Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinBəyimsarov kurqanı
Bəyimsarov kurqanı — Qarabağın Tərtər rayonu, Tərtərçay hövzəsinin orta axarı, Bəyimsarov və Sarov kəndləri arasında Bəyimsarov kəndi ərazisində orta hündürlüyü 7-10 m, diametri 50-100 m arasında olan son tunc-ilk dəmir dövrünə aid arxeoloji abidə, kurqan. E.ə. II minilliyin sonlarına aid abidələrin arasında Bəyimsarov kurqan qəbiristanlığının xüsusi yeri vardır.[1][2]
| Bəyimsarov kurqanı | |
|---|---|
 Bəyimsarov kurqanından tapılmış təsərrüfat küpləri | |
| Ölkə |
 Azərbaycan |
| Rayon | Tərtər rayonu |
| Yerləşir | Bəyimsarov kəndi |
| Aidiyyatı | son tunc-ilk dəmir dövrü |
| Layihə müəllifi | Hidayət Cəfərov |
| Kəşf tarixi | 1980 |
| Hündürlüyü | 7-10 m |
| Uzunluğu | 20 m |
| Eni | 10 m |
| Sahəsi | 200 m² |
| Rəsmi adı: Bəyimsarov kurqanı | |
| İstinad nöm. | 1776 |
| Kateqoriya | Arxeoloji abidə |
| Əhəmiyyəti | Yerli əhəmiyyətli |
| 40°28′39″ şm. e. 46°56′49″ ş. u. | |
 |
|
 Bəyimsarov kurqanı |
|
Qarabağda tədqiq olunmuş kurqan abidələri içərisində dövr etibarilə Bəyimsarov kurqanı daha çox Dovşanlı, 5-ci Qarabulaq kurqanı, müəyyən qədər Sarıçobana yaxınlaşır. Məlum olduğu kimi həmin abidələr, son tədqiqatlarla Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin ikinci inkişaf dövrünə, e.ə. XII-XI əsrlərə aid edilir. Bəyimsarov üçün xronoloji çərçivə e.ə. XI-X əsrlər və ya e.ə. XI əsr qəbul edilə bilər.[2]
Tərtər rayonunun Bəyimsarov kəndində öyrənilmiş kurqanın özü 200 m² sahəni tutur, eni 10, uzunluğu 20, dərinliyi 6 metrdir və onun da üzəri ağac tirlərlə örtülüb.[3] 1980-1981-ci illərdə Tərtərçay hövzəsinin orta axarında Hidayət Cəfərov tərəfindən bir sıra arxeoloji abidələr qeydə almış və bunların bəzilərində qazıntı işlərinə başlamışdır ki, bu abidələr içərisində Bəyimsarov kurqanı xüsusilə diqqəti cəlb edir. Burada tədqiqat işləri 1985-ci ildə aparılmışdır.[4]
1982-ci ildə tədqiq olunmuş Böyük Borsunlu kurqanının materialları əsasında varlığı güman edilən "Borsunlu variantı" abidələrinin yayılma arealını dəqiqləşdirmək məqsədilə 1985-1986-cı illərdə Bəyimsarov (Tərtər) və Sarıçoban (Ağdam) kurqanlarında (hər kompleksdə bir kurqan) tədqiqat işləri aparılmışdı.[2] Bəyimsarov kurqanında arxeoloji qazıntılaar 1985-ci ildə aparılmışdır.
Kurqan örtüyü altında uzunluğu 20 m, eni 10 m, dərinliyi 6 m olan qəbir kamerası açılmışdır. Şərq-qərb istiqamətli, uzunsov-oval konstruksiyalı qəbrin quruluş etibarilə Azərbaycan və bütövlükdə Qafqaz regionunda analogiyası yoxdur.[5]
Böyük Borsunlu kurqanında olduğu kimi Bəyimsarov kurqanı da hələ qədim dövrlərdə qarət edilmiş, qarətçilər qəbrin üstü örtülməmiş onu talan etmişlər. Qəbrin qərb hissəsi daha çox dağıntıya məruz qalmışdır. Məhz bu hissədə varlı tayfa başçısı (hökmdar) və onu "axirət dünyasına" müşayiət edən daha beş nəfər də dəfn edilmişdir.
Bəyimsarov kurqanı kompleksi materiallarının bir hissəsini metal əşyalar, tunc məmulatı təşkil edir. Tunc əşyalar içərisində tunc lövhədən hazırlanmış borular (uzunluğu 20-22 sm, diametri 1-1,5 sm) və səthi dalğalı olan orijinal quruluşlu umbonlar, şaxəli buynuzlu və sifəti çox aydın verilmiş tunc maral başı fiquru reallığı diqqəti cəlb edir.[6] Göstərilən tip əşyalar dörd yerdə, at skeletləri yanında (hər birində üç boru və altı umbon olmaqla) tapılmışdır.[2] Şaxəli buynuzlu və sifəti çox aydın verilmiş tunc maral başı fiquru da, reallığı və forma bitkinliyi ilə diqqəti cəlb edir.
