Biznes etikası — müəssisə, şirkət və ya iqtisadi fəaliyyət göstərən istənilən qurumun davranış qaydalarını, mənəvi prinsiplərini və məsuliyyət çərçivələrini araşdıran tətbiqi etik sahə. O, biznes qərarlarının cəmiyyətə, müştərilərə, işçilərə, investorlara və ətraf mühitə təsirlərini qiymətləndirir və düzgün-hərəkət standartlarını müəyyən edir.[1]
Biznes etikası – iqtisadi fəaliyyət iştirakçılarının davranış norma və dəyərlərini müəyyən edən, mənfəət əldə etməklə etik məsuliyyət arasında tarazlıq yaradan tətbiqi etik sahədir. Biznes etikası yalnız fərdi davranışları deyil, həm də təşkilatların struktur qərarlarını, marketinq strategiyalarını, əmək münasibətlərini və istehlakçı hüquqlarını əhatə edir. Bu sahə “düzgün və ya yanlış biznes davranışı nədir?” sualına cavab tapmağa çalışır. Biznes etikası çərçivəsində şəffaflıq, ədalət, məsuliyyət, dürüstlük və insan hüquqlarına hörmət kimi dəyərlər əsas götürülür.[2] O, həmçinin korrupsiya, rüşvət, qeyri-qanuni rəqabət, əmək istismarı kimi problemlərin qarşısının alınmasına yönəlmişdir. Müasir dövrdə etik davranış yalnız mənəvi borc deyil, həm də şirkətin reputasiyasını, brend dəyərini və uzunmüddətli dayanıqlılığını təmin edən strateji amil kimi qiymətləndirilir.[3]
Biznes etikasının kökləri qədim fəlsəfi fikir və dini dəyərlərə əsaslanır. Qədim Mesopotamiya və Babilistan qanunları (məsələn, Hammurapi Məcəlləsi) ticarətə dair ədalət və dürüstlük qaydalarını müəyyən etmişdir. Aristotel, Konfutsi və İbn Xəldun kimi filosoflar ticarətdə ölçü, ədalət, etimad və insaf kimi anlayışları vurğulamışlar. [4]Orta əsrlərdə İslam fiqhində və xristian teologiyasında sələmçilik, saxtakarlıq və ticarət əxlaqı geniş müzakirə olunurdu. XX əsrin ortalarından etibarən sənayeləşmə, korporasiyaların yüksəlişi və qlobal kapitalizm biznes etikasına akademik səviyyədə marağı artırdı.[5][6][7]
1960–1970-ci illərdə ABŞ və Avropada biznes etikası universitet proqramlarına daxil edildi. 1980-ci illərdə korporativ skandalların və ekoloji fəlakətlərin artması etik kodekslərin və korporativ sosial məsuliyyət anlayışının formalaşmasına təkan verdi. XXI əsrdə isə rəqəmsal iqtisadiyyat, süni intellekt, məlumatların qorunması və qloballaşma biznes etikası üçün yeni çağırışlar yaratdı.[8][9]
Biznes etikası bir sıra fundamental prinsiplərə əsaslanır:[10]
- Dürüstlük və şəffaflıq – şirkətlərin ictimaiyyət, müştəri və investorlarla doğru, tam və şəffaf məlumat paylaşması.
- Ədalət və bərabərlik – işçilər, təchizatçılar və müştərilər arasında ayrı-seçkiliyə yol verilməməsi.
- Məsuliyyət və cavabdehlik – şirkətin qərar və hərəkətlərinin nəticələrinə görə ictimai və hüquqi cavabdehliyi.
- Zərər verməmək (Non-maleficence) – istehlakçılara, ətraf mühitə və cəmiyyətə ziyan vurmamaq prinsipi.
- İnsan ləyaqətinə hörmət – işçi hüquqlarının qorunması, ədalətli əmək şəraiti və sosial rifahın təmin edilməsi.
- Korrupsiya və qeyri-sağlam rəqabətə qarşı mübarizə – rüşvət, fırıldaqçılıq, monopoliya və qeyri-qanuni bazar davranışlarının yolverilməzliyi.
Bu prinsiplər çox zaman beynəlxalq standartlar (ISO 26000, UN Global Compact) və şirkətlərin daxili etik kodeksləri ilə dəstəklənir.
