Mədəni irs və ya Mədəniyyət irsi — əvvəlki nəsillər tərəfindən yaradılmış və ümumbəşəri dəyərlərə malik olduğuna inanılan əsərlərə verilən ümumi addır. Bir cəmiyyətin keçmişdən günümüzə daşıdığı, gələcək nəsillərə ötürülməsi vacib sayılan maddi və mənəvi dəyərlərinin hamısı mədəni irs adlanır. İrs; dil, ənənə, adət-ənənə, rituallar, incəsənət əsərləri, tikililər, xalq sənətləri, ictimai təcrübələr, bilik sistemləri, yazılı mənbələr, musiqi, rəqs, mətbəx mədəniyyəti və həyat tərzlərini əhatə edir. Mədəni irs fərdlərin və icmaların kimliyini və mənsubiyyət hissini gücləndirir.
Mədəni irs ümumilikdə iki əsas kateqoriyaya ayrılır:
- Maddi mədəni irs – abidələr, tikililər, arxeoloji sahələr, muzeylərdə sərgilənən əsərlər kimi fiziki və qalıcı varlıqlar.
- Qeyri-maddi mədəni irs – ənənəvi biliklər, şifahi ifadələr, xalq oyunları, sənətkarlıq növləri, mərasimlər, festivallar və icmalar arasında nəsildən-nəslə ötürülən həyat tərzləri.[1]
16 noyabr 1972-ci ildə Parisdə keçirilmiş UNESCO-nun Baş Konfransında qəbul edilən “Dünya mədəni və təbii irsinin mühafizəsi haqqında Konvensiya” mədəni irsi üç qrupa ayırır:
- Abidələr – bu qrupa memarlıq nümunələri, heykəllər, rəsmlər, arxeoloji tapıntılar, kitabələr, mağaralar və onların birləşmələri daxildir. Buradakı əsərlər tarixi, bədii və ya elmi baxımdan ümumbəşəri dəyərlərə malikdir.
- Tikili kompleksləri – bu qrupa daxil olan tikili kompleksləri yerləşdikləri məkan baxımından tarixi, bədii və ya elmi baxımdan ümumbəşəri dəyərlərə sahibdirlər.
- Qoruqlar (sitlər) – bu qrupa daxil olan ərazilər ya insan tərəfindən yaradılıb, ya təbii şəkildə formalaşıb, yaxud da bu ikisinin vəhdətidir. Bu qrupdakı ərazilər estetik, etnoloji və ya antropoloji baxımdan ümumbəşəri dəyərlərə malikdir.
Yerli mühitdə yaranmış, zaman keçdikcə ayrılan, toqquşan və ya qaynayıb-qarışan qarşılıqlı təsirlərin ədəbi məhsulları və ya arxeoloji qalıqları, regional şərtlərə və baxışlara müvafiq olaraq şərh edilən və nizama salınan tarixi təcrübə və izlər əsasında formalaşmış yazılı mənbələr, daş kitabələr və mixi yazıları, həmçinin təbii hadisələrin formalaşdırdığı və ya aşındırdığı abidə və ərazilər bəşəriyyətə töhfə olaraq dəyərləndirilən əsərlər məcmusu Mədəni irs adlandırılır.
Bu konvensiya UNESCO tərəfindən hazırlanmış və mədəni və təbii irslərin ümumbəşəri dəyərə malik olması qəbul edilərək, onların mühafizəsi dövlətlər üçün beynəlxalq öhdəlik kimi müəyyən edilmişdir. “Dünya irs siyahısı” da məhz bu konvensiya əsasında yaradılmışdır.
- ↑ "UNESCO Türkiye Millî Komisyonu". unesco.org.tr. 2 may 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2025.
- Michael Falser. Cultural Heritage as Civilizing Mission. From Decay to Recovery. Heidelberg, New York: Springer (2015), ISBN 978-3-319-13638-7.
- Michael Falser, Monica Juneja (eds.). 'Archaeologizing' Heritage? Transcultural Entanglements between Local Social Practices and Global Virtual Realities. Heidelberg, New York: Springer (2013), ISBN 978-3-642-35870-8.
- Fiankan-Bokonga, Catherine. "A historic resolution to protect cultural heritage". UNESCO (ingilis). 17 oktyabr 2017. İstifadə tarixi: 3 avqust 2021.
- Bénédicte Savoy (2025). Objects of Desire, Desire for Objects. Translated by Liz Libbrecht. Paris: Collège de France. Objects of Desire, Desire for Objects : Inaugural lecture delivered at the Collège de France on Thursday 30 March 2017.
