Bu səhifədə iş davam etməkdədir. |
Hüseyn xan (az.-əski. حسين خان; v. 1690, Quba, Quba xanlığı) — 1688-ci ildən 1689-cu ilə qədər Qaytaqın usmisi, Quba xanları sülaləsinin banisi.
| Hüseyn xan | |
|---|---|
Qaytaq usmisi | |
| 1688 – 1689 | |
| Əvvəlki | Əli Sultan |
| Sonrakı | Əli Sultan (yenidən) |
| 1680 – 1690 | |
| Sonrakı | Əhməd xan |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Vəfat tarixi | 1690 |
| Vəfat yeri | |
| Uşağı | |
| Dini | İslam |
1640-cı illərdə Qaytaq usmiləri nəsli iki əsas qola bölündü. Bunlardan böyüyü Məcalisdə, kiçiyi isə Yengikənddə yaşayırdı. İki qoldan nəslin ən yaşlı və ən bacarıqlı üzvləri növbə ilə usmi titulunu aldılar. Usmi olmuş şəxsdən ailəsi ilə birlikdə Başlıda məskunlaşmaq tələb olunurdu, burada o, inzibati funksiyaları yerinə yetirirdi. O vaxtlar usmi olan Rüstəm xan Yengikənd şöbəsinə mənsub idi. 1640-cı illərin birinci yarısında nəsillər arasında daxili müharibə başladı. Yengikənd qolu Məcalisə hücum edərək bu qolun bütün üzvlərini məhv etdi. Yalnız öz süd qardaşı (və ya sadəcə sirdaşı) Ayda bəy tərəfindən xilas edilərək Tərki şamxalının yanına aparılan gənc Hüseyn xan Məcalis qolundan sağ qalan yeganə şəxs idi.[1][2][3]
Beləliklə, Quba xanları sülaləsi Qaytaq usmilərinin Məcalis qolundan gəlir və onlar Qaytaq türklərindən olan qumuqlardır.[4] Sonuncuların nəslini ədəbiyyatda adətən Qureyş qəbiləsindən olan ərəblərlə əlaqələndirir və İslam peyğəmbəri Məhəmmədin əmisi Həmzə ibn Əbdülmüttəlibin nəslindən olması iddia edirlər.[5][6] Hətta, Hacı Zeynalabdin Şirvani 1832-ci ildə yazdığı Bustanüs-səyahə əsərində yazır ki, "Şeyxəli xanın atası Fətəli xan və onun ata-babaları Qubanın hakimləri olmuşlar. Onlar Seyyidüş-Şühəda Həmzənin qızından olan nəsildəndirlər".[7]
Yetkinlik yaşına çatanda Hüseyn Dağıstanı tərk etdi, yolüstü bir müddətdə Salyanın Rudbar kəndində bir qazının evində qalaraq onun qızı ilə evləndi. Həmin qadından Hüseynin bir qızı olmuşdu, hansı ki, bu qız Salyan və Rudbar sultanları nəslinin başlanğıcını qoymuşdu. Tezliklə Hüseyn, Ayda bəy və bütöv bir döyüşçü dəstəsi ilə birlikdə paytaxt İsfahana getdi. Zəngin bir Qacar zadəganının qızı Zöhrə xanım Hüseyn xana aşiq olur və onun gələcək ictimai-siyasi həyatı üçün şərait yaradır.[2][1][3] Bu səbəbdən Qacar şahı Ağa Məhəmməd Hüseyn xanı, Şeyxəli xanı öz qohumu adlandırır.
Tezliklə Hüseyn xan Quba xanlığının xanı oldu və Xudat qalasını tikərək onu öz iqamətgahına çevirdi. Hüseyn xan usmilik taxt-tacını ələ keçirmək üçün Qaytağa yürüş etməyə hazırlaşmağa başladı. Şah Süleymandan əhəmiyyətli hərbi yardım alan Hüseyn xan hicri 1100-cü (m. 1688-1689) ildə Qaytaq üzərinə yürüş edərək Başlı kəndini tutdu. Bundan sonra Əli Sultan 30 min nəfərlik böyük bir ordu ilə Başlıya hücum edərək hakimiyyətini yenidən bərpa etdi və Hüseyn xanı Qubaya çəkilməyə məcbur etdi.[2][3]
Hüseyn xanın rudbarlı Xədicə bəyimdən Qəbilə xanım adlı bir qızı dünyaya gəlib. Varisi olan oğlu Əhməd xan isə Zöhrə xanım Qacardan doğulmuşdur. Zöhrə xanımın yazdığı məşhur qəzəl — “Qara geymiş qumuq xalqı” ifadəsi ilə yadda qalan əsər — Hüseyn xanın ölümündən sonra yazıldığı güman edilir.[8]
- ↑ 1 2 Bakıxanov, 2010. səh. 145-146
- ↑ 1 2 3 Əlqədari, 1929. səh. 52
- ↑ 1 2 3 Mustafazadə, 2005. səh. 7-8
- ↑ Оразаев, Гасан Магомедрасулович. Памятники тюркоязычной деловой переписки в Дагестане XVIII в. (rus). Mahaçqala: ИИАЭ ДНЦ РАН. 2002. 326–331, 332.
332-ci səhifədən bir cümlənin azərbaycanca tərcüməsi: Qızlyar komendantının arxiv materiallarına əsasən, usmi sarayında rəsmi yazışmaların dili türkcə olmuşdur.
- ↑ Муртазаев, Арсен. Кайтаг, в VIII - первой половине XIX в. (rus). Mahaçqala: "Алеф". 2015. 110.
- ↑ Магомедов, Расул. Общественно-экономический и политический строй Дагестана в XVIII - начале XIX в. (PDF) (rus). Дагестанское книжное издательство. 1957. 201–202.
- ↑ Nurəddin, Kərəmov. Qırx il səyahətdə (az.). Bakı: Azərbaycan Nəşriyyatı. 1977. 60.
- ↑ Xəlilov, Mübariz. "Quba xanları sülaləsinin mənşəyi". AMEA Tarix İnstitutunun Elmi əsərləri. Bakı. XXII cild. 2007: 74–78.
- Mustafazadə, Tofiq. Quba xanlığı (PDF) (az.). Bakı: Elm. 2005. 480.
- Bakıxanov, Abbasqulu ağa. Gülüstani-İrəm (PDF) (az.). Bakı: "Xatun Plyus". 2010. 302.
- Əlqədari, Mirzə Həsən. Асари Дагестан (Исторические сведения о Дагестане) (rus). Mahaçqala: Дагестанского Научно-Исследовательского Института. 1929. 184.