Mədəni dairələr nəzəriyyəsi

Diffuzionizmin əsas istiqamətlərindən biri "mədəni dairələr" istiqamətidir. "Mədəni dairələr" istiqamətinin banilərindən biri Frits Qrebnerdir. Qrebner antropologiyada Ratsel tərəfindən irəli sürülən bir çox ideyaları özünəməxsus şəkildə izah edəcək yeni bir istiqamətin əsasını qoymuşdur. Təhsilinə görə tarixçi-mediyevis olan Qrebner Berlin və Marburq univetsitetlərində təhsil almışdır. 1904-cü ildə Berlin Antropologiya Cəmiyyətində "mədəni dairələr" haqqında təlim məruzəsi ilə çıxış etmiş və "Okeaniyada mədəni dairələr və təbəqələr" əsəri ilə təliminin əsas müddəalarını izah etmişdir. O, qeyd edirdi ki, mədəniyyətin elementləri müəyyən bir zaman kəsiyində coğrafi məkanda yaranır və sonra diffuziya nəticəsində digər ərazilərə yayılır. Bu səbəbdən o, mədəniyyətin elementlərini kartoqrafiya etməyə çalışırdı. Müəyyən mədəni elementlərin məcmusu mədəni dairəni təşkil edir. Bir çox hallarda mədəni dairələr üst-üstə düşür və onlar mədəni təbəqələri yaradırlar. Onun fikrinə görə mədəni təbəqələrdə mərkəzdə yerləşən mədəni dairələr daha sonra formalaşıb, kənarda olanlar isə daha qədimdə yarananlardır. Yəni, yeni gələn mədəniyyət köhnəsini sıxışdırır mərkəzi tutur, köhnəsi isə məcbur olur qırağa çəkilir. Qrebner diffuziyanın istiqamətini müəyyənləşdirmək üçün də müəyyən qayda fikirləşmişdi. O, göstərirdi ki, mədəni dairənin periferiyasında həmin mədəni dairə üçün səciyyəvi olan elementlərin ən sıx yerləşdiyi bölgə diffuziyanın baş verdiyi istiqamətdir. Avstraliya və Okeaniyada o, 8 mədəni dairə müəyyənləşdirir və hər bir mədəni dairə üçün də 8–10 elementin xarakterik olduğunu göstərir. Məsələn, totem mədəni dairəsi üçün nizə, tək ağac gövdəsindən hazırlanmış qayıq, ekzoqamiya, torpaqüstü qəbirlər, günəş mifologiyası, totem ayinləri və s. səciyyəvi olduğunu göstərir. Qrebnerin həmfikri Ankerman Afrikada da bu cür mədəni dairələr müəyyənləşdirir.

