Goroğlu

“Goroğlu” dastanı yalnız keçmişin qəhrəmanlıq hadisələrini deyil, həm də xalqın ədalət uğrunda mübarizəsinin və kollektiv yaddaşının ifadəsidir. “Goroğlu”nun yaranması ilə bağlı əsasən iki fikir mövcuddur:

1. Dastanın XVI-XVII əsrlərdə baş verən xalq hərəkatları ilə bağlı yaranması;
2. Dastanın daha qədim dövrlərdə meydana gəlməsi və sonralar bəzi hadisələrin söyləyicilər tərəfindən əlavə edilməsi.

“Koroğlu” dastanının müxtəlif versiya və variantlarını qarşılaşdıran məşhur folklorşünas–alim B.A.Karrıyev (1914-1981) Moskvada 1983-cü ildə həm türkmən, həm də rus dilində nəşr edilmiş “Goroğlu”nun “Ön söz”ündə yazır: “Bir çox xalqların və nəsillərin əsəri olan “Goroğlu” biri digərindən süjet, bədii yaradıcılıq vasitələri, o cümlədən hadisələrin təsviri və özünəməxsus xüsusiyyətlərilə fərqlənir. Cənubi Azərbaycan versiyasında o birilərdən fərqli olaraq, tarixi elementlər daha çoxdur. O cəlalilər (XVI əsr), həmçinin XVI-XVII əsrdəki digər xalq hərəkatı hadisələrini əks etdirir”^[1]. B.Karrıyev türkmən versiyasına Güney Azərbaycanda yaranan “Koroğlu”nun ciddi təsiri olduğunu qeyd edir^[2] Türkmən versiyasının tədqiqatçılarından Babış Mametyazov “Goroğlu”da Xızır, İmam Əli, pərilər və mifik personajların iştirakını nəzərdə tutaraq, onun daha qədim dövrlərdə yarandığını, sonradan Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlətləri dönəmilə bağlı bəzi əlavələr olunduğunu qeyd etməkdədir^[3] Türkmən eposunda Rövşən məzarda dünyaya gəlir, ona görə Goroğlu adlanır. Annaguh Nurmuhammet “Dünyada və türkmənlərdə “Goroğlu” adlı tədqiqatında qəhrəmanın adı ilə bağlı yazır: “Qəhrəmanın adı Goroğludur. Yəni “məzarın oğlu”dur. Bu ad ona sonradan verilmiş və ya süni yaradılmış ad deyildir. Bu dastanın öz mənasından qaynaqlanmaqdadır. Belə ki, xalq dastan yaradıldığı zamanda onun ər olmasını, qəhrəman olmasını, igid olmasını istəmişdir və belə bir qəhrəman arzulamışdır. O da ancaq onların qaranlıq dünyasını aydınlatmaq arzusu ilə bağlıdır” ^[4] Türkmən “Goroğlu”sunda mifoloji qüvvələr (İmam Əli, qırxlar, pərilər və s.) daha çox iştirak edir. Goroğlu çətinə düşəndə hər zaman Hz.Əli ona yardım edir.

Türkmən “Goroğlu”su qollarının sayına görə ən böyük versiyalardan biri hesab edilir, təbii ki, söyləyicilər onların hamısını əzbər bilmirlər. Xüsusən nəzərə alınsa ki, söyləyicilərin əksəriyyəti ancaq iti yaddaşlarına güvənirlər, auditoriyanın tərkibinə, vaxt məhdudiyyətinə və dinləyicilərin marağına uyğun müəyyən qolları ifa edirlər. Ayrıca, xatırladaq ki, baxşılıq qabiliyyəti belə ailələrdə nəsilbənəsil ötürülür. Hətta “Göroğlu”nun mətninin ən böyük variantının Pelvan baxşının dilindən toplandığını qeyd edən B.Karrıyev onun ata-babalarının da bu sənətin sahibi olduqlarını bildirməkdədir. Pəlvan baxşının babası “Ata baxşı və ya Xoca baxşı dastan söyləyicisi məktəbinin banisi – dastançı olmuşdur. Ata baxşının atası isə Ata Nəzər baxşı, Ata Nəzər baxşının atası isə Qoç baxşı olmuşdur. Qoç baxşı həm də “Goroğlu” eposunun qoruyucusu və yayanlardan biri olnuşdur” ^[5] Tədqiqatçıların verdiyi məlumatlardan Pəlvan baxşıdan toplanan mətnin tam olmadığını, təxminən onun “Göroğlu”nun qırxa qədər qolunu, bundan başqa “Huyrlukqa və Həmra”, “Sayatla Həmra” dastanlarını əzbər söylədiyini müəyyənləşdirmək mümkündür. Xatırladaq ki, “Huyrlukqa və Həmra”, “Sayatla Həmra” dastanlarını professor Almaz Həsənqızı orijinaldan tərcümə edərək, Azərbaycanda “Türkmən məhəbbət dastanları” adı ilə 2022-ci ilə nəşr etdirmişdir ^[6]

