Maksim Qorki

Aleksey Maksimoviç Peşkov 1868-ci il martın 16-da (28) Nijni Novqorodda, babası, boyama emalatxanasının sahibi Vasili Vasilyeviç Kaşirinə (1807-1887) məxsus olan Kovalixinskaya küçəsindəki daş bünövrə üzərində taxta evdə anadan olmuşdur. Qorki nəqliyyatçı olan atasını 5 yaşında ikən itirir və anası yenidən ərə getdiyindən anadan olduğu Novqoroda qayıdır. Alekseyin anası ona oxumağı, babası Kaşirin isə kilsə savadının əsaslarını öyrədirdi. Qısa müddət kilsə məktəbində oxudu, sonra çiçək xəstəliyinə tutuldu və məktəbi tərk etmək məcburiyyətində qaldı. Daha sonra anası və ögey atası ilə birlikdə yaşadığı Kanavinoda iki illik ibtidai məktəbi bitirdi. 11 yaşında tamamilə yetim qalır, nənəsi və babası tərəfindən Həştərxanda böyüdülür. Nağılları ilə böyüdüyü nənəsinin onun formalaşmasında böyük təsiri vardır. Qorki yalnız bir neçə ay məktəbə gedə bilir. 8 yaşında işləməyə başlıyar, bunun sayəsində Rusiyanın fəhlə sinfinin həyatı ilə yaxından tanış olar. Bir gəmidə qabyuyan işləyərkən oxumağa kitab marağı yaranar. 1884-cü ildə Aleksey Peşkov Kazana gəldi və Kazan Universitetinə daxil olmaq istəsə də, uğursuz oldu. İlk gənclik illərini Kazanda keçirən Qorki, 1887-ci ilin dekabr ayında hətta intihara cəhd edir. O, ov tüfəngi ilə özünü ağ ciyərindən vurub və mühafizəçi polis Peşkovu rayon xəstəxanasına aparıb və orada uğurlu əməliyyat olunub. Yara ölümcül deyildi, lakin ömürlük nəfəs yolu xəstəliyinə səbəb oldu.Sonrakı 5 il boyunca müxtəlif işlərdə çalışaraq, daha sonra yazılarında istifadə edəcəyi bir çox təəssüratı əldə etdiyi böyük Rusiya səyahətinə çıxır.

1884-cü ildə Aleksey Peşkov Kazana gəldi və Kazan Universitetinə daxil olmağa cəhd etdi, lakin uğursuz oldu. Həmin il universitetin nizamnaməsi ilə kasıb təbəqələrdən qəbul olunanların sayı kəskin şəkildə azaldılmışdı, üstəlik Peşkovun orta təhsil haqqında attestatı da yox idi. O, pristanda işləyir və burada inqilabçı ruhlu gənclərin yığıncaqlarına qatılmağa başlayır. Marksist ədəbiyyat və təşviqat işi ilə tanış olur. 1885—1886-cı illərdə V. Semyonovun çörəkbişirmə və suxari zavodunda işləyir. 1887-ci ildə isə xalqçı Andrey Stepanoviç Derenkovun (1858—1953) çörəkxanasında çalışır. Bu müəssisənin gəliri Kazandakı xalqçılar hərəkatının gizli maarifçilik dərnəklərinin maliyyələşməsinə yönəldilirdi. Həmin il Peşkov həm nənəsini, həm də babasını itirir: A. İ. Kaşirina 16 fevralda, V. V. Kaşirin isə 1 mayda vəfat edir^[8].

1887-ci il dekabrın 12-də Kazanda, Kazanka çayının sahilində, Troitse-Feodorovski monastırının hasarından kənarda, 19 yaşlı Peşkov gənclik depressiyası tutması ilə intihara cəhd edir – özü ilə götürdüyü tüfəngdən ağciyərinə atəş açır. Güllə bədəndə ilişib qalır və yaxınlıqda olan gözətçi dərhal polis çağırır. Peşkov zemstvo xəstəxanasına çatdırılır və uğurlu əməliyyat olunur. Yarası ölümcül olmasa da, uzunmüddətli ağciyər xəstəliyinin başlanğıcına səbəb olur. Bir neçə gündən sonra Peşkov xəstəxanada ikinci dəfə intihara cəhd edir – tibb professoru N. İ. Studenski ilə mübahisə zamanı ordinatoriyada böyük şüşə xloral hidratı götürərək bir neçə qurtum içir. O, yenidən xilas edilir və mədəsi yuyulur. “Mənim universitetlərim” povestində Qorki bu hadisəni utanc və özünə qınaqla xatırlayaraq keçmişinin ən ağır səhifəsi adlandırmışdır; o, bu hekayəni “Makarın həyatından bir hadisə” adlı əsərində təsvir etməyə çalışmışdır. İntihar cəhdinə və tövbə etməkdən imtina etdiyinə görə Kazan ruhani konsistoriyası Peşkova dörd il müddətinə kilsədən uzaqlaşdırma cəzası verir^[9].

