Əlverişli mənzil böhranı və ya mənzil böhranı — insanların məskunlaşmaq istədiyi yerlərdə genişmiqyaslı mənzil çatışmazlığını və ya mənzil bazarında baş verən bir maliyyə böhranını ifadə edir. Mənzil böhranları evsizlik və mənzil təhlükəsizliyinin olmaması kimi nəticələrə gətirib çıxara bilər. Onların həlli çətindir, çünki çoxsaylı amillərin təsiri ilə formalaşan mürəkkəb bir “problemlər və disfunksiyalar şəbəkəsi”dir,[1] lakin ümumiyyətlə mənzil xərclərinin ev təsərrüfatlarının gəlirlərindən daha sürətlə artması nəticəsində yaranır.[2][3][4]
Dünya üzrə bir çox şəhərlərdə onilliklərdir davam edən mənzil böhranı tendensiyası mövcuddur.[2][5] Mənzil bazarında baş verən maliyyə böhranlarının əhəmiyyətli nümunələrinə 2007–2008-ci illərdə ABŞ-da baş vermiş subprim ipoteka böhranı və 2020-ci ildən etibarən davam edən Çin daşınmaz əmlak sektoru böhranı daxildir.
Dünyanın bir çox bölgəsində gəlirlər əsas formal mənzili almaq üçün kifayət etmir,[2] çünki 2008-ci il maliyyə böhranından sonra xüsusilə bir çox şəhərdə mənzil xərcləri əməkhaqlarından daha sürətlə yüksəlmişdir.[3] Bəzi yerlərdə bu vəziyyət qeyri-rəsmi mənzil formalarının yaranmasına – gecəqondu və ya barak qəsəbələrinə səbəb olur, digərlərində isə belə qeyri-rəsmi məskunlaşmaya icazə verilmir.[2] Ümumilikdə mənzil çatışmazlığı yaşamayan regionlarda belə əhalinin müəyyən seqmentləri üçün – çox aşağı gəlirli qruplar üçün əlverişli mənzil və ya əlilliyi olan şəxslər üçün daimi dəstək mənzilləri sahəsində çatışmazlıqlar yarana bilər.
İqtisadçılar böhranın səbəbləri barədə müzakirə aparırlar. 2022-ci ildə iqtisadçılar Kristian Hilber və Olivye Şöni qeyd etmişlər ki, bu debatın əsas istiqaməti artan mənzil tələbinin qarşılanmasını əngəlləyən torpaqdan istifadə məhdudiyyətləri kimi təchizat maneələrinin mənzil xərclərinin yüksəlməsinə səbəb olduğunu vurğulayır. Digər yanaşmalar isə səbəbləri makroiqtisadi amillərdə, maliyyələşmə şəraitində və gözlənilən qiymətlərin qeyri-dəqiq proqnozlaşdırılmasında görür.[5] Aşağı əməkhaqları da qlobal böhrana töhfə verir.[2]
Aparılan tədqiqatlara görə, həddən artıq məhdudlaşdırıcı zonalaşdırma (zoning) tikintiyə icazə verilən sahələrin sayını məhdudlaşdıraraq mənzil qiymətlərinin artmasına səbəb olur.[6] Məsələn, araşdırmalar göstərib ki, məhdudlaşdırıcı zonalaşdırma evləri tikinti dəyərindən 50%-dən çox bahalaşdıra bilər.[7] Tikinti kodeksləri də yeni mənzillərin dəyərini artıraraq mənzil böhranını daha da ağırlaşdırdığına görə tənqid olunur.[8]
Moody's Analytics tərəfindən aparılan bir araşdırma göstərib ki, böhranın əsas səbəbləri arasında həm də işçi qüvvəsi və material çatışmazlığı var. COVID-19 pandemiyası da böhranı ağırlaşdıra bilər. Bəzi ölkələrdə isə Qaçqın böhranı bu vəziyyətə əlavə təsir göstərir.[4]
