Əziz Mahmud Xudayi
Əziz Mahmud Xudayi (osman. عزيز محمود خدايى; 1541[1], 1543[2] və ya 1544[2], Şərəfliqoçhisar, Ankara ili – 1628[1][2], Üsküdar) — sufi, şair, Bayrami təriqətinin Cəlvəti qolunun banisi.[3] O, 1598-ci ildə Üsküdarda öz adına məscid və dərgah inşa etdirmişdir. Əsl adı Mahmuddur. Xudayi adını isə sonradan almışdır.[4]
| Əziz Mahmud Xudayi | |
|---|---|
| osman. عزيز محمود خدايى | |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1541[1], 1543[2] və ya 1544[2] |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1628[1][2] (83–87 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | şair, bəstəkar, yazıçı, siyasətçi, dövlət rəsmisi |
| Dini | İslam |
Mahmud Xudayi 1541-ci ildə Ankaranın Şərəfliqoçhisar bölgəsində dünyaya gəlmişdir. Atasının adı Fəzlullah ibn Mahmuddur. Uşaqlıq illərini Əskişəhərin Sivrihisar bölgəsində keçirdi.
İlk dini təhsilini də məhz burada almağa başladı. Ardından İstanbula gələrək Kiçik Ayasofya mədrəsəsində təhsilini davam etdirdi. Buradakı müəllimlərindən Nazirzadə Ramazan Əfəndi, ona xüsusi diqqət göstərmiş, beləliklə, Mahmud Xudayi gənc yaşlarında hədis, təfsir və digər elmləri mükəmməl öyrəndi. Təhsilinin ardından müəlliminin yanında köməkçi oldu. Bu illərdə Xəlvəti təriqətinin şeyxlərindən Nurəddinzadə Muslihiddin Əfəndinin söhbətlərinə qatıldı və sufizm üzrə irəliləməyə başladı. Bu əsnada müəllimi Nazirzadə Ramazan Əfəndi Ədirnədəki Sultan Səlim mədrəsəsinə müdərris təyin olundu və 28 yaşlı tələbəsi Mahmud Xudayi də onunla Ədirnəyə getdi. Daha sonra Şam və Misir qazısı təyin olunan müəllimi ilə birlikdə bu şəhərlərə də səyahət etdi. Misirdə olarkən Xəlvəti təriqətinin üzvlərindən Kəriməddin Əfəndidən dərslər aldı.
1573-cü ildə Mahmud Xudayi 33 yaşında ikən müəllimi Ramazan Əfəndi ilə Bursaya qayıtdı və Fərhadiyyə mədrəsəsində müdərrisliyə başladı. 3 il bu vəzifədə qaldıqdan sonra müəlliminin vəfatı ilə bütün vəzifələrindən öz istəyilə ayrıldı və Bursadakı Xəlvəti şeyxlərindən Şeyx Məhəmməd Üftadənin yanında müridliyə başladı. Daha sonra Şeyx Üftadənin məsləhəti ilə doğulduğu yer olan Sivrihisara getdi. 6 ay burada qaldıqdan sonra Şeyx Üftadənin vəfatı səbəbilə qayıtdı. Qısa müddət sonra öncə Rumeliyə, ardınca İstanbula getdi və Şeyxülislam Xoca Sadəttin Əfəndinin təyinatıyla Kiçik Ayasofya məscidinin şeyxi olaraq 8 il fəaliyyət göstərdi. Ardınca 1589-cu ildə Üsküdardakı Xudayi dərgahının yerini satın aldı və inşaata başladı. 6 il davam edən inşaat 1595-ci ildə başa çatdı. 1599-cu ildə Fateh məscidi vaizliyindən ayrıldı və Üsküdardakı Mehrimah Sultan məscidində cümə axşamları vaiz verməyə başladı. 1616-cı ildə Sultan Əhməd məscidinin açılışında ilk xütbəni Mahmud Hüdayi Həzrətləri oxudu və hər ayın ilk bazar ertəsi günü burada vaiz verdi.
Üsküdarda çalışdığı illərdə Mahmud Xudayiyə I Əhməd tərəfindən İstanbulun bir çox yerlərində mülklər bağışlandı. Rəvayətə görə, I Süleymanın, qızı Mehrimah Sultandan doğulan nəvəsi Ayşə Hümaşah Sultan ilə evlənmişdir.
1628-ci ilin oktyabr ayında İstanbulda vəfat etmiş və dərgahındakı türbəsində dəfn olunmuşdur. 6 qızı və 5 oğlu olan Mahmud Xudayinin nəsli, qızları Ümmü Gülsüm, Zeynəb və Fatma Zəhra vasitəsilə davam etmişdir.[4]
Mahmud Xudayinin xalqdan sultanlara qədər böyük bir təsir dairəsi var idi. Dövrün hökmdarları ilə yaxından tanış olmuş, III Murad, I Əhməd və II Osman kimi sultanlara məktub yazaraq məsləhətlər vermişdir. IV Muradın 10 sentyabr 1623 tarixində Əyyub Sultan məscidində baş tutan cülus mərasimində yeni sultan məhz Mahmud Xudayinin əlindən qılınc qurşanmışdır. Fərhad Paşa ilə Təbriz səfərində iştirak etmiş və bəzən xüsusi dəvətlərlə saraya gələrək sultanlarla söhbətlər etmişdir.
O, 30-a yaxın əsərin müəllifidir. Əsərlərini türkcə və ərəbcə qələmə almışdır. Əsərlərindən bəziləri bunlardır:[4]
- Ərəbcə əsərləri:
- Nəfaisül-məcalis.
- Camiul-fəzail və kamiur-rəzail.
- Miftəhüs-səlat və mirqətün-nicat.
- Həbbətül-məhəbbə.
- Türkcə əsərləri:
- Divan və ya Divani-İlahiyyat.
- Təriqətnamə.
- Məktubat.
- Meraciyyə.
- ↑ 1 2 3 4 Bibliothèque nationale de France Hüdâyî Aziz Mahmud // BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
- ↑ 1 2 3 4 5 6 National Library of Israel Names and Subjects Authority File (ivr.).
- ↑ Yılmaz, H. Kâmil. "Celvetiyye". TDV İslâm Ansiklopedisi. 1993. 18.11.2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18.11.2025.
- ↑ 1 2 3 Yılmaz, H. Kâmil. "Aziz Mahmud Hudâyî". TDV İslâm Ansiklopedisi. 1991. 18.11.2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18.11.2025.
- ↑ "Aziz Mahmud Hüdayi: Aşkın yolculuğu". TRT1. 2024. 18.11.2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18.11.2025.
- ↑ "Aziz Mahmud Hüdayi: Aşkın yolculuğu". IMDb. 2024. 18.11.2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18.11.2025.