvələnə, sığal verə özünə,
İşi, gücü gülüb-oynamaq ola.

Bu şeirdə, əlbəttə ki, söhbət işi-gücü bəzənmək olan saray xanımından gedirdi.[41] Vaqif "Kür qırağının əcəb seyrəngahı var" şeirində saray qadını ilə elat qadınını müqayisə edir, birincini, mədəni qadını üstün tuturdu:[42]

Ayna tutub hərdəm camal görməsi,
Zülfə, zənəxdana sığal verməsi,
Səhər ala gözün siyah sürməsi,
Əlinin hənası, hayıf ki, yoxdur!

1796-cı ildə general-mayor Savelyev Dərbəndi ələ keçirmək üçün ordusu ilə yaxınlaşaraq, Qubalı Şeyxəli xanın yanına elçi göndərmişdir, Ağa Məhəmməd xana qarşı ittifaq təklif etmişdir. Şeyxəli xan bu tələbi yerinə yetirməkdən imtina edərək bildirmişdir ki, "… Rus əsgərlərinin şəhərə buraxmaq dini əqidəmə uyğun gəlmir, çünki islam qeyri-dindən olanın müsəlmanın evində gecələməsinə yol vermir. Müsəlman qadınları kafirlərlə görüşməməlidirlər."[146]

İbrahimxəlil xanın qızı Ağabəyim ağa dövrün məşhur şairələrindən idi. Ağaməhəmməd şah Şuşada qətlə yetirildikdən sonra İbrahimxəlil xan Ağabəyim ağanı Fətəli şaha ərə vermişdir.[147] Fətəli şah Ağabəyim ağanı öz hərəmxanasının başçısı — "banuyi hərəm" etmişdir. Ağabəyim ağanın tələbi ilə Qumda onun üçün saray tikdirilmişdir. O, elə 1832-ci ildə burada vəfat etmişdir. Ağabəyim ağa şeirlərini Azərbaycan türkcəsində və fars dilində yazmışdır.[148]

Geyim və aksesuarlar

Əsas məqalə: Azərbaycan milli geyimləri
 
 
Solda: XVIII əsrə aid qadın baş bəzəyi və kəməri, Gəncə xanlığı Sağda: Qarabağ bəyi. Rəssam Qriqori Qaqarin

Alman səyyahı Samuel Qmelin Qubalı Fətəli xanla görüşünü belə qeyd edirdi:

  Fətəli xanın zalı çox da möhtəşəm deyildi. Xan otağından yalnız kiçik bir pilləkənlə ayrılan ön otaqda, təmizliyə riayət etmək üçün girişdə ayaqqabılarını çıxarmış çoxlu adamlar var idi. Xan otağın ortasında, tatar paltarında[q 1] yerdə oturmuş, qəlyandan tütün çəkirdi, yanında da doldurulmuş silahlar qoyulmuşdu, sonradan tez-tez görüb eşitdiyim kimi, o, silahları həmişə yanında saxlayırdı; onunla üzbəüz şəhərin komendantı və qonşu bölgənin tatar[q 2] knyazı oturmuşdu, onların yanında mənim üçün stul qoyulmuşdu və mənim hörmətli tərcüməçilərim ayaq üstə durmaq məcburiyyətində qalmışdılar.[149]  

Əsilzadə qadınların başlarına "nimtac" (yarımtac) və ya "tiyar" adlandırılan üçbucaqlı tac qoyulurdu və onun ətrafı lentlə bağlanırdı. Tiyar həm də qadının evli olduğunu göstərirdi. Subay qızlar tiyar taxmır, onun yerinə saçlarını müxtəlif daş-qaş və muncuqlarla bəzədilmiş parçalarla bağlayırdılar.[150] Keçmişdə zadəgan qadınları da küçəyə çıxdıqda üzlərini kişilərdən gizlətməli idi. Buna görə də onlar üzlərinə toxunma niqab örtürdülər.[151]

Varlılar papaqlarını Krım və Mərkəzi Asiyadan gətirilən qaragül dərisindən tikdirirdilər. Bu papaq camaat arasında "Buxara papaq" adlandırılırdı. Qaragül dərisinin rənginə müvafiq olaraq, papaqlar qara (ərəbi papaq), çal, (Şirazi papaq və ya çalpapaq) qızılı və ya gümüşü (sür papaq) kimi adlarla fərqləndirilirdi. Belə papaqlar bəylər, əsilzadələr, varlı tacirlər, qoçular tərəfindən taxılırdı.[152]

XIX əsr—XX əsrin əvvəllərində varlı şəhər qadınları (bəylərin, tacirlərin, zadəganların qadınları) bəzən xalxaldan istifadə edirdilər. Bu, qızıldan düzəldilirdi və ayağa bağlanırdı. Balaca zınqırovların (qumroylar) ardıcıl bənd edildiyi xalxal rəqqasələr tərəfindən istifadə edilsə də, varlı qadınlar da yeri gəldikdə ondan istifadə edirdi.[153] Zadəgan qadınları üçün buyurtma hazırlanan "zənənə başmağı"nın üzəri məxmərdən hazırlanırdı. Bu başmağın üzlüyü isə güləbətin sapla bəzənirdi.[154]

Zadəganlar üçün minik yəhərinin üzərində qacarı və ya zimpuş qoyulurdu.[155] Əsilzadə dövlətli şəxslər çox zaman at belində gəzdiyi və uzunboğaz çəkmə geydikləri üçün şalvarın balağını çəkmənin içinə salırdılar.[156]