Tunc əşyalar içərisində tunc lövhədən hazırlanmış borular (uzunluğu 20-22 sm, diametri 1-1,5 sm) və səthi dalğalı olan orijinal quruluşlu umbonlar diqqəti cəlb edir.[6] Göstərilən tip əşyalar dörd yerdə, at skeletləri yanında (hər birində üç boru və altı umbon olmaqla) tapılmışdır. Umbonlar boruların kənarında yerləşmişdir. Bu tip materiallara analogiya tapılmadığı üçün onların vəzifəsi haqqında dəqiq məlumat vermək çətindir. Lakin, həmin əşyaların yerləşməsi qaydasını (at skeletləri yanında tapılması) nəzərə alaraq onların at əsləhəsi olmasını söyləmək olar. At əsləhəsi sırasına həmçinin qalın tunc halqanı, habelə bir sıra başqa kiçik tunc əşya parçalarını da aid etmək olar.
Borsulundan fərqli olaraq Bəyimsarov kurqanı bütünlükdə yuxarı təbəqənin nümayəndələrinə aiddirlər. Belə konus formalı hündür torpaq kurqanlar qəbilə başçılarına məxsus olmuşdur. Bu kurqanlardan birində qazıntılar nəticəsində kurqanın altında 200 m² sahəsi olan, 6 m dərinlikdə böyük dəfn zalı açılmışdır. Kameranın üstü yoğun ağaclarla örtülmüşdür. Qəbir kamerasında qəbilə başçısına və onun yaxınlarına məxsus 6 skelet aşkar olunmuşdur. Bu qəbirə 120-dən çox saxsı qablar, 6 at, xüsusi taxçada 50-dən çox zərif qablar, metal məmulatı, pasta, əqiq, balıqqulağı- kauri muncuqlar qoyulmuşdur. Bəyimsarov kurqanının (e.ə. X-IX əsrlər) tədqiqi Azərbaycanın qədim qəbilələrinin həyat tərzinin müxtəlif sahələrini işıqlandırmağa imkan verir.[1]
Son tunc dövrünün ikinci xronoloji çərçivəsində yer almış Bəyimsarov və Sarıçoban kurqanlarında,habelə başqa abidələrdə Azərbaycan abidələri üçün nadir tapıntılar sırasına daxil olan tunc qazana təsadüf edilmişdir.
Bəyimsarov kurqanı qarət olunsa da yerdə qalmış materiallar müxtəlifliyi və zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Xüsusilə keramika nümunələrinin, o cümlədən böyük ölçülü küplərin və taxçadakı keramikanın olduğu kimi saxlanılması, həmin materialları öyrənməyə imkan yaradır. Qəbir kamerasında qəbilə başçısına və onun yaxınlarına məxsus 6 skelet aşkar olunmuşdur.
Qəbirdə keramika ilə yanaşı, tunc əşyalar (borular, umbonlar, qolbaq və üzüklər, maral başı fiquru, səthi naxışlı lövhələr), pasta, şüşə, şüşəvari kütlədən, habelə əqiq, sürmə, sümük, balıqqulağından muncuq və başqa bəzək nümunələri də tapılmışdır. Tunc borular və umbonlar at skeletləri yaxınlığında, tunc lövhələr, maral başı fiquru, sümükdə bəzək əşyaları və muncuqların əksəriyyəti tayfa başçısı dəfn olunmuş yerdə tapılmışdır. Muncuqların bir qismi yanı üstə bükülü dəfn edilmiş ölülərin yanında qoyulmuşdur.[2] Bu qəbirə 120-dən çox saxsı qab, 6 at, xüsusi taxçada 50-dən çox zərif qablar, metal məmulatı, pasta, əqiq, balıqqulağı- kauri muncuqlar qoyulmuşdur.
