Cəfər Müciri
Cəfər Müciri və ya Cəfər Mocir əl-Məmalik (1917, Təbriz – 2001, Budapeşt) — zabit, siyasətçi, xalçaçı rəssam, sənətşünas alim. "21 Azər" hərəkatının iştirakçısı, İran ordusunun və Qızılbaş Xalq Qoşunları ordusunun zabiti olub.
| Cəfər Müciri | |
|---|---|
 | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1917 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 2001 (83–84 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Dəfn yeri | |
| Vətəndaşlığı | |
| Təhsili |
|
| Hərbi fəaliyyəti | |
| Rütbəsi | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Azərbaycan Yazıçılar Cəmiyyəti və Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü olub. Siyasi, tarixi və xalçaçılıqla bağlı kitabların müəllifidir. Müxtəlif mövzularda toxuduğu xalçalar Azərbaycan Xalça Muzeyində, Berlin Dövlət İncəsənət Muzeyində və Budapeşt Milli Sənaye Muzeyində qorunur.
Cəfər Məmmədhüseyn oğlu Mocir əl-Məmalik 1917-ci il fevralın 4-də Təbrizdə anadan olub.[1] Kiçik yaşlarından xalça toxumağı öyrənib.[2] Orta təhsilini bitirdikdən sonra əvvəlcə Təbriz hərbi məktəbinə daha sonra isə Tehranda yerləşən Ali Zabitlik Məktəbinə daxil olub.[2] 1935-ci ildə İrandakı soyad qanunundan sonra ailəsi "Müciri" soyadını götürüb. 1941-ci ildə hərbi təhsilini başa vurduqdan sonra topçu zabit kimi İran ordusunda xidmətə başlayıb.[1] 1944-cü ilə qədər ölkə ərazisində müxtəlif hərbi hissələrdə topçu zabit kimi xidmət edib və kapitan rütbəsinə yüksəlib.[2] Xidməti dövründə gizli fəaliyyət göstərən "Azadixah əfsərlər" ("Azadlıq istəyən zabitlər") təşkilatına qoşulub.[2] 1944-cü ildə zabit yoldaşları ilə birgə həbs olunaraq Kirmana aparılıb.[1][3]
1945-ci il dekabrın 12-də Azərbaycan Milli Hökuməti qurulub.[4] Bundan sonra Cəfər Müciri və Kirmanda həbsdə olan digər 19 zabitlə birlikdə həbsxanadan qaçaraq Təbrizə gəlib.[2][5] Azərbaycan Demokrat Firqəsinə üzv olub və Qızılbaş Xalq Qoşunları ordusunda kapitan rütbəsi ilə xidmətə başlayıb.[6] Bir müddət sonra Marağa şəhərinin hərbi prokuroru təyin olunub.[2][1]
1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.[7][8] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[9] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[10][11] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[9][12][13] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[11][14] Bundan sonra Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[9][15] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.[16]
1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi.[17][18][19] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[20][21] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[21] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[20][21] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[20][22] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[23][24] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[25][26] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[22][23] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[27] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[28][29][30]
Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdikdən sonra Cəfər Müciri Şimali Azərbaycana mühacirət edib. Bir neçə ay fədai düşərgələrində təlim keçib. Mircəfər Pişəvəri dünyasını dəyişdikdən sonra təlim düşərgələri ləğv edilib. Milli Hökuməti dağıldıqdan sonra Təbrizdə fəaliyyət göstərən "Şairlər və yazıçılar cəmiyyəti" 1947-ci ildən etibarən Bakıda, "Azərbaycan Yazıçılar Cəmiyyəti" adı ilə fəaliyyət göstərməyə başlayıb.[32] Cəfər Müciri də bu cəmiyyətin üzvü olub.[32] 1947–1951-ci illərdə Bakı Ali Partiya Məktəbində təhsil alıb və Azərbaycan Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsini bitirib.[2][33] Azərbaycan Demokrat Firqəsinin mətbuat orqanı olan "Azərbaycan" qəzetində jurnalist kimi fəaliyyət göstərib.[34] Azərbaycan Demokrat Firqəsinin fəaliyyətində iştirak edib. Müxtəlif dövrlərdə ADF Mərkəzi Komitəsinin Təbliğat şöbəsinin müdiri, Təftiş komissiyasının sədri, İcraiyyə heyətinin üzvü olub.[2][34] Fars, ərəb və fransız dillərini bilib. Azərbaycan tarixinə və incəsənətinə aid bir neçə kitabın müəllifidir. Azərbaycan fədailərinə həsr edilmiş "Azadlıq yolunun mübarizləri" adlı 3 cildlik kitabların[35] və 1920–1922-ci illərdə baş vermiş Xorasan hərəkatı haqda olan "Xorasan hərəkatı və Məhəmməd Tağı xan Püsyan — Sutanzadə" adlı monoqrafik əsərin müəllifidir.[34]
Cəfər Müciri Azərbaycan Xalçaçılıq İdarəsinin "İncəsənət" fabrikində əvvəlcə toxucu, baş usta sonra isə eksperimental laboratoriyanın rəhbəri vəzifəsində işləyib.[35] 1970-ci ildən etibarən Azərbaycan Xalça Muzeyində fond satınalma komissiyasının üzvü olub.[36] Xalçaçılıq sahəsində "Hafiz və incəsənət" (1971), "Azərbaycan xalçaçılığının texnoloji üsulları" (1977), "Azərbaycan xalçaları" (1981) kitablarını yazıb.[35][37][38] 1965-ci ildə "XIX-XX əsrlərdə İran Azərbaycanının xalçaçılığında bədii xüsusiyyətlər" adlı namizədlik işini müdafiə edib və sənətşünaslıq elmləri namizədi dərəcəsini alıb.[2][3][39] Yaradıcılığında əsas yeri ornamental və qismən süjetli xalçalar tutub. "Saib Təbrizi",[40] "Füzuli", "İki tale",[41] "Güldanlı", "Sütunlu", "Heydər Əmioğlu", "Buta", "Leyli və Məcnun", " Ulduzlara doğru", "Ləçək turunc", "Kosmonavtika"[41] kimi xalçaların müəllifidir.[42][43] Cəfər Müciri "Saib Təbrizi" xalçasını 10 il ərzində toxuyub.[44] 1980-ci ildə ictimaiyyətə təqdim olunan bu xalçada o, boyanmamış yun iplərdən istifadə edib.[44][45][43] Bu xalça Azərbaycan Xalça Muzeyinin kolleksiyasında qorunur.[40][44][46] Toxuduğu xalçalar dəfələrlə İngiltərədə, İtaliyada, Almaniyada, Fransada müxtəlif sərgilərdə nümayiş edilib.[35] Cəfər Mücirinin müəllifi olduğu xalçalar Azərbaycanla yanaşı Berlin Dövlət İncəsənət Muzeyində, Budapeşt Milli Sənaye Muzeyində və digər ölkələrdə qorunur.[43] Cəfər Müciri həm də Azərbaycan Rəssamlar İttifaqının üzvü olub.[2][43]1996-cı ildə Macarıstana köçüb.[47] Ömrünün son illərində iflic olub. 2001-ci ildə Budapeştdə vəfat edib və Kerepeşi qəbiristanlığında dəfn edilib.[1]
- ↑ 1 2 3 4 5 Aranelli, Dəmir. "Budapeştdə açılan Təbriz səhəri". 525-ci qəzet. 2 avqust 2024. səh. 14-15. İstifadə tarixi: 28 fevral 2025.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 İsmayılov, Güləddin. "Cəfər Müciri". Azərbaycan Demokrat Firqəsi. 28 fevral 2024. İstifadə tarixi: 27 fevral 2025.[ölü keçid]
- ↑ 1 2 Hüseynov, Rafael. "Mücirinin mücrülərindəki son öyüd". 525-ci qəzet. 21 avqust 2024. İstifadə tarixi: 4 mart 2025.
- ↑ İbrahimov, 1948. səh. 32
- ↑ Miyanalı, Əlirza; Fələki, Lütfəli. Fədailər Azərbaycan xalqının 21 Azər hərəkatında (PDF) (az.). 28 iyul 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 11 dekabr 2024.