Tarixşünaslıq

Həmçinin bax: Azərbaycan tarixşünaslığı
Zadəganlar tərəfindən yazılmış Qarabağnamələr
1. Qazax-Şuşa bəyi Mirzə Adıgözəlin "Qarabağnamə"si

2. Şuşalı bəy nəslindən Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin "Qarabağ tarixi" əsəri[157]
3. Qarabağ xan ailəsindən Əhməd bəy Cavanşirin "1747–1805-ci illərdə Qarabağ xanlığının siyasi vəziyyətinə dair" əsəri
4. Şuşalı bəy nəslindən Rzaqulu bəy Mirzə Camal oğlunun "Pənah xan və İbrahimxəlil xanın Qarabağda hakimiyyətləri və o zamanın hadisələri" əsəri
5. Şuşalı bəy nəslindən Məhəmmədəli bəy Məxfinin "Əhvalati-Qarabağ" əsəri

6. Sonuncu Qaradağ xanının nəvəsi Həsənəli xan Qaradağinin "Qarabağ vilayətinin qədim cədid keyfiyyət və övzaları" əsəri

Rəsmi Osmanlı tarixşünaslığının banisi kimi tanınan Xoca Sadəttin Əfəndi Azərbaycan türkü idi. Atası Həsəncan Ağqoyunlu sarayının alim təbəqəsindən idi və Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Osmanlı sarayına sığınmışdır. Xoca Sadəttin Osmanlı tarixşünaslığına mərkəzləşdirilmiş saray perspektivi gətirmiş və Osmanlı tarixində dövlət kimliyini önə çəkməklə özündən əvvəlki ənənəvi Osmanlı tarixşünaslığını kəskin tənqid etmişdir. Xoca Sadəttinin qızılbaşlara qarşı hədsiz düşmənçiliyi də onun iki dövlət (Səfəvilər və Osmanlılar) arasında sağalmaz yaralar açmasına səbəb olmuşdur.[12]

XIX əsrin I yarısı üçün xarakterik olan saray tarixçiliyinə zadəgan-mülkədar sinfi tərəfindən peyğəmbərlər, hökmdarlar, övliyalar, filosoflar və alimlərin həyatının xronoloji bir ardıcıllıqla salnaməyə çevrilməsi metodu daxil idi.[158] Azərbaycan elmi tarixşünaslığının əsası Abbasqulu ağa Bakıxanovun "Gülüstani-İrəm" əsəri ilə qoyulmuşdur.[159][160]

Azərbaycanlılar tərəfindən yazılan[161] və "Qarabağnamə" olaraq adlandırılan əsərlər Qarabağ tarixinin öyrənilməsi üçün vacib rol oynayır. Bunlardan yalnızca Mirzə Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si və Mir Mehdi Xəzaninin "Kitabi-tarixi-Qarabağ"ı[162] azərbaycan dilində yazılmışdır. Adıgözəl bəyin "Qarabağnamə"si 1736–1848-ci illərdə Qarabağda baş verən hadisələrlə bağlıdır, rus mövqeyindən yazılmışdır.[163]

XIX əsr Azərbaycan tarixşünaslığının digər nümunələri İsgəndər bəy Hacınskinin "Qubalı Fətəli xanın həyatı", Hacı Seyid Əbdülhəmidin "Şəki xanları və onların nəsilləri", Kərim ağa Fatehin "Şəki xanlarının müxtəsər tarixi",[164][165] Səidəli Kazım bəy oğlunun "Cəvahirnameyi-Lənkəran", Seyid Əzim Şirvaninin "Şirvan xanlığının tarixi" və "Şirvan diyarının qədim abidələri" əsərləridir.[166][167] Şeyx İbrahim Qüdsi tərəfindən qələmə alınan "Tarix-i Müqəddəs" əsərində İslam peyğəmbərinin və imamların həyatı, Gəncə hökmdarı Cavad xan və rus işğalı haqqında məlumat verilmişdir.[168]

XIX əsrin II yarısının zədəgan-mülkədar tarixçiliyinə Rzaqulu bəy, Həsənəli xan Qaradaği (1850–1929), Mir Mehdi Xəzani (1811–1893), Bəhmən mirzə Qovanlı-Qacar, Əbdül Lətif Əfəndi və Hacı Seyid Əbdülhəmidin yaradıcılığı daxildir.[169]

Zadəgan tarixşünaslar
  •  
    Abbasqulu ağa Bakıxanov
  •  
    Əhməd bəy Cavanşir
  •  
    Məhəmmədəli bəy Məxfi
  •  
    Həsənəli xan Qaradaği

Din

Elxanilərin hakimiyyəti dövründə bu dövlətin hökmdarlarının sufizmə marağı olmuş, Azərbaycan türk sufiləri bu dövrdə Konyanın Səlcuqlarının qəlbini də qazanmağa müvəffəq olmuşdur. İbn Bətutənin qeyd etdiyi kimi, Krım ətrafında zaviyələr qurub yerləşən və müharibə məhsulları ilə dolanan Azərbaycan, Anadolu və Xorasan türkü müharibə iştirakçılarının Qızıl Orda ordu generalı Noğay xanın yürüşlərində iştirak etdiyi düşünülür.[170]

Zəngilan bölgəsində Qədiriyyə sufi ordeninin şeyxi olmuş Yəhya ibn Məhəmmədin şərəfinə Məmmədbəyli türbəsi tikilmişdir.[171] Yəhya Elxanilər dövründə böyük alim olmuş, Marağa rəsədxanasında işləmişdir, "Cami əs-saqir" əsərinin müəllifidir.[172]

