Bayır-bucaq türkmənlərinin xalq inancları

Bayır-Bucaq türkmənlərinin azərbaycanlılarla ortaq etnoqrafik ənənələri, inanclar sistemi, icra etdikləri bir çox ortaq ayinləri var. Müxtəlif mədəniyyətlərin təsirində olmalarına baxmayaraq, hər iki xalqın adət-ənənələri ortaq olmaqdan çox eyniyyət təşkil edir. Bayır-Bucaq türkmənlərində hamilə qadının qız və ya oğlan uşağı dünyaya gətirəcəyini öyrənmək üçün xəbəri olmadan başına bir çimdik duz atarlar. Əgər hamilə qadın əlini başına çəkərsə, oğlan, bədəninin hər hansı bir yerinə çəkərsə, qız olacağına inanırlar (Azərbaycanda isə sağ əlini başına çəkərsə, oğlan, sol əlini çəkərsə, qız olacağına inanırlar). Və yaxud bunu öyrənmək üçün məclisdə döşəkcələrin birinin altına bıçaq, digərinin altına isə qayçı qoyarlar. Hamilə qadın içəri girəndə bıçaq olan döşəkcədə oturarsa, oğlan, qayçı olan döşəkcədə oturarsa, qız olacağına inanılır.

Qadının hamiləliyində "yerikləmə" adlanan bir dövr var ki, bu dövrdə qadın hətta torpaq da yeyə bilər. Bu, Bayır-Bucaq türkmənlərində "aşərmə" adlanır. Hamilə qadının rahat və sağ-salamat azad olması üçün sabun və zeytun yağı sədəqə verilir.

Körpə uşaq süd dişi çıxardanda hədik bişirirlər. Bu diş düşəndə "al əskisini, ver yenisini" deyərək süd dişi evin damına atırlar. Üzərliyin min bir dərdə dəva olmasına azərbaycanlılar kimi Bayır-Bucaq türkmənləri də inanırlar. Onlar da bizim kimi yuxuda qorxan uşağın başının altına bıçaq və çörək qoyurlar.

Halla (Albastıyla) bağlı inanclar Bayır-Bucaq türkmənlərində də mövcuddur. Onlar "yuxuda Hal apardı" məsəlinə çox inanırlar və bu halda mütləq Quran oxudurlar.

Bayır-Bucaq türkmənlərində toy, nişan, cehizyığma, süd pulu və s. adətlər, demək olar ki, bizdəki kimidir.

Türkmənlər qız qaçırmağa heç vaxt icazə verməzlər. Qız istər könüllü, istərsə də zorla qaçırılarsa, mütləq valideynləri və qardaşları tərəfindən öldürülüdür. Oğlan qızı zorla qaçırdıbsa, mühakimə olunaraq cəzasını çəkdikdən sonra qızın qardaşları və yaxud da valideynləri tərəfindən mütləq öldürülür. Əgər qızını öldürə bilmirsə, onda о valideyn bir daha camaat içərisinə çıxa bilmir, el arasında söz demək hüququnu itirir.

Bütün türk xalqlarında uşaqla bağlı təfəkkür, dünyagörüş Bayır-Bucaq türkmənlərindən də yan keçməmişdir. Ailədə oğlan uşağının doğulması onların ailələri üçün də çox vacib atribut hesab olunur. Ailənin ilk övladının oğlan olması gəlinin başının ucalığı, sözünün keçərli olması deməkdir.

"Toyuğun xoruz kimi banlaması"nın ölümün işarəsi olduğuna inanan Bayır-Bucaq türkmənlərinin yasla bağlı adət-ənənələri də, demək olar ki, azərbaycanlılarla eynidir.

Bayır-Bucaq türkmənlərində qan davası adət çox ağır şəkildə davam edir. Ölən tərəflə öldürən tərəf arasında ağır düşmənçilik başlayır. Ölənin intiqamı alınana qədər yas tutulur. Ölənin anası, atası, qardaşları, bacıları bu müddət ərzində qara geyinir, ayaqyalın, başıaçıq gəzir, saç və saqqal uzadılır. Toy, düyün etməz, şənlənməzlər. Yas tutma, adətən 7 il davam edir. Bu müddət ərzində zaman-zaman ölənin adına yas məclisi qurulur, ağılar oxunur.

Ölənin yiyələri cəsədin ətrafında toplaşar, saçlarını kəsər, dırnaqları ilə üzlərini cırarlar. Cəsədi torpağa tapşırdıqdan sonra silahı, atı, paltarı ağacdan düzəldilmiş adama geyindirilər və məzarın başına bir neçə dəfə fırladılır. Bu ayin günlərlə davam edir. Bu adət öz əcəli ilə ölənlərə şamil edilməz. İntiqam alınandan sonra saç-saqqal qırxılar, qara paltarları soyunurlar.

Bayır-Bucaq türkmənləri ölüyə üç, yeddi və qırx verirlər. Yas evinə 3 gün qonşular yemək göndərir. Qeyd edək ki, bu adət Zəngilan rayonunda bu gün də davam edir^[1].^[2]

1. Korkmaz, C. B., & İltar, L. (2016). Bayır-Bucak Türkmen Bölgesindeki Türk Varlığı Ve Bölgede Mücadele Veren Gruplar. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 5(13).
2. Qumru Şəhriyar. Bayır-bucaq və Kərkük türkmanlarının adət-ənənələri. Əta Tərzibaşı – 100. İraq-türkman folkloru və ədəbiyyatı. Beynəlxalq elmi konfrans. Bakı, Azərbaycan, 22–23 may 2024, s.319–330