Psixiatr, professor İ. B. Galantın fikrincə, 1920-ci illərin ortalarında yazıçının şəxsiyyətini və əsərlərinin psixopatoloji əsaslarını araşdırarkən, gənc yaşlarında Aleksey Peşkov psixi cəhətdən qeyri-sabit idi və bundan çox əziyyət çəkirdi. İ.B. Galant məktubunda Qorkiyə onun keçmişində “psixi xəstəliklərin bütöv dəstəsi”nin olduğunu bildirmişdi. Psixiatr M. O. Şaykeviç də 1904-cü ildə oxşar nəticələrə gəlmiş və Qorkinin qəhrəmanlarındakı psixoloji xüsusiyyətlər haqqında “Maksim Qorkinin qəhrəmanlarının psixopatoloji cizgiləri” adlı məqalə yazmışdır. Yaşlı Qorki bu diaqnozları rədd edir, özünü sağalmış psixopat kimi qəbul etmək istəmirdi, lakin tibb araşdırmalarının qarşısını almağa gücü çatmırdı. 1888-ci ilin martında Peşkov inqilabçı M. A. Romasla birlikdə Kazan quberniyasının Sviyajski qəzasının Krasnovidovo kəndinə gəlir. Burada Romasın gizli maarifçilik işi üçün xalqçı İ. P. Çaruşnikov və E. F. Peçorkinin maliyyəsi ilə açılmış kiçik dükanı vardı. Peşkov ilk dəfə N. E. Fedoseevin dərnəyi ilə əlaqəsinə görə həbs olunur və polis nəzarətində yaşayır. Sonralar varlı kəndlilər dükanı yandırırlar və Peşkov bir müddət muzdlu fəhləlik edir. 1888-ci ilin oktyabrında Qryaze—Tsaritsın dəmir yolunun Dobrinka stansiyasında gözətçi kimi işə düzəlir. Bu müddətdə qazandığı təəssüratlar “Keşikçi” və “Darixmaq xatirinə” hekayələrinin əsasını təşkil edir. Daha sonra Xəzər dənizi sahillərinə gedərək balıqçı artelində çalışır. 1889-cu ilin yanvarında şeir formasında yazdığı şəxsi ərizə ilə Borisoqlebsk stansiyasına, sonra isə Krutaya stansiyasına əvəzedici olaraq keçirilir. Burada stansiya rəisinin qızı Mariya Basarqinaya vurulur və onun atasından istəsə də, rədd cavabı alır. On il sonra artıq ailəli yazıçı ona yazdığı məktubda: “Mən hər şeyi xatırlayıram, Mariya Zaxarovna. Yaxşı şeylər unudulmur — həyatda onları unuda biləcək qədər çox deyil...” — deyə yazırdı. Peşkov kəndlilər arasında Tolstoy tipli kənd təsərrüfatı koloniyası yaratmaq istəyirdi, bunun üçün kollektiv məktub tərtib etmişdi və Lev Tolstoyla görüşmək niyyətində idi, lakin Tolstoy qəbul etmir. Peşkov “heyvanlar üçün” yazısı olan yük vaqonunda Nijni Novqoroda qayıdır. 1889—1893-cü illərdə (fasilələrlə) Peşkov vəkil A. İ. Laninin katibi işləyir. 1898-ci ildə Qorki “Oçerklər və hekayələr”in ilk cildini ona ithaf etmiş və “Onun təsiri mənim təhsilimin inkişafında ölçüyəgəlməz dərəcədə böyük oldu” — deyə yazmışdır.