Köhnə mülklər və dəfn yerləri

 
Naxçıvan xan sarayının Güzgülü zalı

Vaxtilə Azərbaycan şəhərlərinin ərazisi "ərk" (İç qala, Narın qala), "şəhəristan" (əsilzadələrin yaşadığı hissə) və "rabat" (sənətkarlıq və ticarət hissəsi) olmaqla üç hissəyə bölünürdü.[173] Azərbaycandakı zadəgan mülklərinə aşağıdakılar misal göstərilə bilər:

  • Bakıxanovlar: Bakı xan sarayı
  • Ziyadoğlular: Gəncə xan sarayı, Cavad xan türbəsi
  • Cavanşirlər: Qarabağ xan sarayı, Pənahəli xan sarayı, Xan qızı Natəvanın sarayı, Qaraböyük xanım sarayı, İmarət qəbiristanlığı
  • Talışxanovlar: Lənkəran xan sarayı
  • Naxçıvanskilər: Naxçıvan xan sarayı
  • Sərkərlər: Kələzeyvə türbəsi, Yeddigünbəz türbələr kompleksi
  • Şəki xanlığı sülalələri (Qara Keşiş nəsli, Xoyskilər): Şəki xan sarayı, Şəkixanovların evi, Xan məscidi, Xan qəbiristanlığı (Epiqrafik abidələr)
  • Bəy mülkləri: Əsəd bəyin evi, Mehmandarovların evi, Səfi bəyin evi, Uğurlu bəyin evi, Zöhrabbəyovların evi, Bəhmən Mirzə Qacar türbəsi, Aşurbəyovun evi, Aşurbəyovun villası
  • Ağa mülkləri: Məhəmmədhəsən ağa sarayı
  • Məlik mülkləri: Dizaq məlik sarayı (Məlik-Aslanovlar və Məlik-Yeqanovlarun əcdadı olan, Dizaq məliklərinin sarayı)

Hakimiyyət simvolları

Tuğ tarixən türk xalqları tərəfindən istifadə edilən atributdur. Gəncə xanlığının hökmdarı Cavad xanın da tuğu (buncuğu) günümüzə gəlib çatmışdır.[174] "Aslan və Günəş" simvolu isə "qədim İran, ərəb, türk və monqol adət-ənənələrini" birləşdirir. Bu simvol ilk dəfə XII əsrdə məşhur simvola çevrilmiş, Səlcuqlar tərəfindən istifadə edilmişdir. Simvolda İslam, türk və monqol təsirlərinə aslanın səltənət və padşah ailəsini simvolizə etməsi aiddir. Simvol Azərbaycanın da daxil olduğu Səfəvilər dövlətində geniş istifadə edilmişdir.[175]

  •  
    "Aslan və Günəş" simvolu. Ordubad Cümə məscidi
  •  
    "Aslan və Günəş" simvolu. Lənkəran xan sarayı
  •  
    Gəncə hökmdarı Cavad xanın buncuğu
  •  
    Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın şeşpəri
  •  
    Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Şəki xan məscid kompleksindəki taxtın qarşısında

Qeydlər

  1. ↑ Ruslar azərbaycanlıları "tatar" adlandırırdı. Bax: Qafqaz tatarları
  2. ↑ 1-ci qeydə bax

