Bizdən yeylər və ya Bizdən yaxşılar — türk mifologiyasında, o cümlədən Azərbaycan mifologiyasında insanlara ziyan verən varlıqlar.
Qədim türklərin inanclarına görə, "yeg"lər və ya "bizdən yeylər" ziyan gətirən varlıqlar idi. Bizdən yeylər gözə görünmür və iyələrdən (xeyirxah ruhlardan) fərqli olaraq heç nəyin sahibi deyillər,[2] yəni onlar qoruyucu ruh sayılmır.[3] Bizdən yeylər həmişə insanın malını oğurlayır, qazanı, yağı və düyünü aparıb plov pişirirərək yeyirlər. Beləliklə, bizdən yeylər həmişə insana ziyan vurur.[2] Onlar insan paltarını geyinib oynayarlar.[4]
Azərbaycan mifoloji mətnlərində cinlərə "bizdən yeylər" deyildiyi qeyd edilir. Bunun səbəbi bilinməsə də, ehtimal edilir ki cinin adını çəkməmək (yasaq) üçün belə adlandırma istifadə edilib.[5] İslam dinin qəbulu ilə yayılan cin, əcinnə inancları türk mifologiyasındakı Hal anası, bizdən yeylər və başqaları ilə bağlı inanclara qarışaraq formalaşmışdır.[1]
Azərbaycan türk inanclarındakı "bizdən yeylər" ifadəsində yeylər sözünün kökü yək və ya yegdir. Bizdən yeylər təbiət, xaos və qaranlıqla bağlıdır. Onlar hər qarış torpaqda, ayaq altında mövcuddurlar.[3] "Bizdən yaxşılar"ın ağac altında, qaranlıq yerlərdə, su kənarında, təbiət ərazisində yaşamaqları onların şər qüvvələrin əlində olduğunu göstərir.[4] Onlar Adəm övladına həmişə ziyan vurur.[3]
"Yeg" sözünün "yaxşı" mənasından çıxış edərək tədqiqatçılar "Bizdən yeylər" ifadəsini "bizdən yaxşılar" kimi mənalandırır.[3] Güman edilir ki, bu adlandırma (şər varlıqların yaxşı adla çağrılması) mifoloji adlara qoyulan yasaqla əlaqəlidir.[3][6]
Evə girəndə ev iyəsinə və bizdən yaxşılara salam verilməlidir ki, qaçıb evin bərəkətini özləri ilə aparmasınlar, ev xarabaya dönməsin. Həm iyələrə, həm də bizdən yeylərə bu adətin (evə girəndə salam vermə) aid edilməsi təsadüf nəticəsində ortaya çıxmayıbsa, mifoloji düşüncənin daxili qanunu hesab edilə bilər.[7] Bizdən yaxşılar iynə kimi dəmir obyektlərdən qorxurlar, ona görə də dəmir oğurlananda qorxub qaçırlar.[4]
İnanca görə, çörək yeyərkən "Bismillah" demək lazımdır. Çünki Bizdən yaxşılar insanlarla oturub yemək yeyərlər. "Bismillah" deyiləndə onlar ayağa qalxıb süfrədən gedirlər. Evin uşağına qışqırdıqda, Bizdən yaxşılar uşağın yanına qaçıb onu döyürmüşlər. Kimsə yerə isti su töksə, Bizdən yaxşıların uşaqlarını yandıra bilər. Belə hallarda Bizdən yaxşılar qəzəblənib suyu tökən şəxsi döyürdülər. Döyülən şəxsin ağızı və burnu əyilirdi. Su içmək üçün əyiləndə də "Bismillah" deyilməlidir ki, Bizdən yaxşılar qaçsınlar.[4][8]
Axşam, hava qaralmağa başlayanda, eşikdə oturmamaq və ya əlləri çarpaz şəkildə dayanmamaq yaxşıdır. Çünki bu zaman Bizdən yaxşılar kimi tanınan şeytani ruhlar daha aktiv olur. Deyilənə görə, bu vaxt eşikdə dayanan kəs "Eşik Şeytanı" tərəfindən vurula bilər.[9]
- Adamcıl. Bizdən yaxşılara aid edilir, qurd şəklində bədheybətdir.[10]
- Həmzadlar. Azərbaycan türklərinin inanclarında bizdən yaxşılara aid edilən cinlərdir.[11]
- Çər və Çor. Bizdən yaxşılardandır, insanın var-dövlətinə ziyan verərlər. Çər tərli atı öldürür ki, insan piyada qalsın, yol gedə bilməsin.[12]
- Ağ Çor və Qara Çor. Çorun formalarıdır. Ağ Çor bostanı məhv edir, Qara Çor isə bağ-bağçanı, ən çox üzümü qırır.[12]
- ↑ 1 2 Bəydili, 2007. səh. 226
- ↑ 1 2 Bəydili, 2007. səh. 180
- ↑ 1 2 3 4 5 Bəydili, 2007. səh. 230
- ↑ 1 2 3 4 Beydili, 2003. səh. 104
- ↑ Bəydili, 2007. səh. 208
- ↑ Bəydili, 2007. səh. 231
- ↑ Beydili, 2003. səh. 205-206
- ↑ Beydili, 2003. səh. 105
- ↑ Beydili, 2003. səh. 204
- ↑ Beydili, 2003. səh. 23
- ↑ Beydili, 2003. səh. 132
- ↑ 1 2 Əsatirlər, əfsanə və rəvayətlər. Bakı, "Şərq-Qərb", 2005. anl.az
- Cəlal Bəydili (Məmmədov). Türk mifoloji obrazlar sistemi: struktur və funksiya (monoqrafiya). — Bakı: Mütərcim, 2007. — 272 səh.
- Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, 2003, Yurt Yayınevi (türk.).