1889-cu ilin sonunda – 1890-cı ilin əvvəlində Peşkov Nijni Novqorodda yazıçı V. G. Korolenko ilə tanış olur və ona “Qoca palıdın nəğməsi” poemasını göstərir, lakin Korolenko əsəri kəskin tənqid edir. 1889-cu ilin oktyabrında Peşkov Laninin yanında katib işləyir və həmin ay tələbə hərəkatının Kazanda dağıdılmasının əks-sədası olaraq ilk dəfə həbs edilir. “Korolenkonun vaxtı” oçerkində bu hadisəni təsvir edir. O, tələbə–kimyaçı N. Z. Vasilyevlə dostlaşır və fəlsəfə ilə tanış olur. 1891-ci il aprelin 29-da Peşkov Nijni Novqoroddan “Rusiya boyu” səyahətə çıxır. Volqada, Don boyunda, Ukraynada, Krımda və Qafqazda olur; yolun böyük hissəsini piyada qət edir. Noyabrda Tiflisə gəlir və dəmir yolu emalatxanasında işləyir. 1892-ci ilin yayında Abxaziyada Suxum—Novorossiysk şossesinin tikintisində iştirak edir, sonra qısa müddət Bakıda neft mədənlərində işləyir — bunu həyatı boyu gördüyü ən ağır iş adlandırır. Sonra yenidən Tiflisə qayıdır, zirzəmidə başqa fəhlələrlə birgə yaşayır, müəssisələrdə idarəçilərin özbaşınalığı barədə faktları yazılı şəkildə toplamağı təklif edir. Tiflis tanışları Peşkovun qüvvətli bədən quruluşunu, kobud davranışlarını və yerişini qeyd edirdilər. O, Bayrona təqlid edərək şeirlər yazır və qonşularına “Kain” və “Manfred”dən parçalar əzbər oxuyurdu. Sonralar bu qeydlər əsasında “Qız və ölüm” poemasını yazmışdır.

1892-ci ilə qədər Peşkov artıq yükləyici, dülgər, boyaqçı, çörəkçi, burlak, tikinti fəhləsi, gözətçi, müxbir və başqa peşələrdə işləmişdi. Tiflisdə inqilabçı Aleksandr Kalyujnı ilə tanış olur. Onun təkidi ilə Keşkov başına gələn hadisələri qələmə almağa başlayır. “Makar Çudra”nın əlyazması hazır olanda Kalyujnı jurnalist Vladimir Tsvetnitskinin köməyi ilə hekayəni “Kavkaz” qəzetində nəşr etdirir. Nəşr 12 sentyabr 1892-ci ildə çıxır və imza — “M. Qorki” olur. Bu təxəllüsü Peşkov özü seçmişdi. O deyirdi: “Axı ədəbiyyatda Peşkov yazmaq olmazdı...”. Həmin ilin oktyabrında Peşkov Nijni Novqoroda qayıdır. 1893-cü ildə gənc yazıçı “Volqar” və “Voljski vestnik” qəzetlərində bir neçə hekayə dərc etdirir. Onun ədəbi müəllimi Korolenko olur. Həmin il 25 yaşlı Peşkov ilk, nikah qeydiyyatı olmayan evliliyini Qorkinin sonralar “Birinci sevgi haqqında” (1922) hekayəsində təsvir edəcəyi mama-ginekoloq Olqa Kamenskaya ilə bağlayır. Onlar 1889-cu ildən tanış idilər, Kamenskaya ondan 9 yaş böyük idi və qız övladı vardı. Qorkiyə həmçinin xoş təsir bağışlayan fakt o idi ki, Kamenskayanın anası – yenə mama – vaxtilə onun doğumunda iştirak etmişdi. Qorki Kamenskayaya özünün Heinedən təsirlənərək yazdığı ilk avtobioqrafik məktubunu da həsr etmişdi. Onların münasibəti 1894-cü ildə pozulur: Olqa müəllifin “Staruxa İzergil” novellasını oxuduğu vaxt yuxuya getmişdi və Qorkinin bu onu dərindən incitmişdi. 1894-cü ilin avqustunda Korolenkonun tövsiyəsi ilə Peşkov kontrabanda ilə məşğul olan sərgərdan haqqında “Çelkaş” hekayəsini yazır və “Rusoye boqatstvo” jurnalına təqdim edir. 1895-ci ildə Korolenko ona Samaraya köçməyi məsləhət görür və Peşkov burada peşəkar jurnalist kimi işləməyə başlayır, “Yequdiil Xlamida” təxəllüsü ilə məqalə və felyetonlar dərc etdirir. Təxəllüs istehza ilə seçilmişdi, üslub isə dini ədəbiyyatın yüksək, arxaik nitqinə bənzədilirdi. “Fikirlər və aforizmlər” rubrikası məşhur olur. İki ilə yaxın müddətdə Peşkov Samara qəzetlərində 500-dən çox yazı dərc etdirir. 1895-ci ilin iyununda “Çelkaş” nəhayət çap edilir və Qorkiyə ilk böyük ədəbi şöhrət gətirir.