Həmçinin bax

  •  "Azərbaycan mədəniyyəti" portalı
  • Azərbaycan zadəganlığı

İstinadlar

  1. ↑ 1 2 3 Köprülü, 2000. səh. 35
  2. ↑ 1 2 3 Baharlu. səh. 94
  3. ↑ 1 2 3 Əfəndi, 2007. səh. 106-107
  4. ↑ 1 2 Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. ISBN 978-0-521-52291-5.
    Orijinal mətn (ing.)
    Safavid power with its distinctive Persian-Shi'i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh)
  5. ↑ 1 2 Floor, Javadi, 2013. səh. 4
  6. ↑ 1 2 Law, Henry D. G. (1984) "Modern Persian Prose (1920s-1940s)" Ricks, Thomas M. Critical perspectives on modern Persian literature Washington, D. C.: Three Continents Press s. 132 ISBN 0-914478-95-8, 9780914478959 "cited in Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh. "Political Organization in Central Asia and Azerbaijan":
    Orijinal mətn (ing.)
    During most of the Qajar rule, Turkish was the principal language spoken at the court, while Persian was the predominantly literary language.
  7. ↑ 1 2 Ch. E. Davies, "Qajar rule in Fars prior to 1849" "On the next day it became known at Shiraz that Muhammad Shāh’s army consisted of Āzarbaijanī Turks who did not know Persian and had a European general."
  8. ↑ 1 2 Denis Wright. The English Amongst the Persians: Imperial Lives in Nineteenth-Century Iran
  9. ↑ 1 2 Б. П. Балаян, "К вопросу об общности этногенеза шахсевен и кашкайцев"
  10. ↑ 1 2 Ardabil Becomes a Province: Center-Periphery Relations in Iran, H. E. Chehabi, International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, No. 2 (May, 1997), 235
    Orijinal mətn (ing.)
    Azeri Turkish was widely spoken at the two courts in addition to Persian, and Mozaffareddin Shah (r.1896-1907) spoke Persian with an Azeri Turkish accent....
  11. ↑ 1 2 3 İnalcık, 2011. səh. 43-45
  12. ↑ 1 2 3 Attar, Şimşir, 2013. səh. 20
  13. ↑ Шеки (историч. область в Азербайджане) — статья из Большой советской энциклопедии.
    Orijinal mətn (rus.)
    Как независимое государственное образование упоминалось с конца 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монгольского племени орлатов).
  14. ↑ [Советская историческая энциклопедия, статья: Под ред. Е. М. Жукова. Шеки // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973–1982
    Orijinal mətn (rus.)
    В послемонг. время Ш. как независимое государственное образование упоминается с кон. 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монг. племени орлатов).
  15. ↑ Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке. Шеки в XV веке // Сборник статей по истории Азербайджана. — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 184.
    Orijinal mətn (rus.)
    Шеки, как было сказано, в конце XIV в. составляла отдельное независимое владение. Тогдашний владетель его Сиди Ахмед Орлат, по-видимому происходил из азербайджанизированного монгольского племени орлатов. Когда утвердились здесь эти владетели, — неизвестно…
  16. ↑ 1 2 İnalcık, 2011. səh. 121
  17. ↑ İnalcık, 2011. səh. 346
  18. ↑ İnalcık, 2011. səh. 414
  19. ↑ Feldman, 2024. səh. 49
  20. ↑ Gasimova, 2015. səh. 120
  21. ↑ 1 2 Rice, 2018. səh. 31-32
  22. ↑ Rice, 2018. səh. 33-34
  23. ↑ Qarayev, 2012. səh. 323
  24. ↑ 1 2 Qarayev, 2012. səh. 15-16
  25. ↑ Qarayev, 2012. səh. 651
  26. ↑ Köçərli, 2005. səh. 5
  27. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 318
  28. ↑ Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr, 2005. səh. 16
  29. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 370
  30. ↑ Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr, 2005. səh. 20
  31. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 383
  32. ↑ Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr, 2005. səh. 246
  33. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 480
  34. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 489-490
  35. ↑ 1 2 Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 633
  36. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 570
  37. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 603
  38. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 628
  39. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 634
  40. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 635
  41. ↑ 1 2 3 Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 652
  42. ↑ 1 2 Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 653
  43. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 690
  44. ↑ Togan, 1981. səh. 279-280
  45. ↑ Здесь каждый экспонат дышит историей Arxivləşdirilib 2022-03-25 at the Wayback Machine. Галия ЗИСКИНД. Азербайджанские известия. – 2010. – 3 апреля. – С. 3.
  46. ↑ Stollberg-Rilinger, Barbara, "Court ceremonial", in: Encyclopedia of Early Modern History Online, Editors of the English edition: Graeme Dunphy, Andrew Gow. Original German Edition: Enzyklopädie der Neuzeit. Im Auftrag des Kulturwissenschaftlichen Instituts (Essen) und in Verbindung mit den Fachherausgebern herausgegeben von Friedrich Jaeger. Copyright © J. B. Metzlersche Verlagsbuchhandlung und Carl Ernst Poeschel Verlag GmbH 2005–2012. Consulted online on 30 June 2023 <https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-early-modern-history-online/court-ceremonial-COM_020904 Arxivləşdirilib 2023-06-30 at the Wayback Machine>
