Bu məqalədə heç bir məlumatın mənbəsi göstərilməmişdir. |
Şəhabəddin Mahmud ibn Əhməd ibn Mahmud Əbül-Mənaqib əz-Zəncani (fars. محمود زنجانى; 1177, Zəncan – 1258, Bağdad) — mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan dilçi və ilahiyyat alimi.
| Mahmud Zəncani | |
|---|---|
| fars. شهابالدین محمود بن احمد زنجانی | |
| Doğum tarixi | 1177 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1258 (80–81 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
Mahmud ibn Əhməd Zəncani 1177 (8)-ci ildə orta əsrlər Azərbaycanının elm mərkəzlərindən birində — Zəncanda anadan olmuşdur. Yaxşı təhsil almış və uzun müddət Bağdadda yaşamışdır. Burada o zaman bütün Şərqdə tanınan "Nizamiyyə" və "Müstənsiriyyə" mədrəsələrində dərs demişdir. Bir müddət hətta Bağdadın qazisi də olmuşudr. Mahmud Zəncani 81 yaşında 1258-ci ildə vəfat etmişdir.
Mahmud Zəncani Bağdadın və bütün ölkənin alimləri arasında böyük nüfuz sahibi idi. Məşhur ərəb tarixçisi Zəhəbi onun haqqında yazırdı:
|
Mahmud bilik dəryası idi. | 
|
O, şafii məzhəbi üzrə görkəmli ilahiyyatçı kimi Qurana şərh yazsa da tarixə ərəb dilinin qısa izahlı lüğətini tərtib etməsi ilə düşmüşdür. "Tərvih əl-ərvah fi Təhzib əs Sihah" (Ruhların təmizlənməsi və Sihahın düzəlməsi) adlanan bu əsər İsmayıl əl-Cövhəri Fərabinin məşhur lüğətinə şərh kimi yaranmışdı.
Orta əsrlərdə Şərqdə məşhur alimlərin geniş yayılmış əsərlərinə şərhlər yazmaq ənənə halını almışdı. Adətən, bu cür şərhlər müxtəlif məqsədlər daşıyırdı. Bəzən görkəmli alimlərin dərin elmi araşdırmaları əsasında kütləvi dərsliklər yaradılmasına, bəzən isə həmin əsərlərin ciddi təhlilinə xidmət edirdi. Ancaq hər iki halda şərhçilər məşhur alimlərin adlarından həm də oxucunun diqqətini öz əsərlərinə cəlb etməkdən ötrü istifadə edirdilər. Və bir qayda olaraq bu şərhlərdə müəlliflərin özlərinin də çoxsaylı fikir və ideyaları olurdu. Misal üçün Fərabinin 40 mindən artıq söz və ifadəni əhatə edən lüğətinə müxtəlif ölkələrin ən məşhur alimləri, xüsusilə Əbu Səhl əl-Hərəvi, Əbül-Tasim əl-Bəsri, İbn Qətta, Tacəddin əl-Lüçəvi və başqaları tərəfindən şərhlər yazılmışdı.
Mahmud Zəncaniyə gəlincə, onun əsəri oz həcminə görə Fərabinin luğətindən kiçikdir və yalnız daha işlək və zamanın sınağından çıxmış sözləri əhatə edir. Burada həmçinin bəzi sözlərə düzəlişlər də yer tutub. Görünür, bu lüğətin tərtibində müəllimlik təcrübəsi onun köməyinə gəlmişdir. Belə ki, bir müddət sonra Mahmud "Tərvih əl-Ərvah"ın təlabatla ayaqlaşmadığını anlayaraq, lüğəti xeyli qısaldır, təgmilləşdirir və adını da dəyişib "Tənqih əs-Sihah" (Sihahın yenidən nəzərdən keçirilməsi) qoyur. Bu əsərin XVIII yüzilliyə qədər müxtəlif əsrlərdə üzü köçürülən əlyazmalarının dünyanın bir çox kitabxanalarında qeydə alınması sübut edir ki, uzun əsrlər boyu həmin lüğət ərəb dilini öyrənənlər arasında populyar olmuşdur.