Qaralama:Bakı Yəhudi Mədəniyyət Cəmiyyəti «Alef»

İkinci Dünya müharibəsindən sonra Bakıda yəhudi mədəni həyatı demək olar ki, tamamilə məhv edilmişdi. 1970-ci illərdən yeraltı ivrit dərnəkləri fəaliyyət göstərirdi. İlk böyük irəliləyiş 1987-ci ildə «Udarnyk» dəmiryolçular klubunda fəal Vladimir Farberin rəhbərliyi ilə SSRİ-də ilk qanuni ivrit kurslarının açılması oldu.

1988-ci il noyabrında bu kursların ilk məzunları «Azərelektromaş» Mədəniyyət Sarayında genişmiqyaslı ulpan təşkil etdilər. Bu ulpan sonradan cəmiyyətin əsasını təşkil etdi. 1989-cu il mayında rəsmi qeydiyyatdan keçdi və «Şaumyan adına Mədəniyyət Sarayının yanında Yəhudi mədəniyyəti həvəskarları cəmiyyəti» adını aldı. Gündəlik həyatda sadəcə «Alef» və ya «Bakı yəhudi klubu Alef» deyirdilər.

Qeydiyyat Qarabağ münaqişəsinin başlanması və antisemitizmin artması fonunda baş verdi – bu da Bakının təxminən 50 minlik Aşkenaz yəhudi icmasında köç hisslərini kəskin şəkildə artırdı.

Nizamnaməni Yevgeni (Meir) Suxolutski hazırlamışdı və Azərbaycan mədəniyyət cəmiyyətinin nizamnaməsini şablon kimi istifadə etmişdi. Hakimiyyət orqanları «antisemitizmlə mübarizə» bəndini siyasi hesab edib silməyi tələb etdi. Uzun danışıqlardan sonra bənd yumşaldılmış formada saxlanıldı. Beləliklə «Alef» Moskva, Leninqrad və Riqa klubları ilə yanaşı SSRİ-də ilk rəsmi yəhudi təşkilatlardan biri oldu.

Cəmiyyətə Bakının mərkəzində, Pyotr Montin küçəsi 127 ünvanında (indiki Nizami küçəsi) iki yarımxaraba otaq verildi – OVİR-dən bir addımlıqda yerləşməsi köç sənədləri ilə bağlı kömək üçün strateji üstünlük yaratdı.

• Sədr (1989–1990): Yevgeni (Meir) Suxolutski
• Katib: Mark Mişne
• Digər qurucular və əsas fəallar: Moşe Dvorkin, Lev Fuks, Vladimir Rıss, Mixail (Moşe) Sapojnikov, Boris Pevzner, Yakov Şneyer, Lina və Mark Nizker, Dato Xanukaşvili, Roman Qureviç (informasiya mərkəzinin rəhbəri).

Yaradılarkən ideoloji parçalanma oldu: radikal qanad (Suxolutski, Pevzner) açıq sionist fəaliyyət tələb edirdi, mülayimlər (Piney Kalika və başqaları) ehtiyatlılıq tövsiyə edirdi. Radikallar qalib gəldi və qeydiyyatı sürətləndirdi.

1989–1990-cı illərdə əksər qurucular aliya etdikdən sonra rəhbərliyi David Şlyaxovski götürdü.

Əsas proqram ulpan idi. Qarabağ hadisələri ilə əlaqədar tətbiq olunan komendant saatına baxmayaraq dərslər davam edirdi. Kütləni genişləndirmək və fəaliyyəti gizlətmək üçün ivrit, yiddiş və dağ yəhudilərinin dili (cühuricə) kursları elan olunmuşdu. Təxminən 2000 nəfər «Alef» ulpanından keçib. Müəllimlər 1987–1988-ci il kurslarının ilk məzunları idi: Moşe Dvorkin, Lev Fuks, Vladimir Rıss, Mixail Sapojnikov, Yakov Şneyer.