1895-ci ildə “Samara qəzeti”ndə “Babushka Akulina” oçerki dərc edilir – gələcək “Uşaqlıq” povestinin ilk cizgiləri. 30 avqust 1896-cı ildə Samara Vznesensk kilsəsində Qorki var-yoxdan çıxmış zadəganın qızı, gimnaziyanı yenicə bitirmiş və “Samara qəzeti”nin korrektoru Yekaterina Voljinaya ilə evlənir. Təcrübəli və tanınmış yazıçı onun gözündə “yarı ilahi” bir şəxs kimi görünürdü. Qorki isə nişanlısına o qədər də böyük sevgi və diqqət göstərmirdi. 1896-cı ildə xəstəliyi ağırlaşır və o, bronxitdən sətəlcəmə keçirir. 1897-ci ilin yanvarında ona ilk dəfə vərəm diaqnozu qoyulur. Qorki Krımda müalicə alır, sonra arvadıyla birlikdə Poltava yaxınlığında kənddə sağalır, burada ukrayn dilini də öyrənməyə başlayır. 21 iyul 1897-ci ildə burada onların ilk övladı – Maksim dünyaya gəlir. 1896-cı ildə Qorki Nijni Novqorod yarmarkasında Şarl Omonun kafşantanında “Sinematoqraf” aparatının ilk kino nümayişi haqqında rəy yazır. 1897-ci ildə Qorki “Rus fikri”, “Yeni söz” və “Şimal poçtası” jurnallarında əsərlər dərc etdirir. “Konovalov”, “Zazubrina”, “Qoltvada yarmarka”, “Orlovlar”, “Malva”, “Keçmiş adamlar” və digər hekayələri çap olunur. Həmin ilin oktyabrında yazıçı öz ilk böyük əsəri – “Foma Gordeyev” romanı üzərində işləməyə başlayır.

1896-cı il avqustun 30-da Samara şəhərinin Voznesenski kilsəsində Maksim Qorki müflisləşmiş torpaq sahibinin (sonradan idarəçi olmuş) qızı, keçmişdə gimnazistka, “Samara qəzeti”nin korrektoru Yekaterina Voljina ilə (özündən 8 yaş kiçik) kilsə nikahına girdi. Həyatda çox şey görmüş və artıq kifayət qədər məşhur olan yazıçı korrektura şöbəsinin işçisinə “yarıtanrı” kimi görünürdü. 1896-cı ilin oktyabrında xəstəliyin əlamətləri daha təhlükəli şəkildə üzə çıxmağa başladı: Qorki bir ay bronxitlə yatdı, bu da sonda sətəlcəmə keçdi, yanvarda isə ona ilk dəfə olaraq vərəm diaqnozu qoyuldu. Krımda müalicə olundu, sonra arvadının müşayiəti ilə Ukraynada, Poltava yaxınlığındakı Manuyilovka kəndində müalicəsini davam etdirdi və burada ukrayna dilini öyrəndi. 1897-ci il iyulun 21-də onların ilk övladı, Maksim, həmin kənddə dünyaya gəldi. 1902-ci ilin sentyabrında artıq dünya şöhrəti qazanmış və ciddi qanorarlar alan Qorki arvadı Yekaterina Pavlovna və uşaqları Maksim (21 iyul 1897) və Katya (26 may 1901) ilə birlikdə Nijni Novqorodda baron N. F. Kirşbaumun 11 otaqlı kirayə evinə köçdü (indiki A. M. Qorkinin Nijni Novqoroddakı muzey-mənzili). Bu dövrdə Qorki artıq altı cildlik əsərlərin müəllifi idi, təxminən 50 əsəri 16 dildə nəşr olunmuşdu. 1900-cü illərin əvvəllərində Qorkinin həyatında nüfuzlu, gözəl və uğurlu bir qadın peyda oldu. 1900-cü il aprelin 18-də Sevastopolda, Moskva Bədii Teatrı (MXT) Çexovun “Qağayı” pyesini müəllifə göstərmək üçün qastrol səfərində olarkən, üçüncü pərdədən sonra A. Çexov Qorkini məşhur Moskva aktrisası Mariya Andreyeva ilə tanış etdi. Onların birinci görüşləri zamanı hər ikisi 32 yaşında idi. Krım qastrollarından başlayaraq yazıçı və aktrisa tez-tez görüşməyə başladılar, Qorki dəvət olunan qonaqlardan biri kimi Andreyeva və onun ərinin, Teatralnı keçidindəki dəbdəbəli 9 otaqlı mənzilində keçirilən qəbul və axşam tədbirlərinə qatılırdı. Andreyevanın Qorkiyə xüsusilə güclü təsiri onun ilk pyesi “Dibdə”də Nataşa obrazını yaratdığı zaman oldu: “Səhnəyə göz yaşları içində gəldi, əllərimi sıxdı, təşəkkür etdi. Həmin an — hamının gözü qarşısında — ilk dəfə onu möhkəm qucaqlayıb öpdüm”, — deyə Andreyeva xatırlayırdı. Qorki dostları arasında Mariya Fyodorovnanı “Möcüzəli İnsan” adlandırırdı. Pavel Basinski və Dmitri Bıkovun qeyd etdiklərinə görə, Andreyeva ilə münasibət Qorkinin inkişafında əhəmiyyətli rol oynadı: 1904–1905-ci illərdə yazıçı onun təsiri altında Lenin rəhbərliyindəki RSDİP partiyası ilə yaxınlaşdı və partiyaya üzv oldu. 1905-ci il noyabrın 27-də Qorki ilə, bir ay əvvəl siyasi mühacirətdən qayıtmış Lenin arasında ilk görüş baş tutdu. 1903-cü ildə Andreyeva nəhayət ailəsini tərk etdi (orada uzun müddət yalnız evdar qadın və iki uşağın anası kimi yaşayırdı), özünə ayrıca mənzil tutdu və Qorkinin vətəndaş arvadı və ədəbi katibəsinə çevrildi — bu, Böyük Sovet Ensiklopediyasında da təsdiqlənir. 1906-cı ilin yayında Qorki Andreyeva ilə ABŞ-da olarkən, 16 avqustda Nijni Novqorodda yazıçının 5 yaşlı qızı Katya qəfil meningitdən vəfat etdi. Qorki ABŞ-dan tərk edilmiş arvadına təsəlli dolu məktub yazdı və yerdə qalan oğullarını qorumasını xahiş etdi. Ər-arvad qarşılıqlı razılıqla ayrılmaq qərarına gəldilər. Qorkinin Andreyeva ilə rəsmiləşdirilməmiş münasibəti 1919-cu ilə qədər davam etdi, lakin yazıçı birinci arvadı ilə boşanmanı rəsmən qeydə almadı.