  47. ↑ Floor, Javadi, 2013. səh. 5
  48. ↑ Floor, Javadi, 2013. səh. 7
  49. ↑ ‘Language and Translation at the Safavid Court Arxivləşdirilib 2024-04-23 at the Wayback Machine’. Hilâl, 8 April 2022. https://doi.org/10.30687/978-88-6969-592-6/001. (page 10)
  50. ↑ Abdullayeva, 2022. səh. 783-784
  51. ↑ Floor, Javadi, 2013. səh. 6
  52. ↑ G. Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish". Iranica. 15 dekabr 1988. 23 oktyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 iyul 2017.
    Orijinal mətn (ing.)
    On the other hand, many Azeri words (about 1,200) entered Persian (still more in Kurdish), since Iran was governed mostly by Azeri-speaking rulers and soldiers since the 16th century (Doerfer, 1963–75); these loanwords refer mainly to administration, titles, and conduct of war. This long-lasting Iranian-Azeri symbiosis must be borne in mind if one is to understand the modern history of Iran and its language correctly.
  53. ↑ Зәринәзадә Һ. Һ. Фарс дилиндә Азәрбајҹан сөзләри — Bakı, 1962.
  54. ↑ Reviewed Work(s): Nadir Shah by L. Lockhart, Review by: V. Minorsky, Source: Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 9, No. 4, p 1122.
    Orijinal mətn (ing.)
    Nadir’s native language could not be “ Turki or Eastern Turkish ”. As an Afshar he surely spoke a southern Turcoman dialect, similar to that of all the Afshars scattered throughout Persia, i.e. in usual parlance, “the Turkish of Azarbayjan.” The Afshars were certainly an Oghuz, and not a Mongol tribe.
  55. ↑ Н. К. Корганян, А. П. Папазян. Абраам Кретаци, Повествование. — С. 290.
  56. ↑ Tom Sinclair The Chronicle of Abraham of Crete (Patmut'iwn of Kat'oghikos Abraham Kretats'i). Annotated translation from the Critical Text with Introduction and Commentary by George A. Bournoutian. (Armenian Studies Series, 1.) 190 pp. Costa Mesa, CA: Mazda,1999. // Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 64, No. 3 (2001), pp. 413–414. — Cambridge University Press on behalf of School of Oriental and African Studies. — С. 414.
  57. ↑ Н. К. Корганяна, А. Д. Папазян. Абраам Кретаци, Краткое повествование.
  58. ↑ Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — ISBN 5-8066-0177-3.
    Orijinal mətn (rus.)
    Во второй половине XVIII в. азербайджанский язык впервые становится языком государственных актов, официальной переписки в административных учреждениях, в частности, в канцелярии Северо-восточного объединения, созданного Фатали-ханом. Об этом свидетельствуют сохранившиеся в русских архивах тексты разных документов подобного характера. Так, например, в документе на азербайджанском языке, направленном в феврале 1768 г. Кизлярскому коменданту русским чиновником, находившимся в то время в гор. Шемахе, очевидно, кумыком по национальности Темур-беком, было написано: «Кубинский Фатали-хан со внуком Аджи Челебиевым, Усейн-ханом, собрав войска свои, приняли движение... к новой и старой Шемахе, которыми без войны овладели». Сохранился текст соглашения, заключённого в апреле 1776 г. между южнодагестанскими феодалами и Фатали-ханом, об их примирении. В этом соглашении на чисто азербайджанском языке было написано следующее: «Между нами и дербентским, и кубинским Фатали-ханом в наши дела подводим черты и соглашаемся на примирение».
  59. ↑ Flynn, 2017. səh. 620
  60. ↑ Prof. Dr. Namiq Musalı. Kaçarlar döneminde türk kimliği ve türkçenin konumu meseleleri üzerine (тур.) // Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. — 2018. — C. 2. — S. 131–171. — ISSN 2602–2567.
  61. ↑ Dowsett, 1997, с. 422
  62. ↑ Видади, Молла Вели // Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. — М. : Советская энциклопедия, 1969–1978.
  63. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 632
  64. ↑ Aşurbəyli, 2006. səh. 271
  65. ↑ Sənan İbrahimov. Köbnü məkanə sığmayan Nəsimi. Bakı, "Ləman" nəşriyyatı, 2019. 304 səh. Səhifə 37.
  66. ↑ "Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. III cild (XIII-XVIII əsrlər). Bakı. "Elm". 2007, s. 125" (PDF). 9 yanvar 2025 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 9 yanvar 2025.
  67. ↑ Togan, 1981. səh. 272 e-g
  68. ↑ Togan, 1981. səh. 279
  69. ↑ Ayşe Atıcı A. "Sultan Ahmed Celâyir, Türkçe'ye Verdiği Önem ve Kimlik Üzerine". Disiplinler Arası Dil ve Edebiyat Çalışmaları 2. Aybil yayınları. 2021: 2–9. (#vancouver)
  70. ↑ 1 2 3 4 5 6 H. Javadi and K. Burrill. "AZERBAIJAN x. Azeri Turkish Literature". iranicaonline.org. 15 dekabr 1988. 1 fevral 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 yanvar 2017.
  71. ↑ Minorsky V. Jihan-shah Qara-Qoyunlu and his poetry.— BSOAS, XVI/2, London, 1954, p. 283, цит. по: [1] Arxivləşdirilib 2021-09-18 at the Wayback Machine
