Dərbənd döyüşü — Dərbənd şəhərinin Narınqala adlı gücləndirilmış məntəqəsinə yiyələnmək məqsədilə həyata keçirilən əməliyyat. Qədim şəhər geosiyasi baxımdan olduqca əlverişli yerdə yerləşirdi. Şərqdən Xəzər dənizi, qərbindən isə Qafqaz dağları ilə əhatələndiyindən bir keçid rolunu oynayırdı.
| Dərbənd döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| Rusiya-İran müharibəsi (1796) | |||
 1886-cı ildə nəşr olunan Dərbənd mühasirə planı | |||
| Tarix | 10 may 1796 | ||
| Yeri | Dərbənd | ||
| Nəticəsi | Dərbənd xanlığının təslim olması | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
|
|
|||
1795-ci ildə Qacar dövlətinin başçısı Ağa Məhəmməd şah Qacar Azərbaycan xanlıqları və Kartli-Kaxetiya çarlığı üzərinə yürüş təşkil edir. 12 sentyabr 1795-ci ildə Tiflis şəhərini işğal edir. Rusiya tərəfi 1783-cü ilin Georgiyevsk müqaviləsini əsas gətirərək Azərbaycan xanlıqları üzərinə yürüşə çıxır.
Bu yürüş üçün 1796-cı ildən Dağıstanın şimalındakı Qızılyardan güclü rus korpusu hazırlanır. İki piyada və iki kavaler briqadası şəxsən imperatriçanının şəxsi əmri ilə general-mayorlar: knyaz Pavel Dmitriyeviç Sisianov, Sergey Alekseyeviç Bulaqov, Aleksandr Mixayloviç Rimskiy, baron Leontiy Keinteviç Beginsen, qraf Stepan Apraksin və Matvey İvanoviç Platov təyin edilir. Ordu komandanlığı isə Valerian Zubova həvalə edilir. Sonra Zubov general İvan Dmitriyeviç Savelyevin izi ilə hərəkət edir.[3]
Savelyev Şeyxəli xanın sarayına gələrək Rusiya imperiyası ilə Qacar İranına qarşı ittifaq qurmağı təklif edir. Xan məktubu cavablandırmır və şəhərə yaxınlaşan rus dəstəsin top atəşinə tutdurur. Ali Baş Komandan Zubov Savelyevə şəhərdən geri çəkilməyi və haradasa güclü mövqedə əsas korpusu gözləməyi əmr etdi. 13 may (yuli təqvimi ilə 2-i) 1796-cı ildə Zubov əsas qüvvələri ilə Dərbəndə yaxınlaşdı. Şəhərdən bir qədər aralıda Kazak süvari kəşfiyyat dəstələri dağlarda və dərələrdə yerləşmiş Dərbənd süvariləri və piyada atıcıları tərəfindən qarşılandı. Üç saat davam edən atışma (və ya döyüş) nəticəsində dərbəndlilər geri sıxışdırıldı və qalaya çəkilərək möhkəmləndi. Bundan sonra Rus qoşunları şəhəri mühasirəyə aldı və ona qarşı kanonada (güclü, davamlı top atışları) həyata keçirdilər.[4][2]
Dərbənd qalası üç hissəyə bölünürdü:
- Birinci hissə (Yuxarı hissə): Demək olar ki, dağlara söykənən bu hissə təbii və süni cəhətdən çox möhkəmləndirilmiş Narınqala qalasından ibarət idi.
- İkinci hissə (Şəhər): Əslində Dərbənd adlanan bu hissə divarla əhatə olunmuş şəhərdən təşkil olunmuşdu.
- Üçüncü hissə (Dənizə yaxın): Dənizə ən yaxın olan bu hissə Dübari adlanır və yaşayış şəhərindən eninə uzanan bir divarla ayrılırdı.
Qala divarlarından 80-ə qədər bürc (qüllə) uzanırdı ki, bunlardan 10-u böyük idi. Bundan əlavə, Narınqala qalasının önündə, qərb tərəfdə ayrıca bir ön qüllə (baş qüllə) tikilmişdi.
Qala divarlarında 9 ədəd bürünc və 3 ədəd çuqun top və minaatan, eləcə də 6 ədəd falkonet yerləşdirilmişdi.[5][6] Böyük bürclərdə 100 nəfərə qədər, ortalarda 50 nəfərə qədər, kiçiklərdə isə 15-dən 20-yə qədər müdafiəçi yerləşə bilərdi. Bürclərin arasındakı divarlarda sıx bir keşik zənciri qurulmuş, qalan bütün müdafiəçilər isə divarlara yaxın şəhərdə yerləşdirilmişdi.
Şəhəri nəzərdən keçirdikdən və ətraf ərazinin kəşfiyyatını apardıqdan sonra qraf Zubov gördü ki, hər şeydən əvvəl ön qülləni ələ keçirmək lazımdır, çünki bu qüllə topçu batareyalarının möhkəmləndirilməsinə mane olurdu.[1]
O, dərhal bir neçə topla şəhərin müxtəlif hissələrinə atəş açmağı və bir ədəd 12 funtluq topun atəşini yalnız həmin ön qülləyə yönəltməyi əmr etdi. Atılan dörd mərmi qüllənin divarlarına heç bir təsir göstərmədi və buna görə də atəş dayandırıldı. Qülləni artilleriya atəşi ilə dağıtmağın qeyri-mümkünlüyünü görən Zubov, onu mühasirə (şturm) yolu ilə ələ keçirməyə qərar verdi.