1890-cı illərdə Qorki nitsşeçiliklə əlaqəli, ən çox "sərxoşlar" haqqında romantik qısa hekayələrin müəllifi kimi şöhrət qazandı. Bu hekayələrin bəziləri heç vaxt təkrar nəşr olunmayıb, digərləri isə Qorkinin ilk kitabı olan “Oçerklər və hekayələr”in bir hissəsini təşkil edib. Kitaba Qorkinin ən məşhur hekayələri “Makar Çudra”, “Qoca İzərgil”, “Çelkaş”, “Yol yoldaşım”, “Bir dəfə payızda”, “Orlovlar”, “Keçmiş insanlar” daxildir. 1899-cu ildə Qorki ilk romanı olan "Foma Qordeyev"i, ardınca isə “Üçü” nəşr etdi. Onun ilk pyesi olan “Məşşanlar” də həmin dövrdə nəşr olundu. 1905-ci il inqilabının başlaması ilə Qorkinin yaradıcılığı getdikcə daha çox siyasiləşdi; o, tədricən əvvəlki ideallarından uzaqlaşdı, diqqəti avaralara deyil, fəhlə sinfinə yönəltdi, Rusiyada demokratik inqilab uğrunda mübarizədə onlara dəstək olmağa can atdı və uzunmüddətli perspektivdə onları bəşəriyyəti dəyişdirən qüvvə kimi görməyə ümid etdi.Bu dövrün əlamətdar əsərləri “İnsan və” çox məşhur “Ana” (1906) romanı olub, bu romanda ananın inqilabçı fəhlə oğlunun təsiri altında məzlum qadından hökumət əleyhinə fəala çevrilməsindən bəhs edir; sonuncu, ideal bir qəhrəman kimi, yazılmamış "Oğul" əsərinin mərkəzi personajına çevrilməli idi. Oktyabr inqilabından sonra Qorki bədbinləşdi və xaricə getməyi qərar aldı. Qorkinin yaradıcılıq axtarışlarının ilk nəticələrindən biri “1922–1924-cü illərin hekayələri” silsiləsi oldu. Nina Berberova bu silsiləni Qorkinin “bütün yaradıcılıq tarixində ən yaxşı dövrünün” bəhrəsi hesab edir və onu “yuxu-hekayələr, xəyal-hekayələr, dəlilik-hekayələri” adlandırır^[10]. Son 11 ilində (1925–1936) Maksim Qorki öz ən böyük və yekun əsərini — **“Klim Samginin həyatı”** romanını yazır. Bu roman rus ziyalılarının taleyini və onların dönüş dövründəki vəziyyətini təsvir edir. Əsər müəllif tərəfindən sona qədər tamamlanmasa da, buna baxmayaraq ədəbiyyatşünaslar tərəfindən bütöv bir əsər kimi qəbul olunur və Dmitri Bıkovun fikrincə, XX əsr rus dünyasını anlamaq istəyən hər bir insanın mütləq oxumalı olduğu bir romandır^[11]. 1988-ci ildə roman Viktor Titov tərəfindən ekranlaşdırılmış, SSRİ teatrlarında səhnələşdirilən tamaşalara da ədəbi əsas olmuşdur. “Klim Samginin həyatı” əsərində eksperimental üsullar seçilir və bəzən bu roman birbaşa modernist əsər kimi qiymətləndirilir.