Tapılan arxeoloji materiallar içərisində (muncuqlar nəzərə alınmazsa) aparıcı yeri müxtəlif tip və ölçülü saxsı qablar tutur. Kompleks materialların içərisində muncuqların sayı 2 mindən artıqdır. Muncuqlar müxtəlif tip və rəngli pasta, şüşə, sürmə və əqiqdən hazırlanmışdır.[6] Muncuqlar içərisində kəsik, şarşəkilli, silindrik, prizmatik, üçbucaqlı, diskşəkilli olub, çox halda səthi cızma naxışla örtülmüş, göy, yaşıl və boz rəngli pastadan hazırlanmış nümunələr xüsusilə seçilir. Boz və sarı rəngli, çox kiçik pasta muncuqlar Borsunlu kurqanında olduğu kimi bütün qəbir kamerasına səpələnmişdir. Bir qrup muncuq sümükdən və sürmədən hazırlanmışdır ki, belə muncuqlar da dişli diskvari və ya damcıvaridir. Buradan tapılan saxsı qablar da forma etibarilə bir neçə qrupa bölünür. Onlar aşağıdakı kimidir.[2]
I qrupa həm say, həm də naxışlama motivləri ilə seçilən nazik divarlı, təmiz gildən hazırlanmış, tək qulp, dar boğazlı, şar gövdəli küpələr daxildir. Onlar öz növbəsində iki tipə ayrılır: (I qrup, Ia və Ib tipləri). Birinci qrupun Ia tipinə kiçik ölçülü (hündürlüyü 21-28 sm arasında), nazik divarlı, səthi səliqəli sığallanmış, incə simmetrik formalı, dirsəkli qulpa malik və zəngin naxışı olan qablar daxildir.[7] Birinci qrupun Ib tipinə həmin küplərin nisbətən böyük ölçülü olanları (hündürlüyü 36-43 sm arasında) daxildir. Bu tip qablar qara, metal parıltılı cilalanmaya malik olub, divarı Ia tipi ilə müqayisədə qalındır. Qulpları dirsəkli və ya Ia tipindən fərqli olaraq oval quruluşludur.[7] Hər iki tip qabların səthi naxışlanmışdır.
Birinci qrupun Ia tipinə daxil olan küpələr əsasən qara, bəzi hallarda açıq-şabalıdı və ya bozumtul-qonur rənglidir.
Bu tip qabların oturacağı əsasən yastı olub, çox halda şüyrəli çal-çarpaz (xaç) və kəsişən çoxlu xətlərlə naxışlanıb. Bir qabın oturacağı torvari bəzəklə örtülmüşdür. Nadir hallarda oturacaqlar dabanlı olub. Bu tipdən fərqli olaraq Ib tipinə daxil olan küpələr bir qayda olaraq dabanlara malikdir. Hər iki tipə aid qablar dulus çarxında hazırlanıb.
Birinci qrupun Ia tipinə aid qabların naxışlanmasında bir, iki, bəzi hallarda üç cərgə, içərisi maili, torvari, düz və dalğavari xətlər, üçbucaqlar və ya ətrafı dırnaqvari batıqlarla əhatə olunmuş məməcik şəkilli çıxıntılarla dolmuş frizlər başlıca yer tutur. Frizlərin biri digərindən batıq, qabarıq xətlərlə ayrılıb.
Birinci qrupun Ib tipinə daxil edilən küpələrin naxışlanma motivləri bir qədər fərqlidir. Burada aparıcı yeri, bəzən dalğavari şüyrəli xətlərlə, bir nüsxədə isə batıq, torvari, yolkaşəkilli və müxtəlif istiqamətlərdə çəkilmiş dalğavari şüyrəli, xətlərin ümumi ansamblı ilə əhatə olunmuş konnelyurlu naxışlar tutur.[2]
Bu qrupa daxil olan keramika əsasən qoşa qulplu, tək qulplu və ya qulpsuz, bəzən alçaq, digər halda uzunsov şarşəkilli gövdəlidir.212 Ümumi sıradan iki qulplu, bərni tipli, səthi tor və ya dalğavari şüyrəli, habelə batıq xətlərlə naxışlanmış qablar seçilir. Tək qulplu bəzi qabların səthi başdan-başa şaquli xətlərlə naxışlanmışdır. Bəzi qabların səthi, çiyin hissədəki bir cərgə batıq xətt nəzərə alınmazsa, ümumiyyətlə naxışsızdır. Həmin qrupun bəzi nümunələri qulpsuz olub, səthi içərisi dalğalı xətlə bəzənmiş qoşa frizlə naxışlanmışdır. İkinci qrupa daxil olan qablar sayca birinci qrupdan geri qalır. Lakin naxışlama baxımından müəyyən qədər birinci qrupa yaxınlaşır.
Bəyimsarov küpləri Dovşanlı, Ballıqaya, Qarabulaq[8] kurqanlarının qablarına çox yaxındır. Bu fakt görünür, Bəyimsarov kurqanının böyük ölçülü, hökmdara məxsus Borsunlu kurqanından gec olmasını göstərir.
Bununla belə saxsı qabların bir çoxu forma və naxışlama baxımından Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin oxşar materiallarından kəskin surətdə fərqlənir. Bu fərq həm I, həm də II qrup materiallarında aydın görünür.