  72. ↑ 1 2 M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
  73. ↑ Хәтаи Тәбризи / Под ред. Дж. Кулиева. — Азербайджанская советская энциклопедия: Главная редакция Азербайджанской советской энциклопедии, 1987. — Т. X. — С. 80.
  74. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 381
  75. ↑ 1 2 3 Qəhrəmanov, 2004. səh. 5
  76. ↑ Babayev, 2018. səh. 391
  77. ↑ 1 2 Sadıkoğlu, 1996. səh. 374–375
  78. ↑ Erden, 2018. səh. 6
  79. ↑ Prokhorov, 1969–1978
  80. ↑ Kishwar Rizvi. The Safavid Dynastic Shrine. — I. B. Tauris & Co Ltd, 2010. — С. 4. — ISBN 978-1-84885-354-6.
    Orijinal mətn (ing.)
    In masterfully composed poetry, written in his native Azeri Turkish, Isma’il roused the passions of his Qizilbash, using the language of charismatic leadership and millennialism.
  81. ↑ V. Minorsky, "The Poetry of Shah Ismail I," Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 10/4 (1942): 1006–53.
  82. ↑ Ferenc Csirkés. Popular Religiosity and Vernacular Turkic: A Qezelbash Catechism from Safavid Iran // Safavid Persia in the Age of Empires. — Sabancı University, Istanbul, 2021. — P. 211–239.
  83. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 353
  84. ↑ Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr, 2005. səh. 211
  85. ↑ Səfərli, Yusifli, 2008. səh. 524
  86. ↑ АЗЕРБАЙДЖАНСКАЯ ЛИТЕРАТУРА, ФЭБ Arxivləşdirilib 2006-10-09 at the Wayback Machine "Русская литература и фольклор".
  87. ↑ Babayev, 2018. səh. 744-745
  88. ↑ Babayev, 2018. səh. 691
  89. ↑ Adilov, 2009. səh. 180-201
  90. ↑ "Möhsün Nəsirinin "Quş dili" əsəri yenidən nəşr olunub". İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2025.
  91. ↑ Qarayev N. S. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. Bakı, Nurlan, 2012, 325 s.
  92. ↑ М. Я. Ярахмедов, "Из истории азербайджанско-дагестанских литературных связей", с. 185
  93. ↑ История Азербайджана / Под ред. И. А. Гусейнова. — Баку: Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1960. — Т. II. — С. 388.
  94. ↑ Qarayev, 2012, S. 199–200.
  95. ↑ ÜNLÜ MÜZİSYEN ABDÜLKADİR MERAGİ HAKKINDA YENİ BULGULAR. Yrd. Doç. Dr. Recep USLU
  96. ↑ Feldman, 2024. səh. 484
  97. ↑ İnalcık, 2011. səh. 48
  98. ↑ İnalcık, 2011. səh. 59
  99. ↑ İnalcık, 2011. səh. 51
  100. ↑ Feldman, 2024. səh. 116
  101. ↑ Lucas, Ann E. "Ancient Music, Modern Myth." Music of a Thousand Years: A New History of Persian Musical Traditions, 1st ed., University of California Press, 2019, pp. 1–22. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/j.ctv1f884pp.8 Arxivləşdirilib 2023-03-05 at the Wayback Machine. Accessed 5 Mar. 2023.
  102. ↑ Laudan Nooshin (1998) The song of the nightingale: Processes of improvisation in dastgāh Segāh (Iranian classical music), British Journal of Ethnomusicology, 7:1, 69–116, DOI: 10.1080/09681229808567273
  103. ↑ Карагичева Л. В. Азербайджанская ССР. — М.: Государственное музыкальное издательство, 1956. — С. 37. — 100 с.
  104. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 405
  105. ↑ 1 2 Гасанов К. Н. Азербайджанский народный танец. — М.: Искусство, 1978. səh 6.
  106. ↑ Востриков П. Музыка и песня у адербейджанских татар // СМОМПК. — Тф., 1912. — Вып. 42-й. с. 11.
  107. ↑ "Национальные танцы на официальном сайте Нахичеванской автономной республики". 3 dekabr 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 14 dekabr 2015.
    Orijinal mətn (ing.)
    There is such a legend about the Turaji dancing. Once upon a time Najafgulukhan, the khan of the Garabagh khanate, had a very beautiful dancer and khan always valued her beauty and ability. One day in the wedding of the khan’s son this dancer demonstrates very mastery miracles of dancing. The khan admiring the view says loudly: -You are dancing as turaj (partridge).
  108. ↑ Vəliyev A. Naxçıvan tacı (азерб.) // Kaspi. — 2015. — 17 sentyabr. — S. 13.
  109. ↑ Gray, Laurel Victoria, "Arts: Folk Dancers and Folk Singers: Caucasus", in: Encyclopedia of Women & Islamic Cultures, General Editor Suad Joseph. Consulted online on 19 August 2023 <https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopedia-of-women-and-islamic-cultures/arts-folk-dancers-and-folk-singers-caucasus-EWICCOM_0291b Arxivləşdirilib 2023-07-29 at the Wayback Machine>
  110. ↑ Ими восхищался Дюма Arxivləşdirilib 2014-11-13 at the Wayback Machine by Emil Karimov and Mehpara Aliyeva. Azeri.ru
  111. ↑ "Azərbaycançılıq və milli dərili musiqi alətləri". www.anl.az. www.anl.az. 13 avqust 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 fevral 2018.
  112. ↑ C. İ. Həsənova — "Qara Qarayev yaradıcılığının xalq musiqisi zəmini", Azərbaycan milli musiqisinin tədqiqi problemləri, Bakı, Elm və həyat, 1996, səh 54–57
  113. ↑ L. Karagiçeva — Qara Qarayev, Bakı, Azərnəşr, 1968, səh 51–64
  114. ↑ Kazımoğlu, 2006. səh. 96-97
  115. ↑ 1 2 3 Kazımoğlu, 2006. səh. 101-102
  116. ↑ Kazımoğlu, 2006. səh. 103