1936-cı il mayın 27-də Maksim Qorki Krımdakı Tesselidə istirahətdən sonra səhhəti yaxşı olmayan vəziyyətdə qatarla Moskvaya qayıtdı. Vağzaldan birbaşa Malaya Nikitskaya küçəsindəki Ryabuşinski malikanəsində yerləşən “rezidensiyasına” gedərək qripə yoluxmuş nəvələri Marfa və Daryanı görmək istədi; virus ona da keçdi. Ertəsi gün o, Novodeviçye qəbiristanlığında oğlunun məzarını ziyarət edərkən soyuq və küləkli havada üşüdü və xəstələndi. Qorki üç həftə Qorkidə yataqda qaldı. 8 iyuna doğru xəstənin artıq sağalmayacağı aydın oldu. Stalin ölüm ayağında olan yazıçının yanına üç dəfə — 8, 10 və 12 iyunda — gəldi. Qorki özündə fransız ədəbiyyatından, qadın yazıçılardan və onların kitablarından, fransız kəndlilərinin həyatından danışmağa güc tapdı. Son günlərində onunla vida etməyə ən yaxın insanlar gəldilər: rəsmi həyat yoldaşı Y. P. Peşkova, gəlini N. A. Peşkova (Timoxa), Sorrentedəki şəxsi katibi M. İ. Budberq, ailə dostu və tibb bacısı O. D. Çertkova (Lipa), ədəbi katibi və sonradan Qorki Arxivinin direktoru P. P. Kryuçkov, eləcə də Qorki ailəsində bir neçə il yaşamış rəssam İ. N. Rakitski. 18 iyun səhər saat 11 radələrində Maksim Qorki Qorkidə, 69 yaşında, oğlunun ölümündən cəmi iki ildən bir az çox sonra vəfat etdi. Onun tarixdə qalan son sözləri tibb bacısı Lipa Çertkovaya ünvanlanmışdı: **“Bilirsən, mən indi Tanrı ilə mübahisə edirdim. Ah, necə də mübahisə edirdim!” Elə həmin yerdə — yataq otağında — dərhal aparılan yarılma göstərdi ki, Qorkinin ağ ciyərlərinin vəziyyəti dəhşətli idi: plevra qabırğalara birləşmiş, kireclənmiş, hər iki ağciyər demək olar ki, daşlaşmışdı. Həkimlər onun necə nəfəs ala bildiyinə təəccüb edirdilər. Bu faktlar göstərirdi ki, xəstəlik həyatla bir araya sığmayan dərəcədə ağırlaşdığından, həkimləri mümkün səhvlərə görə ittiham etmək olmazdı. Yarılma zamanı Qorkinin beyni çıxarılıb tədqiqat üçün Moskva Beyin İnstitutuna göndərildi. 19 iyunda Qorkinin cənazəsi Moskvaya gətirildi və Vida mərasimi üçün İttifaqlar Evinin Sütunlu Zalında qoyuldu. Stalinin qərarı ilə cəsəd 20 iyuna keçən gecə Donskoy krematoriyində yandırıldı. 20 iyunda, daha bir günlük vida mərasimindən sonra, saat 18:47-də küllər Qırmızı Meydandakı Kreml divarındakı urnaya yerləşdirildi. Həyat yoldaşı Y. P. Peşkovanın küldən bir hissəni oğulları Maksimin Novodeviçye qəbiristanlığındakı məzarında dəfn etmək xahişi rədd edildi. Qorkinin küllərinin olduğu urnanı daşıyanlar arasında Stalin və Molotov da var idi. Maksim Qorkinin və onun oğlunun ölümü bəziləri tərəfindən “şübhəli” hesab olunur; zəhərlənmə barədə söz-söhbətlər dolaşsa da, bunlar təsdiqini tapmamışdır. 1938-ci ildə keçirilən Üçüncü Moskva prosesində, Henrix Yaqoda və Pyotr Kryuçkova qarşı irəli sürülən ittihamlardan biri də Qorkinin oğlunun zəhərlənməsi idi. Dindirmələrdə Yaqoda iddia edirdi ki, Maksim Qorki Trotskinin əmri ilə öldürülmüşdür, oğlu Maksim Peşkovun öldürülməsi isə onun şəxsi təşəbbüsü olmuşdur. Kryuçkov da oxşar ifadə vermişdi. Hər ikisi digər məhkumlarla birlikdə güllələndi. Onların “etiraflarının” obyektiv təsdiqi yoxdur; Kryuçkov sonradan reabilitasiya edildi. Bəzi nəşrlər Qorkinin ölümündə Stalinı ittiham edirlər. “Moskva prosesləri”nin mühüm epizodu 1938-ci ildəki Üçüncü Moskva prosesi idi; burada həkimlər Kazakov, Levin və Pletnyov Qorkinin və başqalarının qətlində günahlandırılırdı. Pletnyov işgəncə altında günahını etiraf etmişdi, lakin Beriyaya sonrakı məktublarından görünürdü ki, bu etiraf özünə böhtan idi. Məhkəmədə Pletnyov Yaqodanın təzyiqi altında hərəkət etdiyini bildirdi, 25 il cəza aldı, üç ildən sonra isə məhkəməsiz güllələndi.

