Dövlət büdcəsinin balansı

Hökumətin fiskal balansı milli iqtisadiyyatda üç əsas sektor balansından biridir; digərləri isə xarici sektor və özəl sektordur. Bu üç sektor üzrə profisitlərin və ya kəsirlərin cəmi təyinata görə sıfır olmalıdır. Məsələn, əgər ticarət kəsirini maliyyələşdirmək üçün kapital idxalı (xalis) nəticəsində xarici maliyyə profisiti (və ya kapital profisiti) mövcuddursa və eyni zamanda, ev təsərrüfatı yığımlarının biznes investisiyalarını üstələməsi səbəbindən özəl sektor maliyyə profisiti yaranırsa, o zaman təyinata görə, bu üç göstəricinin sıfıra bərabərləşməsi üçün hökumətin büdcə kəsiri olmalıdır. Hökumət sektoru federal, ştat və yerli hökumətləri əhatə edir. Məsələn, ABŞ hökumətinin 2011-ci il büdcə kəsiri təxminən ÜDM-in 10%-i olmuşdur (bundan 8,6%-i federal səviyyədə), və bu, ÜDM-in 4%-i həcmində kapital profisitini və 6%-i həcmində özəl sektor profisitini kompensasiya etmişdir.^[5]

Maliyyə jurnalisti Martin Volf iddia etmişdir ki, özəl sektorun qəfil şəkildə kəsirdən profisitə keçidi hökumət balansını kəsirə məcbur etmişdir. O, misal olaraq ABŞ-ı göstərərək yazırdı: “Özəl sektorun maliyyə balansı 2007-ci ilin üçüncü rübündən 2009-cu ilin ikinci rübünə qədər, yəni ABŞ hökumətinin (federal və ştat) maliyyə kəsirinin maksimuma çatdığı dövrədək, ÜDM-in inanılması çətin olan 11,2 faiz bəndi həcmində profisitə doğru dəyişdi... 2007–2009-cu illər arasında böyük fiskal kəsirin yaranmasını heç bir əhəmiyyətli fiskal siyasət dəyişikliyi izah etmir. Bu kəskin dəyişiklik özəl sektorun maliyyə kəsirindən profisitə – başqa sözlə, bumdan tənəzzülə keçidi ilə izah olunur.”^[5]

İqtisadçı Paul Kruqman 2011-ci ilin dekabrında özəl sektorun kəsirdən profisitə kəskin keçidinin səbəblərini belə izah edirdi: “Bu böyük profisit dəyişikliyi mənzil köpüyünün sönməsi, ev təsərrüfatlarının yığım səviyyəsinin kəskin artması və müştəri çatışmazlığı səbəbilə biznes investisiyalarının azalması ilə bağlıdır.”^[6]

Sektor balansları (sektoral maliyyə balansları) Britaniyalı iqtisadçı Vinn Qodli tərəfindən inkişaf etdirilmiş sektoral analiz çərçivəsindən irəli gəlir.^[7]

ÜDM (Ümumi Daxili Məhsul) bir ölkə daxilində bir il ərzində istehsal olunan bütün malların və xidmətlərin dəyəridir. ÜDM axın dəyişənlərini ölçür, stok dəyişənlərini yox (məs: dövlət kəsiri – axın, dövlət borcu – stokdur). ÜDM həm istehsal baxımından, həm də yeni istehsal olunmuş məhsulların alınması baxımından ifadə oluna bilər və bu, milli hesablar üzrə ümumi xərcləmə və gəlir arasındakı əlaqəni göstərir:

${\displaystyle Y=C+I+G+(X-M)}$ 

burada Y – ÜDM (istehsal və ya gəlir), C – konsumer xərcləri, I – özəl investisiya xərcləri, G – hökumət xərcləri, X – ixrac, M – idxal (X – M isə xalis ixracdır).

