Kuvandık (Quandıq) dəhlizi və ya Orenburq dəhlizi (başq. Ҡыуандыҡ/Ырымбур коридоры, qaz. Қуандық/Орынбор коридоры (дәлізі), rus. Кувандыкский коридор, Оренбургский коридор) — Başqırdıstan ilə Qazaxıstanı ayıran Orenburq vilayətinin Kuvandık (Quandıq) və Qay rayonları üçün işlənilən geosiyasi ifadə.
Bu ifadə akademik olaraq 2013-cü ildə ilk dəfə Pol Qobl iştədib.[1] Onun fikrincə, Başqırdıstannan Qazaxıstanın ümumi sərhədin mövcudluğu Başqırdıstan və başqa İdil Ural respublikaların (Başqırdıstan, Tatarıstan, Mordoviya, Çuvaşıstan, Mari El və Udmurtiya) Rusiya Federasiyasının tərkibindən çıxmağı ilə nəticələnə bilər. Onnan Ukraynalı araşdırmaçı Pavlo Podobed də həmfikirdir.[2] Halbuki, 6 İdel Ural respublikadan heç birində hazırda Rusiya Federasiyasının xarici sərhədlərinə çıxışı olmadığına görə, siyasətşunaslar və tarixçilər onların potensial müstəqillik qazanmasına şübhə ilə yanaşırlar.[3][4][5]
Tatarıstan Respublikasının Elmlər Akademiyasının Şihabetdin Mərcani adına tarix institutunun direktoru, Rafael Xəkimovun fikrinə görə bolşeviklər tatarlar ilə qazaxları ayırmaq məqsədi ilə Orenburq vilayətinə rusları, kazakları və ukraynalıları köçürdürdü:
<…> Orenburqun əsasını tatarlar Asiya ilə ticarət üçün qoyub. Yavaş-yavaş nəyinki tatarlar azlıqda qalıb, tatarları qazaxlardan ayıran oblast qurulub.
Orijinal mətn (rus.)<...> Оренбург основали татары для торговли с Азией. Постепенно татары оказались не просто в меньшинстве, но и возникла область, отделившая татар от казахов.— [6]
1925-ci ildə, SSRİ Qazax SSR-in (həmin ilə qədər onun adı Qırğız Muxtar Sovet Sosialist Respublikası idi) Orenburq vilayətini RSFSR-ə verib, Qazax SSR-in paytaxtını Orenburq şəhərindən Qızılorda şəhərinə dəyişib.[7] Bundan əvvəl, keçmişdə Kuvandık (Quandıq) və Qay rayonları Başqırd Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Usərgən və Йылайыр кантоны kantonlarının hissələri idilər.[8][9] Orenburq İslam üçün vacib yerli mərkəz idi. Burda Böyük Yekaterina müasir muftiyyatların sələfi olan Orenburq Müsəlman Ruhani Məclisini təsis edib. Qoblun fikrinə görə, Kuvandık dəhlizinin yaradılması tatarlar ilə başqırdlar yaydığı Cədidizmi saxlamaq idi.[1]
- ↑ 1 2 "The 'Orenburg Corridor' and the Future of the Middle Volga". Jamestown (ingilis). 8 mart 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 dekabr 2019.
- ↑ "Як вийти з Оренбурзького коридору". tyzhden.ua (ukrayna). 24 may 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 dekabr 2019.
- ↑ "Idel-Ural: Polyethnic Volcano of the Russian Federation – Prometheus" (ukrayna). 2 dekabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 dekabr 2019.
- ↑ "Obama's authorization for breaking up the Russian Federation | Intrepid Report.com" (ingilis). 26 dekabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 dekabr 2019.
- ↑ "Op-ed: Turn Putin Inward". Foreign Policy Blogs. 30 sentyabr 2019. 26 dekabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 dekabr 2019.
- ↑ "Рафаэль Хакимов: «Размежевание татар и башкир по своим республикам стало большой удачей большевиков»". realnoevremya.ru (rus). 26 dekabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 dekabr 2019.
- ↑ "Idel-Ural: Polyethnic Volcano of the Russian Federation – Prometheus" (ukrayna). 2 dekabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 dekabr 2019.
- ↑ Хайретдинов Д. З. Ислам на Урале: энциклопедический словарь. Серия «Ислам в Российской Федерации» Выпуск V. Москва-Нижний Новгород: Издательский дом «Медина». 2009. 177. ISBN 978-5-9756-0054-7.
- ↑ ""Свободный Идель-Урал": Кувандыкский и Гайский районы Оренбургской области следует передать Башкортостану". 26 dekabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 aprel 2020.