Korporativ sosial məsuliyyət (Corporate Social Responsibility – CSR), şirkətlərin yalnız mənfəət əldə etməyə deyil, həm də cəmiyyətə, ətraf mühitə və sosial rifaha qarşı məsuliyyət daşımasına əsaslanan konsepsiyadır. Bu anlayışa görə, şirkətlər fəaliyyətlərini etik normalara uyğun qurmalı, təbiətə zərər verməməli, işçilərə ədalətli münasibət göstərməli və cəmiyyətin inkişafına töhfə verməlidirlər.[11][12][13]
CSR dörd əsas istiqamətdə təhlil olunur:
- İqtisadi məsuliyyət – biznesin davamlı fəaliyyət göstərməsi, keyfiyyətli məhsul və xidmət təqdim etməsi.
- Hüquqi məsuliyyət – qanunlara əməl etmək, vergi ödəmək, istehlakçı və əmək hüquqlarını qorumaq.
- Etik məsuliyyət – qanunların tələblərindən kənar olaraq mənəvi prinsiplərə riayət etmək, vicdanlı və ədalətli fəaliyyət göstərmək.[12][14][15]
- Xeyriyyəçilik (filantropiya) – sosial layihələr, təhsil, səhiyyə və mədəniyyətə dəstək, humanitar təşəbbüslər.
Müasir dövrdə CSR həm şirkətlər üçün reputasiya aləti, həm də uzunmüddətli investisiya kimi qəbul edilir. Bir çox beynəlxalq korporasiyalar illik olaraq CSR hesabatları hazırlayır, “yaşıl enerji”, “etik tədarük zənciri” və “sosial innovasiya” kimi layihələrə sərmayə qoyur. ISO 26000, Global Reporting Initiative (GRI) və UN Global Compact kimi standartlar şirkətlərin sosial məsuliyyət fəaliyyətini tənzimləyən beynəlxalq çərçivələrdir. CSR prinsiplərinə əməl edən şirkətlər daha çox ictimai etibar qazanır və daha stabil biznes mühitində fəaliyyət göstərirlər.[16]
Biznes etikası çərçivəsində ən çox rast gəlinən məsələlərdən biri etik dilemma anlayışıdır. Bu, şirkət və ya fərdin iki və ya daha çox qərar arasında qaldığı, lakin həmin qərarların heç birinin tam şəkildə həm mənfəətə, həm də etik prinsiplərə uyğun olmaması halıdır. Belə hallar biznes mühitində gündəlik qərarvermə prosesinin ayrılmaz hissəsidir.
Ən çox rastlanan etik problemlər bunlardır:[17][18][19]
- Korrupsiya və rüşvət – dövlət orqanlarına və ya biznes tərəfdaşlarına qeyri-qanuni üstünlük əldə etmək üçün rüşvət verilməsi.
- Fırıldaqçılıq və maliyyə manipulyasiyası – hesabatların saxtalaşdırılması, vergi yayındırma, investorların aldatılması.
- İstehlakçıların aldadılması – yanlış reklam, keyfiyyətsiz məhsulun gizlədilməsi və məlumatın manipulyasiyası.
- Əmək hüquqlarının pozulması – işçilərin istismarı, uşaq əməyindən istifadə, qeyri-ədalətli əmək şəraiti.
- və şəxsi məlumatların qorunması – müştəri və işçi məlumatlarının icazəsiz istifadəsi və yayılması.
- Ətraf mühitə zərər vurulması – tullantıların təmizlənməməsi, ekoloji qaydaların pozulması, təbii ehtiyatların istismarı.
Etik dilemmlərin həlli üçün şirkətlər müxtəlif alətlərdən istifadə edirlər:[20]
- Etik kodekslər və davranış qaydaları – işçilər üçün konkret standartlar müəyyənləşdirir.
- Etika komitələri və daxili nəzarət – qərarların etik baxımdan yoxlanmasına imkan verir.
- Məlumat vermə (ing. whistleblowing) sistemləri – işçilərin qanunsuz və ya qeyri-etik halları anonim şəkildə bildirməsini təmin edir.[21]
Etik problemlərin vaxtında həll edilməməsi şirkətin reputasiyasına, hüquqi vəziyyətinə və maliyyə sabitliyinə ciddi zərər vura bilər. Buna görə də etik davranış uzunmüddətli biznes uğurunun əsas şərti hesab olunur.