F. Qrebner "Cənub dənizində sosial sistemlər", "Melaneziyanın ox kaman mədəniyyəti", "Etnologiya", "Etnologiya metodu" və s. əsərlərində irəli sürdüyü konsepsiyanı daha da təkmilləşdirir. Qrebner qeyd edirdi ki, mədəniyyətin hər bir elementi bəşər tarixində bir dəfə yaranır və sonra diffuziya nəticəsində bütün dünyaya yayılır. O, diffuziyanın iki formasını müəyyənləşdirir. Transmissiya və miqrasiya. Transmissiya köçlərin baş verməməsi nəticəsində baş verən diffuziyadır. Burada deyilir ki, mədəniyyət özü yayılır, onu yaradanlar yerlərində qalır. Miqrasiya isə mədəniyyətin yaradıcıları ilə birlikdə yerdəyişməsidir. Qrebner göstərirdi ki, faktiki olaraq bütün mədəniyyət elementləri bir ərazidə yaranır və sonra dünyaya səpələnməyə başlayır. Qrebner mədəniyyət elementlərinin yayılmasının diffuziyasının müxtəlif amillərini də müəyyənləşdirməyə səy etmişdir. O göstərirdi ki, funksiyaları, düzəltmə texnikaları, tərkib hissələri və s. fərqli olan oxşar elementlər yalnız təsadüfən yarana bilər və diffuziya nəticəsində yayıla bilər. Faktiki olaraq Qrebner tədqiqatlarında mədəniyyətlər arasında analogiyalardan daha çox homologiyaları (fərqli oxşarlıq) tədqiq etməyə çalışırdı. Mədəniyyətin hansı elementinin nəzərdən keçirilməsindən asılı olmayaraq Qrebner iddia edir ki, onlar bəşər tarixində bir yerdə, bir məkanda, bir zamanda yaranıblar. Qrebnerin ilk əvvəllər kifayət qədər tərəfdarları var idi. Ankerman, Yulius Lips, Krauze və başqaları. Lakin, həyatının sonlarında Qrebner müəyyən qədər təkamülçülüyə meyil etməyə başlayır. "İbtidai xalqların dünyagürüşü" əsərində o qeyd edir ki, ümumilikdə bəşər mədəniyyətinin formalaşmasında mədəni dairələrin və onu təşkil edən elementlərin bir dəfə yaranmasını qəbul etməklə yanaşı mədəni dairələrin tərəqqi nəticəsində bir-birini əvəz etməsini də biz inkar edə bilmərik. Frits Qrebner 38 yaşında kəskin xəstələnir və elmi fəaliyyətlə məşğul olmur, sonra da ölür. Qrebner Köln şəhərindəki təbiət muzeyində işlədiyinə görə onun yaratdığı məktəb "Köln məktəbi" adlanır.

Mədəni dairələr nəzəriyyəsinin digər bir qolu isə Vyanada formalaşmışdır. Vyana tarixi mədəni məktəbinin banisi katolik keşişi Vilhelm Şmidtdir. O hələ gəncliyində katolik kilsəsi ilə maraqlanmış, 15 yaşında "Allahın sözü" cəmiyyətinə daxil olmuş və missionerlik fəaliyyəti ilə məşğul olmuşdur. Şmidt Berlin universitetinə daxil olaraq şərq dillərini öyrənməyə başlamış və fəaliyyətinin ilk dövründə dilçiliklə məşğul olmuşdur. Şmidtin Cənub Şərqi Asiya və Melaneziya dilləri, xüsusən mon-kxmer dilləri ilə bağlı olan tədqiqatları müasir dövrdə də əhəmiyyətini itirmir və bir dilçi kimi o, çox məşhurlaşır və bir çox kxmer dilləri üçün əlifba da tərtib edir. Dilçilik sahəsindəki fəaliyyətinə görə Avstriya Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilir.

Vilhelm Şmidttin antropologiya ilə məşğul olması isə iki amillə bağlıdır. Birincisi onun 1898-ci ildə İngiltərədə Enru Lengin nəşr etdirdiyi "Allahın yaradılması" əsəri ilə tanışlığı, ikincisi alman antropoloqu Kolmanın "Piqmey nəzəriyyəsi" ilə tanışlığı. Enru Lengin əsərində dini görüşlərin təhlili verilir və burada bir çox ibtidai qəbilələrdə təkallahlılıqla bağlı görüşlərin olduğu irəli sürülür. Katolik keşişi kimi Şmidt E. Lenqin bu ideyasından yapışaraq ilkin monoteizmin (promonoteizm) olması ideyasını irəli sürür. O, dilçiliklə bağlı elmi fəaliyyətini dayandırır və bütün tədqiqatlarını bu ideyanı əsaslandırmağa yönəldir. Şmidt təkamülçü olan Lenqin ümumi şəkildə irəli sürdüyü müddəanı tarixi, etnoqrafik materiallar əsasında dəqiqləşdirməyi və inkişaf etdirib yaymağı qarşısına məqsəd qoyur. Vilhelm Şmidtin öz ideyalarını əsaslandırmaq üçün istifadə etdiyi digər amil isə piqmey nəzəriyyəsidir. Etnoqrafik materiallarda piqmeyilərdə vahid Allahla bağlı təsəvvürlərin olması əks olunmuşdur. 1910-cu ildə Şmidt "Bəşər tarixində piqmey xalqlarının mövqeyi" əsərini nəşr etdirir və burada o, həmin bu ideyalarını şərh edir. 1906-cı ildə Şmidt "Anthropos" jurnalını yaradır və bu jurnalda "Allah ideyasının mənşəyi" əsərini çap etdirməyə başlayır. 1940-cı ilə qədər o, bu əsərin 12 cildini buraxır. Öz ideyasını əsaslandırmaq üçün Şmidt Afrikada piqmeyilər və buşmenlər, Andoman adalarında andomanlılar, İndoneziyada semanqlar və başqalarının mədəniyyətini tədqiq etməyə başlayır və burada monoteizmin izlərini müəyyənləşdirməyə çalışır.