Əsərlərinin toplusu

• Maksim Qorki. 30 cildlik əsərlər toplusu. Moskva: Dövlət Bədii Ədəbiyyat Nəşriyyatı, 1949–1956.
• Əsərlər, 3 cilddə. Sankt-Peterburq: Znanije, 1900.
• Oçerklər və hekayələr. 1-ci nəşr, Sankt-Peterburq, S. Dorovatovski və A. Çaruşnikov, 2 cild, 1898.
• Oçerklər və hekayələr. 2-ci nəşr: 1-ci və 2-ci cild düzəldilmiş və artırılmış, 3-cü cild, 1-ci nəşr, 1899.
• 22 cildlik əsərlər toplusu. Dövlət Nəşriyyatı, 1924–1929.
• Maksim Qorki. 24 cildlik əsərlər toplusu. Moskva: OGİZ, 1928–1930.
• Maksim Qorki. 30 cildlik əsərlər toplusu. Moskva: Dövlət Bədii Ədəbiyyat Nəşriyyatı, 1949–1956.
• Tam əsərləri və məktubları. Moskva: “Nauka”, 1968 indiyədək.
• 25 cildlik bədii əsərlər. Moskva: “Nauka”, 1968–1976.
• 10 cildlik bədii əsərlərin variantları. Moskva: “Nauka”, 1974–1982.
• Ədəbi-tənqidi və publisistik məqalələr. Moskva: “Nauka”
• 24 cildlik məktublar. Moskva: “Nauka”, 1998

Romanlar

• 1899 — Foma Qordeyev
• 1906 — Ana (ikinci redaksiya: 1907, 2 hissədə)
• 1925 — Artamonovların işi
• 1925–1936 — Klim Samginin həyatı

Povestlər

• 1894 — Qaremıka Pavel
• 1900 — Muzik (yarımçıq qalıb)
• 1900–1901 — Üç nəfər
• 1908 — Lazımsız adamın həyatı
• 1908 — Etiraf
• 1909 — Yay
• 1909–1911 — Okurov silsiləsi: Okurov şəhərciyi, Matvey Kojemyakinin həyatı
• 1912 — Sahib
• 1913–1914 — Uşaqlıq
• 1915–1916 — İnsanlar arasında
• 1923 — Mənim universitetlərim