Dünyanın bir çox böyük şəhərləri mənzil çatışmazlığı ilə üzləşsə də, ölkələr və planlaşdırma sistemləri arasında ciddi fərqlər mövcuddur.[9] Məsələn, inkişaf etmiş ölkələr arasında Yaponiya şəhərləri öz ölçüsünə görə nisbətən bol və əlverişli mənzil təklif edir. Bunu bəzi tədqiqatçılar zonalaşdırmanın dövlət səviyyəsində tənzimlənməsi (yerli hakimiyyətlərin yeni tikinti layihələrini bloklama gücünün azaldılması) və tikintiyə icazələrin asan və sürətli verilməsi ilə əlaqələndirirlər. İngilisdilli ölkələrdə isə planlaşdırma sistemləri tez-tez yeni tikintilərə qarşı NIMBY müqavimətini gücləndirir, nəticədə qiymətlər artır, mənzil qıtlığı yaranır. İnkişaf etmiş Avropa ölkələri isə yüksək sıxlıqlı tikintiyə üstünlük verdikləri üçün bu iki model arasında orta bir yol seçmişlər.[10]
Mənzil böhranları dünya şəhərlərində sosial gərginliyə səbəb olmuşdur.[5] Bu böhran xüsusilə Millenniallar və Z nəslinin maliyyə vəziyyətinə mənfi təsir göstərmişdir, çünki onlar daha rəqabətli mənzil bazarına daxil olaraq gəlirlərinin daha böyük hissəsini mənzil xərcinə xərcləmək məcburiyyətində qalmışlar.[11] Politiconun yazdığına görə, bir çox ölkədə bu vəziyyət populist siyasətçilərə gənc seçicilər arasında anti-immiqrant sentimenti gücləndirməyə imkan vermiş və demokratiyanın nəticə vermək qabiliyyətinə daha skeptik yanaşan bir nəslin formalaşmasına səbəb olmuşdur.[11]
- ↑ Menendian, Stephen. "Deconstructing the 'Housing Crisis'". Othering and Belonging Institute (UC Berkeley) (ingilis). 30 noyabr 2022. İstifadə tarixi: 30 dekabr 2023.
- ↑ 1 2 3 4 5 Potts, Deborah Helen. Broken cities inside the global housing crisis. London: Zed books. 2020. ISBN 978-1-78699-054-9.
- ↑ 1 2 Wetzstein, Steffen. "The global urban housing affordability crisis" (PDF). Urban Studies (ingilis). 54 (14). 1 noyabr 2017: 3159–3177. doi:10.1177/0042098017711649. ISSN 0042-0980.
- ↑ 1 2 "What has caused the global housing crisis - and how can we fix it?". World Economic Forum (ingilis). 23 yanvar 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 31 yanvar 2025.
- ↑ 1 2 3 Hilber; Schöni. "Housing policy and affordable housing" (PDF). London School of Economics: Centre for Economic Performance, Occasional Paper (56). may 2022.
- ↑ Glaeser, E.; Gyourko, J.; Saks, R. "Why Is Manhattan So Expensive? Regulation and the Rise in Housing Prices". The Journal of Law and Economics. 48. 2003: 331–369. İstifadə tarixi: 12 oktyabr 2024.
- ↑ Kendall, R.; Tulip, P. "The Effect of Zoning on Housing Prices". Econometric Modeling: Microeconometric Studies of Health. 2018. İstifadə tarixi: 12 oktyabr 2024.
- ↑ Listokin, David; Hattis, David B. "Building Codes and Housing". Cityscape. US Department of Housing and Urban Development. 8 (1). 2005: 21–67. ISSN 1936-007X. JSTOR 20868571. İstifadə tarixi: 25 iyul 2024.
- ↑ "What Can Be Done About the Global Housing Crisis? Plenty". Wired. 24 aprel 2022. 24 aprel 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 dekabr 2023.
- ↑ "The Anglosphere needs to learn to love apartment living". Financial Times. İstifadə tarixi: 30 dekabr 2023.
- ↑ 1 2 Dettmer, Jamie; Cancryn, Adam; Hartog, Eva; Taylor-Vaisey, Nick. "Priced out of housing, many younger disillusioned voters embrace populism". Politico. 3 avqust 2024.