1796-cı il mayın 14-ü (yuli təqvimi ilə 3-ü) güclü bombardmandan sonra qalanın mühasirəsi başladı. Lakin hücum dəf edildi. Batalyon komandiri polkovnik Krivtsov və demək olar ki, bütün zabitlər yaralandı, 100-dən çox əsgər sıradan çıxdı və general Rimski-Korsakov əvvəlki mövqeyinə çəkilməyə məcbur oldu.
Ertəsi gün general Zubov mühasirə batareyalarının yerləşdirilməsinə başlamağı əmr etdi. Mühasirə batareyalarının mövqeləri qalaya mümkün qədər yaxın qurulurdu.
1796-cı il mayın 19-u (yuli təqvimi ilə 8-i) səhər saat 10-da, general Bulqakovun rəhbərliyi ilə qalanın əsas qülləsinə (baş qülləyə) yeni hücum başladı. Ekspedisiya korpusunun komandanı əmrində bildirirdi ki, qüllə mütləq ələ keçirilməlidir, çünki hücum bütün Dərbənd əhalisinin gözü qarşısında baş tutacaq və uğursuzluq şəhər sakinlərinin ruhlanmasına səbəb ola bilər.[7]
Qala müdafiəçilərinin qətiyyətli müqavimətinə baxmayaraq, ruslar böyük çətinliklə və əhəmiyyətli itkilərlə əsas qülləni ələ keçirməyə müvəffəq oldular. Bu qüllənin süqutu rus qoşunlarına yüksəkliklərdən enməyə və elə həmin gün şəhər divarlarına çox yaxın məsafədə tranşeyalar (səngərlər) qazmağa imkan verdi. Yaxınlaşma əməliyyatının bütün şəhərə nəzarət edən Narınqala qalasına qarşı aparılması qərara alındı.
İki günlük bombardman və qüllələrdən birində açılan breş (yarıq) Dərbənd müdafiəçilərinin inadkar ruhunu sarsıtdı. 1796-cı il mayın 21-i (yuli təqvimi ilə 10-u) qala divarından ağ bayraq qaldırıldı və dərhal ardınca Şeyxəli xan rus düşərgəsinə gəldi.
Rusların ümumi itkiləri guya 107 əsgər və 11 zabit təşkil etdi. Lakin qalanın mürəkkəb şturmları və müdafiəçilərin qətiyyətli müqaviməti nəzərə alınarsa, bu rəqəmlərin aşağı salınmış olması daha ehtimal olunur.
Dərbəndin fəthi əməliyyatına rəhbərlik edən hərbi rəhbərlər İmperator sarayı tərəfindən yüksək qiymətləndirildi.[8]
Rusiya imperiyasının Dərbəndi ələ keçirməsi onlara Dərbənd keçidini əldə saxlamağa imkan vermişdi. Lakin bu uğura baxmayaraq, I Pavel Rusiya taxtına çıxdıqdan sonra xarici siyasət dəyişdi və Rus qoşunları Qafqazdan geri çağırıldı (1796-cı ilin dekabrında).
- ↑ 1 2 "История русской армии от зарождения Руси до войны 1812 г. — СПб.: Полигон, 2003". 17 sentyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 noyabr 2016.
- ↑ 1 2 А.В. Потто. Кавказская война (в 5-ти томах) Arxivləşdirilib 2019-12-25 at the Wayback Machine.
- ↑ Дубровин, 1886. səh. 95
- ↑ Potto, Vasili. "Персидский поход Зубова". Кавказская война в отдельных очерках, эпизодах, легендах и биографиях: в 5 томах. — 2-е изд. — СПб.: Тип. Е. Евдокимова, 1887. — Т. 1: От древнейших времён до Ермолова. — С. 285—296.
- ↑ Шишкевич, 2003. səh. 493
- ↑ Шляпникова, 2012. səh. 60
- ↑ Шишов, 2007. səh. 114
- ↑ Дубровин, 1886. səh. 117
- Дубровин, Николай Фёдорович. История войны и владычества русских на Кавказе (rus). Moskva: И. Н. Скороходова. 1886.
- Историческое известие о походе Российских войск в 1796 году в Дагестане и Персии под командою Графа Валериана Александровича Зубова.
- Дела с Персией и экспедиция Графа В. Зубова. 1795–1796 гг.
- Шляпникова, Елена Арсеньевна. Персидский поход русских войск 1796 года (rus). Moskva: Министерство обороны Российской Федерации. 2012. 59–62.
- Осада и взятие Дербента в 1796 г. в воспоминаниях Варвары Ивановны Бакуниной
- Шишов, Алексей Васильевич. Схватка за Кавказ (PDF) (rus). Moskva: Вече. 2007. 105–138.