Bu tədqiqatların əsasında o özünün mədəni dairələrini yaradır. Həmin mədəni dairələrin müxtəlif səviyyələrini müəyyənləşdirir. Ən aşağı səviyyəni yığıcılığa əsaslanan ibtidai mədəni dairələr təşkil edir. Bura piqmeyilər, avstraliyalılar, tasmaniyalılar aid edilir. İkinci səviyyəni istehsal təsərrüfatına əsaslanan ilkin mədəni dairələr təşkil edir. Bura isə köçəri maldarları, ilkin hind-avropalıları, semitləri, hamitləri, Ural-Altay xalqlarını və s. aid edir. Üçüncü mədəni dairəni isə üçüncü səviyyəli ikinci mədəni dairələr təşkil edir. Bura Polineziya, Sudan, Melaneziya və s. mədəniyyətləri şamil edir. Müasir Asiya, Avropa, Amerikada olan yüksək mədəniyyətləri isə üçüncü mədəni dairələrə və dördüncü səviyyəyə şamil edir. Beləliklə, mədəni dairələr ideyasını Şmidt mədəni tərəqqinin ümumdünya tarixi konsepsiyasına çevirdi. Şmidt təkamülü, tərəqqini, hətta insanın digər bioloji növlərdən yaranmasını belə inkar etmirdi. Şmidt promonoteizm ideyasını irəli sürmək üçün təkamül və diffuziya ideyalarının hər ikisindən istifadə edirdi. Təkamülçülər kimi o, müasir dövrdə mövcud olan ibtidai tayfaları, xalqları hal-hazırda inkişaf etmiş xalqların qədim tarixinin canlı yaşayan təmsilçiləri kimi götürürdü. Digər tərəfdən mədəni xüsusiyyətlərin, gerçəkliklərin yayılmasında əsas amil kimi miqrasiya və diffuziyanı götürürdü.

Katolik kilsəsi Şmidtin tədqiqatları üçün böyük miqdarda maliyyə vəsaitləri ayırdı və o, Vatikanda Loferant etnoqrafik muzeyinin direktoru təyin olundu. Şmidt indiyə qədər fəaliyyət göstərən Anthropos Elmi Tədqiqat İnstitunun əsasını qoydu.

Vilhelm Şmidtin tədqiqatlarında ikinci əsas məsələ isə mülkiyyət məsələsi idi. "Bəşəriyyətin ilkin mərhələlərində mülkiyyət" adlı əsərində o göstərirdi ki, xüsusi mülkiyyət insana xas olan əsas xüsusiyyətdir. Mülkiyyəti məhv etmək üçün insanın Mən'ini məhv etmək lazımdır. Bu sahədə o marksistlərin irəli sürdüyü ideyaları kəskin tənqid edirdi. 1937-ci ildə Şmidt "Tarixi-mədəni etnologiyanın metodu" haqqında dərslik yazır. Almaniyada faşistlər hakimiyyətə gəldikdən sonra Şmidt Vatikana köçməli olur.

Köln və Vyana tarixi məktəblərinin irəli sürdükləri metodların içərisində ən mühümü ən dəyərlisi olan mədəni gerçəkliklərin, mədəniyyət elementlərinin dəqiqliklə kartoqrafiyasının həyata keçirilməsidir.