- ↑ "Business Ethics". Stanford Encyclopedia of Philosophy. 16 aprel 2008. İstifadə tarixi: 4 iyun 2013.
- ↑ Fraedrich, John; Ferrell, Linda; Ferrell, O.C. Business ethics : ethical decision making and cases (Eleventh). Boston, Massachusetts: Cengage Learning. yanvar 2016. ISBN 9781305500846. OCLC 937450119.
- ↑ Smith, A (1776/ 1952) An Inquiry Into the Nature and Causes of the Wealth of Nations. Chicago, Illinois: University of Chicago Press, p. 55
- ↑ Stead, W. Edward; Worrell, Dan L.; Stead, Jean Garner. "An integrative model for understanding and managing ethical behavior in business organizations". Journal of Business Ethics. 9 (3). mart 1990: 233–242. doi:10.1007/BF00382649.
- ↑ Slavery and the Making of America—Episode 1 Arxivləşdirilib 2011-07-09 at the Wayback Machine. Video.google.com. Retrieved on 2010-09-02.
- ↑ Kingsolver, A. (2008). Capitalism. Encyclopedia of Race and Racism. J. H. Moore. Detroit, Macmillan reference ISBN 0-02-866021-8 pp. 268–271.
- ↑ Williams, E. (1994 [1944]). Capitalism and Slavery. Chapel Hill, The University of North Carolina Press. "Slavery was not born of racism: rather, racism was the consequence of slavery. Unfree labor in the New World was brown, white, black, and yellow; Catholic, Protestant and pagan"
- ↑ King Leopold II King of Belgium—King of the Congo Arxivləşdirilib 2011-06-16 at the Wayback Machine. Video.google.com. Retrieved on 2010-09-02.
- ↑ Robotham, D. (2005). Political Economy. A Handbook of Economic Anthropology. J. G. Carrier. Northampton, Massachusetts, Edward Elgar ISBN 1-84376-175-0 pp. 41–58
- ↑ Berger D., Easterly W, et al. (2010) Commercial Imperialism? Political Influence and Trade During the Cold War. NBER Working Paper No. 15981.
- ↑ Richard T. De George
- ↑ 1 2 History of Business Ethics Arxivləşdirilib 2011-06-29 at the Wayback Machine. Scu.edu (2005-02-19). Retrieved on 2010-09-02.
- ↑ Madsen, Essentials of Business Ethics
- ↑ Moon, Chris et al.(2001) Business Ethics. London: The Economist:119–132
- ↑ MBA Institutes & Business school networks: IIMA, IIMB, IIMC, IIML, IIMK, IIMI, ISB, Great lakes, XLRI, JBIMS, FMS. Coolavenues.com. Retrieved on 2010-09-02.
- ↑ Confessions of An Economic Hit Man—What Really Goes on Behind Global Affairs Arxivləşdirilib 2010-05-14 at the Wayback Machine. Video.google.com. Retrieved on 2010-09-02.
- ↑ Management Thoughts in Thirukkural by K. Nagarajan, – ANMOL Publications PVT Ltd., 4374/4B Ansari Road, New Delhi 110 002.
- ↑ Management MANTRAS from Thirukkural – SM Veerappan and T. Srinivasan – Vikash Publishing House Pvt Ltd., Jangpura, New Delhi 110 014
- ↑ Thirukkural Pearls of Inspiration by M. Rajaram IAS, RUPA and Co, New Delhi 110 002
- ↑ Ellsworth, Richard R. Leading with purpose : the new corporate realities. Stanford: Stanford Business Books. 2002. ISBN 0-8047-4385-1. OCLC 49775350.
- ↑ Friedman, Milton. "The Social Responsibility of Business is to Increase Its Profits". The New York Times Magazine. 13 sentyabr 1970. 17 mart 2011 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 mart 2011.
- Ferrell, O.C.; Fraedrich, John; Ferrell, Linda. Business Ethics: Ethical Decision Making and Cases (13th). Cengage Learning. 2023. ISBN 9798214043098=Widely adopted textbook integrating ethical theory, decision‑making frameworks, and contemporary case studies; extensively cited in business school curricula.
- Weiss, J. W. Business Ethics: A Stakeholder and Issues Management Approach With Cases (5). Mason, Ohio: South-Western Cengage Learning. 2009.
- Eng, David. Public Policy: Why Ethics Matters. Australian Scholarly Publishing. 2012. ISBN 9781921666759.