- ↑ Bayramzadə, 2015. səh. 85
- ↑ Rəhmanifər, Məhəmməd. "Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin süqutundan sonra nələr yaşandı?". Apa.az (az.). 4 yanvar 2015. 4 yanvar 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 fevral 2025.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 437
- ↑ 1 2 3 Həsənli, 2006. səh. 438
- ↑ Rəhimli, 2009. səh. 106
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 172
- ↑ Sultanlı, 2010. səh. 83
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 143
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (az.). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2016. 415. ISBN 9789952504444.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 441
- ↑ Rossow, 1956. səh. 30
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 149
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 370
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 375
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ "Müciri Cəfər". Azərbaycan xalçaları. 15 mart 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 mart 2012.
- ↑ 1 2 Balayev, 2018. səh. 139
- ↑ Асадова, 2024. səh. 50
- ↑ 1 2 3 Aranelli, Dəmir. "Cəfər Mücirinin güzəştsiz sevgilisi". 525-ci qəzet. 14 avqust 2024. İstifadə tarixi: 4 mart 2025.
- ↑ 1 2 3 4 Quliyev, Əsəd. "Xalçaçı rəssam". Azərbaycan qəzeti (az.). 1 yanvar 1970. İstifadə tarixi: 28 fevral 2025.
- ↑ Azerbaijan Carpet Museum, 2017. səh. 330
- ↑ Асадова, 2024. səh. 57
- ↑ Tahirov, Kərim. Azərbaycan xalçası (PDF) (az.). Bakı. 2012. 203. 25 yanvar 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 4 mart 2025.
- ↑ Асадова, 2024. səh. 51
- ↑ 1 2 Azerbaijan Carpet Museum, 2017. səh. 134
- ↑ 1 2 Асадова, 2024. səh. 56
- ↑ Hüseynov, Rafael. "Sığınacaq yeri". 525-ci qəzet. 19 avqust 2024. İstifadə tarixi: 4 mart 2025.
- ↑ 1 2 3 4 Azerbaijan Carpet Museum, 2017. səh. 366
- ↑ 1 2 3 Баннаева, Наиля. "В Баку прошла презентация проекта по изготовлению ковров из некрашеной шерсти". Kaspi qəzeti. 28 noyabr 2020. səh. 12. İstifadə tarixi: 4 mart 2025.
- ↑ Əliyev, Ziyadxan. "Nadir xalça". Mədəniyyət qəzeti. 26 aprel 2019. səh. 7. İstifadə tarixi: 4 mart 2025.
- ↑ "Azərbaycanın ənənəvi xalçaçılıq sənətinin YUNESKO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Reprezentativ Siyahısına daxil edilməsinin 10 illiyi münasibətilə tədbir keçirildi". azcarpetmuseum.az. İstifadə tarixi: 4 mart 2025.
- ↑ Баннаева, Наиля. "Среди даров Азербайджанскому музею ковра есть ценные экспонаты". Kaspi qəzeti (rus). 7 aprel 2018. səh. 12-13. 17 sentyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 mart 2025.
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- Асадова, Хадиджа. Мигрант (PDF) (rus). 125. Bakı: İRS jurnalı. 2024. 63.
- Azerbaijan Carpet Museum (ingilis). Bakı: Azərnəşr. 2017. səh. 388. ISBN 978-9952-8349-3-2.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 9789952370911.
- Bayramzadə, Səməd. "21 Azər – 70" fotoalbom (şərhlərlə) (PDF) (az.). Bakı: “Araz” nəşriyyatı. 2015. səh. 185. ISBN 9789952828535. 9 mart 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 12 mart 2025.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 28 yanvar 2025 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 12 mart 2025.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 21 dekabr 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 28 noyabr 2024.
- İbrahimov, Mirzə. O демократическом движении в Южном Азербайджане (rus). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1948. səh. 48.
- Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (az.). Bakı: Meqa nəşriyyatı. 2003. səh. 207. 17 dekabr 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 dekabr 2024.
- Rəhimli, Əkrəm. Mübarizə burulğanlarında keçən ömür: Seyid Cəfər Pişəvəri (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2009. səh. 400. ISBN 9789952450064.
- Rossow, Robert. "The Battle of Azerbaijan, 1946". Middle East Journal (ingilis). X (1). 1956: 17–32. JSTOR 4322770. 4 fevral 2022 tarixində arxivləşdirilib.
- Sultanlı, Vaqif. Güney Azərbaycan tarixi siyasi və kulturoloji müstəvidə (məqalələr toplusu) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. səh. 172.