Bu qrupa daxil olan qablar böyük ölçülü küplərdən ibarətdir. Onların bəzilərinin hündürlüyü 1 m-ə, gövdələrinin diametri isə 74,5 sm-ə çatır. Küplər öz növbəsində 3a və 3b tiplərinə ayrılır. Üçüncü qrupun 3a tipinə daxil olan küplər batıq-şarşəkilli gövdəyə, alçaq boğaza, qalın, yanı qatlanmış ağıza malik olub, divarının qalınlığı 1-1,5 sm arasındadır. Bu tip küplər qara, qaramtılboz və qırmızı cilalı səthə malikdir. Çiyin hissəsinə simmetrik düzülmüş bir, iki, bəzi hallarda üç üfüqi deşikli qulp yapışdırılmışdır. Bu tipə daxil olan qara cilalı küplərin gövdədən yuxarı hissəsinə arası torşəkilli və düz şüyrəli xətlər, dırnaqvari və maili ştrixlərlə doldurulmuş qoşa relyefli xətlər çəkilmişdir.[9]
Üçüncü qrupun 3b tipinə daxil olan keramika ölçüsü ilə başqa tiplərdən kəskin fərqlənən uzunsov-şarşəkilli gövdəyə malik, alçaq qalın boğazlı, kənara qatlanmış geniş ağızlı, qalın (2-4 sm) divarlı küplər daxildir. Kiçik oturacaqlı qabların qulpu yoxdur, səthi sığallanmamışdır. Bu tip küplər əsasən qırmızı, bəzən bozumtul-qonur və açıq-şabalıdı rənglidir.[2]
3a və 3b tipinə aid küplər əvvəlki qrup keramikadan fərqli olaraq əldə hazırlanmışdır. Bununla belə, onların bir çoxu, xüsusilə 3a tip küpləri simmetrikliyə və forma kamilliyinə malikdir. Bu tip küplərə bir qayda olaraq yaşayış məskənlərində (təsərrüfat binalarında) rast gəlinir. Belə küplərin nümunələrinə Sarıtəpə[10] (Qazax rayonu) və Bitdili (Şəmkir)[11] yaşayış məskənlərində təsadüf edilmişdir. Göstərilən abidələr xronoloji baxımdan (e.ə. XI-X əsrlər) Bəyimsarov kurqanı dövrünə yaxındır. Amma qəbir abidəsində belə böyük ölçülü küplərə ilk dəfə təsadüf edilir. Bəyimsarov kurqanında tapılmış keramika nümunələri həm say, həm də forma və naxışlama, tətbiq dairəsi baxımından çox qiymətlidir.
- ↑ 1 2 Cəfərov, Hidayət; Cəfərova, Diana. "Qarabağın arxeoloji abidələri (ən qədim dövrlərdən e.ə. VIII əsrə qədər)" (PDF). Azərbaycan Arxeologiyası (az.). 1. 2021: 49–67. doi:10.5782/2218-0346.2021.24.1.49. 29 avqust 2025 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 29 avqust 2025.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 Hidayət Cəfərov. QƏDİM QARABAĞ (Tarixi-arxeoloji tədqiqat: tunc və erkən dəmir dövrü) (az.). Bakı: "Serenada-N". 2020. səh. 338. ISBN 978-9952-523-07-2.
- ↑ Nigar. "Ən böyük kurqanlar Azərbaycanda aşkar olunub" (PDF) (az.). http://www.anl.az. 2010. 4 oktyabr 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2025.
- ↑ Джафаров Г.Ф. Археологические исследования в бассейне реки Тертерчай. АЭИА (1980-1981 г.г.) Бакы, 1986, səh. 56-61
- ↑ Джафаров Г.Ф. Курган у селения Беимсаров
- ↑ 1 2 3 Джафаров Г.Ф. Курган у селения Беимсаров, səh.165
- ↑ 1 2 Джафаров Г.Ф. Курган у селения Беимсаров, s. 159
- ↑ Кушнарева К.Х. Некоторые памятники эпохи поздней бронзы...; Ивановский А.А. По Закавказью, X табло, 18 və s.
- ↑ Джафаров Г.Ф. Курган у селения Беимсаров, səh.163
- ↑ Нариманов И.Г., Халилов Дж.А. Археологические раскопки на холме Сарытепе (1965), АММ, Bakı, 1962, IV cild, səh.45
- ↑ Кесаманлы Г.П., Джафаров Г.Ф. Раскопки на поселении Битдили. АЭИА, Bakı, 1979, səh.9
- Hidayət Cəfərov. Qədim Qarabağ; Bakı; "Elm", 2020, — 528 s.
- "Professor Hidayət Cəfərovun "Qarabağın qədim hökmdar kurqanları" adlı kitabı çapdan çıxıb" (az.). https://science.gov.az. 06 June 2022. 30 Aug 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 avq 2025.
- "Qarabağın arxeoloji abidələri (ən qədim dövrlərdən e.ə. VIII əsrə qədər)" (PDF) (az.). https://www.anl.az/. 2021. 4 oktyabr 2025 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 4 oktyabr 2025.