- Ann Marie Sullivan, Cultural Heritage & New Media: A Future for the Past, 15 J. MARSHALL REV. INTELL. PROP. L. 604 (2016) [1]
- Barbara T. Hoffman, Art and cultural heritage: law, policy, and practice, Cambridge University Press, 2006
- Leila A. Amineddoleh, "Protecting Cultural Heritage by Strictly Scrutinizing Museum Acquisitions," Fordham Intellectual Property, Media & Entertainment Law Journal, Vol. 24, No. 3. Available at: Protecting Cultural Heritage by Strictly Scrutinizing Museum Acquisitions by Leila Amineddoleh :: SSRN
- Paolo Davide Farah, Riccardo Tremolada, Desirability of Commodification of Intangible Cultural Heritage: The Unsatisfying Role of IPRs, in TRANSNATIONAL DISPUTE MANAGEMENT, Special Issues "The New Frontiers of Cultural Law: Intangible Heritage Disputes", Volume 11, Issue 2, March 2014, ISSN 1875-4120 Available at: Desirability of Commodification of Intangible Cultural Heritage: The Unsatisfying Role of Intellectual Property Rights by Paolo Davide Farah, Riccardo Tremolada :: SSRN
- Paolo Davide Farah, Riccardo Tremolada, Intellectual Property Rights, Human Rights and Intangible Cultural Heritage, Journal of Intellectual Property Law, Issue 2, Part I, June 2014, ISSN 0035-614X, Giuffrè, pp. 21–47. Available at: Diritti di Proprietà Intellettuale, Diritti Umani e Patrimonio Culturale Immateriale (Intellectual Property Rights, Human Rights and Intangible Cultural Heritage) by Paolo Davide Farah, Riccardo Tremolada :: SSRN
- Nora Lafi, Building and Destroying Authenticity in Aleppo: Heritage between Conservation, Transformation, Destruction, and Re-Invention in Christoph Bernhardt, Martin Sabrow, Achim Saupe. Gebaute Geschichte. Historische Authentizität im Stadtraum, Wallstein, pp.206-228, 2017
- Dallen J. Timothy and Gyan P. Nyaupane, Cultural heritage and tourism in the developing world : a regional perspective, Taylor & Francis, 2009
- Peter Probst, "Osogbo and the Art of Heritage: Monuments, Deities, and Money", Indiana University Press, 2011
- Constantine Sandis (ed.), Cultural Heritage Ethics: Between Theory and Practice, Open Book Publishers, 2014
- Ghil'ad Zuckermann et al., ENGAGING - A Guide to Interacting Respectfully and Reciprocally with Aboriginal and Torres Strait Islander People, and their Arts Practices and Intellectual Property, Australian Government: Indigenous Culture Support, 2015
- Walters, Diana; Laven, Daniel; Davis, Peter. Heritage & Peacebuilding. Suffolk, UK: Boydell Press. 2017. ISBN 9781783272167. 31 mart 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 mart 2017.
- Kocój E., Między mainstremem a undergroundem. Dziedzictwo regionalne w kulturze europejskiej – odkrywanie znaczeń, [w:] Dziedzictwo kulturowe w regionach europejskich. Odkrywanie, ochrona i (re)interpretacja, Seria wydawnicza:, Studia nad dziedzictwem i pamięcią kulturową", tom I, Kraków 2019, red. Ewa Kocój, Tomasz Kosiek, Joanna Szulborska-Łukaszewicz, pp. 10–35.
- Dziedzictwo kulturowe w regionach europejskich. Odkrywanie, ochrona i (re)interpretacja, Seria wydawnicza:, Studia nad dziedzictwem i pamięcią kulturową", tom I, red. Ewa Kocój, Tomasz Kosiek, Joanna Szulborska-Łukaszewicz, Kraków 2019, p. 300.
- Hudson-Ward, A., Widholm, J. R., & Scott, W. (Eds.). (2023). Cultural Heritage and the Campus Community: Academic Libraries and Museums in Collaboration. ACRL.
Vikisəyahətdə Mədəni irs haqqında səyahət məlumatları var.- Cultural heritage policy - history and resources Getty Museum - list of major international cultural heritage documents, charters, and treaties
- UNESCO World Heritage Centre – Official website of the United Nations organization for cultural heritage
- International Council on Monuments and Sites
- International Council of Museums
- International Centre for the Study of the Preservation and Restoration of Cultural Property
- Cultural routes and landscapes, a common heritage of Europe (English and French language)
- EPOCH – European Research Network on Excellence in Processing Open Cultural Heritage
- Peace Palace Library - Research Guide Arxivləşdirilib 12 sentyabr 2016 at the Wayback Machine
- National Council for Preservation Education
- Dédalo Open source management system for Cultural heritage
- Central European University (CEU)
- UNESCO UIS_cultural heritage