  117. ↑ Kazımoğlu, 2006. səh. 106
  118. ↑ Kazımoğlu, 2006. səh. 110-111
  119. ↑ Багирова М, Мамедов Э. Из истории спорта в древнем и средневековом Азербайджане // İRS. — Баку, 2015 № 1 (73). — С. 16−22.
  120. ↑ Babayev T. Şuşada idman ənənələri // Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası. Milli Azərbaycan Tarix Muzeyi. — Бакы: Elm, 2019. — С. 140−149.
  121. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 404
  122. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 72
  123. ↑ Нагдалиев, 2006. səh. 20
  124. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 171
  125. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 76
  126. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 169
  127. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 187
  128. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 84
  129. ↑ Bünyadov, 2025. səh. 319
  130. ↑ Yarməmmədov, 2009. səh. 77
  131. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 339
  132. ↑ Çingizoğlu, Ənvər, Qarabağda maarif (1750-1950), Bakı: “Zərdabi LTD” MMC, 2013, 288
  133. ↑ "Great Soviet Encyclopedia — Usta Gambar Garabaghi". 13 yanvar 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 oktyabr 2015.
  134. ↑ Под общ. ред. Б. В. Веймарна, Ю. Д. Колпинского (1964). General History of Art 5. М.: Искусство.
  135. ↑ ""Azerbaijan Soviet Socialist Republic"". 8 dekabr 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 oktyabr 2015.
  136. ↑ ""Usta Gambar Garabaghi". Encyclopedias & Dictionaries". 21 oktyabr 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 oktyabr 2015.
  137. ↑ Buell, Paul; Anderson, E.N.; de Pablo Moya, Montserrat; Oskenbay, Moldir. Crossroads of Cuisine: The Eurasian Heartland, the Silk Roads and Food. Crossroads – History of Interactions across the Silk Routes. Volume 2. Brill. 2020. doi:10.1163/9789004432109. hdl:20.500.12657/51058. ISBN 978-90-04-43210-9. page 250–251.
  138. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 192-193
  139. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 202
  140. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 225
  141. ↑ Soltanova, 2015. səh. 281-282
  142. ↑ Nazim Axundov, Akif Fərzəliyev. Qarabağnamələr. III kitab. Bakı: "Şərq-Qərb". 2006. səh. 14. 24 iyun 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 31 may 2020.
  143. ↑ Maghalyan, 2024. səh. 2
  144. ↑ Maghalyan, 2024. səh. 3
  145. ↑ Emin, 1918. səh. 339, 343–344
  146. ↑ Mustafazadə, 2005. səh. 175
  147. ↑ Tapper, Richard. Frontier Nomads of Iran: A Political and Social History of the Shahsevan. Cambridge University Press. 1997. səh. 123. ISBN 0-521-47340-3.
  148. ↑ Əmrahov Mais, Çingizoğlu Ənvər, Həsənov Habil. s.190–192.
  149. ↑ Валуев П. Н. Фатали-хан Кубинский / ред. И. П. Петрушевский. — Баку: Изд-во АзФАН, 1942. — С. 10—11.
  150. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 107
  151. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 364
  152. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 157
  153. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 187
  154. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I, 2007. səh. 419
  155. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, I, 2007. səh. 424
  156. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 147
  157. ↑ Hewsen, 1995. səh. 270
  158. ↑ Hacısalihoğlu, 2012. səh. 47
  159. ↑ "БАКИХА́НОВ". Краткая литературная энциклопедия. 5 dekabr 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 may 2017.
  160. ↑ Karamustafa, 2021. səh. 88
  161. ↑ Bournoutian, 1994. səh. x
  162. ↑ Hacısalihoğlu, 2012. səh. 63
  163. ↑ Hacısalihoğlu, 2012. səh. 54
  164. ↑ Dorn, Boris Andreevich (1858). Auszüge aus Muhammedanischen Schriftstellern: betreffend die Geschichte und Geographie der südlichen Küstenländer des Kaspischen Meeres : nebst einer kurzen Geschichte der Chane von Scheki (in German). St. Peterburg: Eggers. p. 12. OCLC 28162672.
  165. ↑ Mumtaz, Salman (1929). "Criticism and comments on "Brief History of Shaki Khans"". Maarif İşçisi [Enlightenment Worker] (in Azerbaijani). 2: 85–90.
  166. ↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 547
  167. ↑ Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, 2007. səh. 649-650
  168. ↑ Hacısalihoğlu, 2012. səh. 48
  169. ↑ Сумбатзаде, 1987. səh. 40
  170. ↑ Togan, 1981. səh. 267-268
  171. ↑ Неймат, 2011
  172. ↑ Неймат М. С. Корпус эпиграфических памятников Азербайджана / Под ред. З. М. Буниятова. — Б.: Yeni Nəşrlər Evi, 2001. — Т. II. — С. 54. — 368 с.
  173. ↑ Azərbaycan etnoqrafiyası, II, 2007. səh. 27
  174. ↑ Afiq Abdullayev. "HERALDİKANIN PREDMETİ VƏ ELEMENTLƏRİ" (PDF) (az.). TARİX, İNSAN VƏ CƏMİYYƏT. 2020. İstifadə tarixi: 5 aprel 2024.
  175. ↑ Shahbazi, Shapur A., Flags (of Persia) // E. Yarshater; və b. (redaktorlar ), Encyclopaedia Iranica, 10, 2001, 4 mart 2016 tarixində arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 14 aprel 2024