İsraildəki «Biblioteka-Aliya» nəşriyyatından təxminən 150 kitabdan ibarət kitabxana yaradılmışdı. Roman Qureviçin rəhbərlik etdiyi informasiya mərkəzi İsrail haqqında materiallar və köçlə bağlı praktiki məsləhətlər verirdi.

Cəmiyyət qeyri-müntəzəm «Alef» adlı samiydat jurnalı buraxırdı (kserokopiya üsulu ilə). İçində ivrit dərsləri, kaşer reseptləri, İsraildən xəbərlər, köçənlər üçün məsləhətlər və yəhudi tarixi var idi. Əsas müəlliflər: Yevgeni Suxolutski, A.P.Rəhəmiyarov, Mixail Sapojnikov, David Şlyaxovski, L.Qerşqorn, N.Dimant, Roman Qureviç.

• Gənclər bölməsi «Çeburaşki» (Gennadi Samoylov/Gdalia Şmueli və Şimon Morduxayev tərəfindən təşkil edilib)
• Köhnə yəhudi qəbiristanlığının qaydaya salınması üçün «Zikaron» qrupu
• Yəhudi teatrı və musiqi kollektivlərinin yaradılması cəhdləri

«Alef» SSRİ miqyaslı yəhudi dirçəlişində fəal iştirak edirdi. 1989-cu il mayında Riqada keçirilən tarixi konfransa nümayəndə göndərmişdi. Yevgeni Suxolutski Azərbaycanı təmsil edərək SSRİ Vaadının idarə heyətinə seçilmişdi.

1989-cu ildə «Bakinski raboçi» qəzeti jurnalist Dmitri Korşun təhqiredici məqalə dərc etdirmişdi. Cəmiyyət qəzetdən uzun rəsmi təkzib almağa nail oldu – bu təkzib əslində pulsuz reklam oldu.

1990-cı il 19–20 yanvarında Bakıya sovet ordusunun yeridilməsi zamanı Suxolutski və «Alef» fəalları icmaya yardım təşkil edirdi. İsrail təyyarələrinin yəhudiləri təxliyə etmək üçün gələcəyi barədə şayiələr yayılmışdı. Klub təcili təxliyə siyahıları tərtib edirdi. Qurbanlar arasında yəhudilər də var idi – bu, aliyanı xeyli sürətləndirdi (1990-cı ildə Bakıdan 7000-dən çox yəhudi İsrailə köçdü).

1990-cu ilin sonuna qədər cəmiyyət təbii yolla fəaliyyətini dayandırdı: əsas fəallar və tələbələrin böyük əksəriyyəti İsrailə aliya etmişdi. Jurnal nəşr olunmurdu, otaqlar tərk edildi. Qalanlar sonradan Söhnut, Xabad və digər yeni təşkilatlara qoşuldu.

«Alef» Azərbaycanın Aşkenaz yəhudilərinin kütləvi aliyasında mühüm rol oynadı və yeraltı fəaliyyətdən açıq milli dirçəlişə keçidin parlaq nümunəsi oldu. Onun tarixi əsasən İsraildə yaşayan keçmiş üzvlərin şifahi xatirələrində, SSRİ Vaadının arxivlərində və 1989–1991 aliya dalğası ilə bağlı tədqiqatlarda qorunub saxlanılır.

Qeyd: 1990-cı illərin ortalarından etibarən Bakıda yenidən «Alef» (gənclər klubu) adı altında fəaliyyət göstərən təşkilat yaranmışdı, lakin bu, 1989-cu il cəmiyyətinin birbaşa davamı deyildi.

•  (rus.) Бакинское общество еврейской культуры «Алеф» (1988—1990) – Vikipediya (rusca)
•  (ing.) "Alef" Baku Jewish Cultural Society "Alef" – Wikipedia (ingiliscə)
•  (ivr.) "אלף"_בבאקו אגודת התרבות היהודית "אלף" בבאקו – ויקיפדיה (ivritcə)
• Azərbaycanda Yəhudi İcması əsas səhifəsi