Hekayələr və oçerklər

• 1892 — Qız və Ölüm (poema-nağıl)
• 1892 — Makar Çudra
• 1893 — Yemelyan Pilyay, Dədə Arxip və Lönka
• 1894 — Qoca İzergil, Çelkaş, Payızda bir dəfə, Mənim yoldaşım
• 1895 — Səhv, Nəticə, Şahin haqqında nəğmə
• 1896 — Həsrət; Qafqaz quldurları (oçerk)
• 1897 — Keçmiş adamlar, Orlovlar cütlüyü, Malva, Konovalov, Azğın, Darıxmaq üçün
• 1898 — Varenka Olesova, Fırıldaqçı
• 1899 — İyirmi altı və bir; *Oçerklər və hekayələr* toplusu
• 1901 — Fırtına quşu haqqında nəğmə
• 1903 — İnsan (poema)
• 1906 — Yoldaş!, Müdrik
• 1908 — Əsgərlər
• 1911 — İtaliya nağılları
• 1912–1917 — Rusiyada (silsilə)
• 1922–1925 — 1922–1924-cü illərin hekayələri
• 1924 — Gündəliyimdən qeydlər
• 1929 — Solovki (oçerk)

Pyeslər

• 1901 — Məşşanlar
• 1902 — Dibdə
• 1904 — Datsniklər
• 1905 — Günəş uşaqları
• 1905 — Barbarlar
• 1906 — Düşmənlər
• 1908 — Sonuncular
• 1910 — Çudaklar
• 1910 — Görüş (Uşaqlar)
• 1910 — Vassa Jeleznova (2-ci red. — 1933, 3-cü red. — 1935)
• 1913/1914 — Zıkovlar
• 1913 — Saxta pul
• 1915 — Qoca
• 1916 — Yakov Boqomolov (yarımçıq)
• 1920 — Söz axını fəhləsi
• 1930–1931 — Somov və başqaları
• 1931 — Yeqor Bıliçov və başqaları
• 1932 — Dostiqayev və başqaları

Publisistika

• 1906 — Müsahibələrim, Amerikada (pamflet)
• 1912 — Felyeton (Sibir ticarət qəzeti)
• 1917–1918 — Uyğunsuz düşüncələr (məqalələr silsiləsi)
• 1919 — Lev Tolstoy haqqında xatirələr
• 1922 — Rus kəndliləri haqqında

Qorki həmçinin “Fabrik və zavodların tarixi” seriyasının yaradılmasına təşəbbüs göstərmiş, 1933-cü ildə “Görkəmli adamların həyatı” seriyasının bərpasını irəli sürmüşdür. Pedaqogika A. M. Qorki aşağıdakı qabaqcıl pedaqoji təcrübə haqqında kitabların redaktoru olmuşdur:

• M. S. Poqrebinski — “İnsanlar fabriki”, Moskva, 1929 Bolşev əmək kommunası haqqında.
• A. S. Makarenko — “Pedaqoji poema”, Moskva, 1934.

“Pedaqoji poema”nın uğuru Makarenkonun digər əsərlərinin nəşrinə və onun əvvəl SSRİ-də, sonra isə dünyada tanınmasına təkan vermişdir. Qorkinin pedaqogikaya töhfələrindən biri də ona müraciət edənlərə — xüsusən gənc yazıçılara — göstərdiyi mənəvi, yaradıcılıq və dostcasına dəstək idi. Onlar arasında yalnız Makarenko deyil, həm də V. T. Yurezanski də vardı.

1902-ci ildə Maksim Qorki incə sənət sahəsi üzrə fəxri akademik seçilmişdir. Sovet dövründə o, Nijni Novqorod Universitetinin fəxri professoru adına layiq görülmüşdür. Qorki 5 dəfə Nobel mükafatına namizəd göstərilmişdir: 1918, 1923, iki dəfə – 1928 və 1933-cü illərdə. 1932-ci ildə, hələ yazıçının sağlığında, onun doğma şəhəri Nijni Novqorod Qorki adlandırılmış və 1990-cı ilə qədər bu adı daşımışdır. Keçmiş SSRİ dövlətlərinin demək olar ki, hər bir böyük yaşayış məntəqəsində Qorki küçəsi olmuş və ya indi də mövcuddur. 2013-cü ildə Rusiyada 2110 küçə, prospekt və dalan Qorkinin adını daşıyırdı, əlavə olaraq 395-i isə Maksim Qorkinin tam adı ilə qeyd olunurdu. Maksim Qorkinin şərəfinə Saxalin adasında Qorkovskaya dağı, Antarktidada isə Qorki dağ silsiləsi adlandırılmışdır (Qorki silsiləsi, Kraliça Mod Yeri, 71°35′ c. e., 11°40′ ş. u.; silsilə 1961-ci ildə Sovet Antarktika ekspedisiyası tərəfindən kəşf edilərək xəritəyə salınmış, adı isə 1965-ci ildən verilmişdir).