Ədəbiyyat

  • M. F. Köprülü. Azəri. Bakı, "Elm", 2000, 115 səh.
  • BAHARLU, İlgar. "KOCA TEBRIZ: KARAKOYUNLU, AKKOYUNLU VE SAFEVI TÜRKMEN DEVLETLERINDE BIR BAŞKENTIN SERÜVENI." T. C. Dışişleri Bakanlığı Tebriz Başkonsolosluğunun Kuruluşunun 100. Yılı.
  • Rasim Əfəndi. Azərbaycan incəsənəti Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 160 səh. + 112 səh. (illüst.)
  • Willem Floor, Hasan Javadi. The Role of Azerbaijani Turkish in Safavid Iran // Iranian Studies. Vol. 46. Issue 4. — 2013.
  • Halil İnalcık (2011). Has-Bağçede ʿAyş u Tarab: Nedimler, Şairler, Mutribler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
  • Attar, Aygün; Şimşir, Sabahattin. TARİHTEN GÜNÜMÜZE TÜRKİYE’DE YAŞAYAN AZERBAYCAN TÜRKLERİ. Ankara: BERİKAN YAYINEVİ. 2013.
  • Feldman, Walter. Music of the Ottoman Court. Brill. 2024. səh. 554.
  • Gasimova, Aida. "Qurʾānic Symbolism of the Eyes in Classical Azeri Turkic Poetry." Oriens, vol. 43, no. 1/2, 2015, pp. 101–53. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/24801686. Accessed 10 Feb. 2024.
  • Rice, Kelsey, "Forging The Progressive Path: Literary Assemblies And Enlightenment Societies In Azerbaijan, 1850–1928" (2018). Publicly Accessible Penn Dissertations.
  • Nəsrəddin Qarayev. XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri. — Bakı: Nurlan, 2012. — S. 325.
  • Köçərli, Firidun bəy. Azərbaycan ədəbiyyatı (az.). II. Bakı: Avrasiya Press. 2005. 464.
  • Azərbaycan klassik ədəbiyyatından seçmələr. Üç cilddə II cild. Bakı. Şərq-Qərb, 2005. 408 səh.
  • Ə. Səfərli, X. Yusifli. "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (qədim və orta əsrlər)", Bakı, "Ozan", 2008, 696 səh.
  • Togan, Zeki Velidi. Ümumi türk tarihine giriş (cilt I). İstanbul: Enderun Kitabevi. 1981. səh. 538.
  • Abdullayeva, T. (2022). Şah İsmayıl Xətayinin "Nəsihətnamə" Əsərinin Forma-Tematik Təsnifatı. Akademik Tarih Ve Düşünce Dergisi, 9(3), 777–791.
  • Flynn, Thomas O. (2017), The Western Christian Presence in the Russias and Qājār Persia, c.1760–c.1870, Brill Publishers, ISBN 9789004313545
  • Sara Aşurbəyli. Şirvanşahlar dövləti. Bakı, "Avrasiya press", 2006, 416 səh.
  • Kişvəri. Əsərləri. Bakı: "Şərq-Qərb" Nəşriyyat evi. 2004. səh. 176. ISBN 9952-418-36-9.
  • Babayev Y. M. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (XIII-XVIII əsrlər). Bakı: Elm və təhsil. 2018. səh. 760.
  • Sadıkoğlu, Cengiz. HABÎBÎ // TDV İslam Ansiklopedisi (türk). 14 (Gelibolu – Haddesenâ). İstanbul: Türkiyə Dəyanət Vəqfi. ISBN 9789753894418.
  • Erden, Murat. XV. Yüzyıl şairi Habîbî ve dîvânı (Tezis) (türk). Mərmərə: Mərmərə Universiteti. 2018.
  • Prokhorov, Alexander, redaktorХАБИБИ // Больша́я сове́тская энциклопе́дия (rus) (3). Moskva: Советская энциклопедия. 1969–1978.
  • Məmməd Adilov. Azərbaycan paleoqrafiyası. Bakı: Elm, 2009, 224 s.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə II cild. (az.). Şərq-Qərb. 2007. ISBN 5-17-033764-7.
  • Muxtar Kazımoğlu. Xalq gülüşünün poetikası (monoqrafiya). Bakı: "Elm" nəşriyyatı, 2006. 268 s.
  • Teymur Bünyadov, Bəhmən Əliyev. Azərbaycanda atçılığın tarixi (tarixietnoloji tədqiqat), Bakı, "Nəşriyyat" şöbəsi, 2025, −400 s.
  • Нагдалиев, Фархад. Ханы Нахичеванские в Российской Империи (PDF). Moskva: Новый Аргумен. 2006. səh. 432. ISBN 5-903224-01-6. 5 iyul 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  • Yarməmmədov, Nazim, XIX əsr Azərbaycan əlyazma kitabı, Bakı: Nurlan, 2009, 152
  • Soltanova, Həbibə. Azərbaycan Respublikasında turizm və onun inkişafı (az.). Bakı: Elm. 2015. 476 səh.
  • Maghalyan, Artak. "The Origin of the Khanate of Karabakh". Journal of the Society for Armenian Studies. 29 (1–12). 27 fevral 2024: 1–12. doi:10.1163/26670038-12342801. eISSN 2667-0038.
  • Emin, Joseph. Apcar, Amy (redaktor). Life and Adventures of Emin Joseph Emin 1726–1809, Written by Himself (Second). Calcutta: Baptist Mission Press. 1918.
  • Mustafazadə, Tofiq. Quba xanlığı (az.). Bakı: Elm. 2005. 480 səh.
  • Azərbaycan etnoqrafiyası, Üç cilddə I cild. (az.). Şərq-Qərb. 2007. ISBN 978-9952-448-04-7.
  • Hewsen, Robert H. "Review: George A. Bournoutian, A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh". Journal of the Society for Armenian Studies. Society for Armenian Studies. 6. 1995.
  • HACISALİHOĞLU, FUAT. Azerbaycan'da tarihçilik. Ankara Üniversitesi. 2012. səh. 378. 22 mart 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 mart 2024.
  • Bournoutian, George. A History of Qarabagh: An Annotated Translation of Mirza Jamal Javanshir Qarabaghi's Tarikh-e Qarabagh. Mazda Publishers. 1994. ISBN 978-1-56859-011-0.
  • Karamustafa, Ali. (2021). Reading Nineteenth-Century Persian Histories from the Caucasus. 10.30687/978-88-6969-550-6/005.
  • Azərbaycan Milli Ensiklopediyası (25 cilddə). "Azərbaycan" cildi (50 000 nüs.). Bakı: "Azərbaycan Milli Ensiklopediyası" Elmi Mərkəzi. Məsul katib: akademik T. M. Nağıyev. 2007. 884 səh. ISBN 978-9952-441-01-7.
  • Сумбатзаде А. Азербайджанская историография XIX–XX вв.. — Б., 1987. — С. 18–20:.
  • Неймат М. С. Корпус эпиграфических памятников Азербайджана / Редактор: доктор исторических наук, профессор Ш. Фарзалибейли. — Б.: Элм и Тахсил, 2011. — Т. V. Арабо-персо-тюркоязычные надписи Ширвана, Гянджи, Агдама, Шуши, Физули, Зангелана, Джабраила, Лачына, Кельбаджара и др.. — 240 с.

Əlavə ədəbiyyat

  • Qarabağnamələr. I kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 216 səh.
  • Qarabağnamələr. II kitab. Bakı, "Şərq-Qərb", 2006, 288 səh.
  • Xurşidbanu Natəvan (Xurşidbanu Natəvan Mehdiqulu xan qızı Cavanşir): biblioqrafiya / Tərt. ed. M. Vəliyeva, G. Quliyeva; elmi red. K. Tahirov; ön söz. müəl. P. Əlioğlu; red. X. Abbasova. – Bakı, 2022. – 256 s.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Azərbaycan_saray_mədəniyyəti&oldid=8386603"
Informasiya Melumat Axtar