“Goroğlu” nəşr edilməmişdən xeyli əvvəllər türkmən baxşıları tərəfindən ölkənin bütün ərazisində, həmçinin Özbəkistanda ifa edilən əsas dastanlardan biri olmuşdur. Hələ 1863-cü ildə məşhur macar şərqşünası Armin Vamberi (1832-1913) Orta Asiyaya səyahət edərkən Türkmənistan səfərində gördüklərini özünün “Bir saxta dərvişin Orta Asiya gəzisi” əsərində belə təsvir edir: “Xüsusən qış vaxtlarında onlar (türkmənlər) gözəl nağıllar və hadisələr dinləməyi sevirlər. Onlar baxşıların ikisimli alət – dütarla “Goroğlu” və ya Amin molla, ya da Məhtimqulunun şeirlərini dinləyəndə çox sevinirlər.. O, (baxşı) əvvəlcə sakitcə tellərə vuraraq davam edirdi, amma döyüş qızışdıqca həm oxuyanın, həm də dinləyənlərin həyəcanı daha artırdı, gənc köçərilər papaqlarını yerə atıb dəlilər kimi saçlarını yolurdular, sanki özlərilə döyüşürdülər” ^[7] Türkmən “Goroğlu”su XIX əsrdən başlanaraq hissələr şəklində toplanmağa başlanmışdır. 1941-ci ildə Ata Govşudov 13 ^[8], 1958-ci ildə Nagim Aşurov 14 ^[9], 1980-ci ildə yenə Ata Gövşudov 15 qol həcmində dastanı nəşr etdirmişdir ^[10]. Nəhayət, 2012-ci ildə Amanmurat Baymuradov dastanı 14 qol həcmində nəşr etdirmiş, ona geniş bir “Son söz” də yazmışdır ^[11].

Xalq yazıçısı Anar 2018-ci ildə “Ədəbiyyat qəzeti”ndə türkmən “Goroğlu”su haqqında məqalə nəşr etdirmişdir ^[12]. Pelvan baxşının repertuarından yazıya alınan, B.Karrıyevin (A.E.Poseluyevskinin iştirakı ilə) rus dilinə tərcümə etdiyi və “SSRİ xalqlarının eposları” seriyasında 1983-cü ildə Moskvada nəşr olunan “Goroğlu” ^[13] professor Almaz Həsənqızı tərəfindən türkmən dilindən azərbaycancaya tərcümə edilmiş, bəzi parçaları nəşr olunmuşdur ^[14]. Dosent N.Əsgər 2025-ci ildə “Koroğlu” dastanının Azərbaycan və türkmən versiyalarının tipologiyası” mövzusunda dissertasiya müdafiə etdirmişdir ^[15].

1. Anar. Koroğlu – Goroğlu: [Elekrton resurs] / Ədəbiyyat qəzeti, Bakı, − 14 aprel, 2018. URL: http://www.anl.az/down/meqale/edebiyyat/2018/aprel/585782.htm
2. Həsənqızı, Almaz (2023). “Goroğlu” – türkmən eposu Azərbaycan dilində, “Dədə Qorqud”, sayı 4(83), s.66-74
3. Türkmən məhəbbət dastanları (2022). Tərcümə edən: Almaz Həsənqızı) Bakı, Azərnəşr, 240 s.
4. Garrıyev, B (2007). Türk Dünyasında Köroğlu Anlatmaları / B.Garrıyev, çev. F.Türkmen, M.Duranlı, F.Rahmankul. − Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 190 s.
5. Görogly (1941). Türkmen halk eposy. Nəşrə hazırlayan: A.Gowşudow, Aşgabat: Türkmen döwletneşr, 578 s.
6. Görogly (1958). Tertibe salan N.Aşyrow, Aşgabat: Türkmenistan döwlet neşriýaty, 628 s.
7. Görogly (1980). Türkmen halk eposy / çapa taýýarl. A.Gowşudow, M.Kösäýew, Aşgabat: Türkmenistan neşriýaty, 563 s.
8. Görogly (2012). çapa taýýarl. A.Gowşudow, Aşgabat: Türkmen Dövlet neşriyat gullugu, 728 s.
9. Şahin, H.İ (2010). Türkmen Destanları ve Destancılık Geleneği, Konya: Kömen Yayınları, 728 s.