Milli gəlirə digər baxışa görə, ev təsərrüfatları ümumi gəliri (Y) aşağıdakı kimi bölüşdürə bilərlər:

${\displaystyle Y=C+S+T}$ 

burada S – yığım, T – vergi ödənişləri (xalis transferlər nəzərə alınmaqla).

Bu iki yanaşmanı birləşdirərək:

${\displaystyle C+S+T=Y=C+I+G+(X-M)}$ 

Beləliklə:

${\displaystyle S+T=I+G+(X-M)}$ 

Bu isə üç sektor balansı arasında aşağıdakı identikliyi verir – özəl daxili sektor, dövlət büdcəsi və xarici sektor:

${\displaystyle (S-I)=(G-T)+(X-M)}$ 

Sektor balansları tənliyi göstərir ki, ümumi özəl yığım (S) mənfi özəl investisiya (I) bərabər olmalıdır dövlət büdcə kəsirinə (G – T) və xalis ixraca (X – M). Beləcə, özəl sektorun ümumi yığımı özəl investisiya + dövlət kəsiri + xalis ixraca bərabərdir.

Makroiqtisadiyyatda Müasir Pul Nəzəriyyəsi (MMT) hökumət sektoru ilə qeyri-hökumət sektoru arasındakı bütün əməliyyatları “vertikal əməliyyat” kimi təsvir edir. Hökumət sektoru xəzinə və mərkəzi bankı əhatə edir; qeyri-hökumət sektoru isə özəl fərdlər və şirkətlər (o cümlədən özəl bank sistemi) və xarici sektordan ibarətdir.^[8]

Hər hansı dövr ərzində hökumətin büdcəsi ya kəsirdə, ya da profisitdə ola bilər. Kəsir hökumətin xərclərinin vergi gəlirlərini üstələdiyi zaman, profisit isə əksinə – vergi gəlirlərinin xərcləri üstələdiyi zaman yaranır. Sektoral balans analizi göstərir ki, hesab qaydalarına görə, hökmətin büdcə kəsiri özəl sektora xalis maliyyə aktivləri əlavə edir. Çünki kəsir o deməkdir ki, hökumət müəyyən müddətdə özəl sektora vergilər vasitəsilə çıxardığından daha çox pul və istiqraz ötürmüşdür. Profisit isə bunun əksidir: hökumət özəl sektordan xərclədiyindən daha çox vəsaiti vergilər vasitəsilə geri çəkir.

Bu baxımdan büdcə kəsirləri özəl sektora xalis maliyyə aktivləri əlavə edir, büdcə profisitləri isə bu aktivləri azaldır.

Bu, identikliklə ifadə olunur:

${\displaystyle (G-T)=(S-I)-NX}$ 

burada NX – xalis ixracdır. Bu o deməkdir ki, özəl sektorun xalis yığımı yalnız hökumət büdcə kəsiri verdiyi halda mümkündür; əks halda, hökumət profisit verdikdə özəl sektor dissaving – yığımları azaltmağa məcbur olur.

Sektoral balans çərçivəsinə görə, büdcə profisitləri xalis yığımı azaldır; yüksək effektiv tələbin olduğu dövrlərdə bu, özəl sektorun istehlakı kreditlə maliyyələşdirməsinə gətirə bilər. Buna görə də deflyasiyadan yayınmaq istəyən böyüyən iqtisadiyyat üçün davamlı büdcə kəsirləri zəruri hesab olunur. Büdcə profisitləri isə yalnız iqtisadiyyatın həddindən artıq cəmləşmiş tələblə üzləşdiyi, inflyasiya təhlükəsinin yarandığı dövrlərdə lazımdır. Öz valyutasını buraxan hökumətlər üçün MMT qeyd edir ki, vergilərin səviyyəsi və büdcə kəsiri/profisiti əslində hökumətin fəaliyyətlərini maliyyələşdirmə vasitəsi deyil, inflyasiya və işsizliyi tənzimləyən siyasət alətidir.