Mirqasım Çeşmazər
Mirqasım Çeşmazər(1920 – 2000) ― 1954–1959-cu illərdə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədri, alim.
| Mirqasım Çeşmazər | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | |
| Vəfat tarixi | |
| Fəaliyyəti | inqilabçı, siyasətçi |
| Partiyası | Azərbaycan Demokrat Firqəsi |
| Mükafatları |
  |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Azərbaycan Milli Hökuməti dövründə Təbriz fədai dəstələrinin komendantı, Mir Cəfər Pişəvərinin köməkçisi, Azərbaycan Radio komitəsinin sədri olub.
Mirqasım Mikayıl oğlu Çeşmazər 1920-ci ildə anadan olub.[1] 1938-ci ildə Azərbaycan SSR-dən İrana deportasiya olunub.[2]
1944-cü ildə yaradılmış Tudə partiyasının Təbriz Komitəsinin üzvü olub.[3] Azərbaycan Demokrat Firqəsinin Mərkəzi Komitəsinin üzvü olub.[4][5] 1945-ci il noyabrın 20-də Təbriz Ərk teatrının binasında Azərbaycan Xalq Konqresi fəaliyyətə başlayıb.[6][7][8] Mirqasım Çeşmazər də bu konqresdə nümayəndə kimi iştirak edib.[9] 1945-ci il dekabrın 10-dan 1946-cı il yanvarın 15-ə qədər Təbriz fədai dəstələrinin komendantı[10], 1946-cı ilin yanvar ayından iyun ayına qədər Mir Cəfər Pişəvərinin köməkçisi olub.[11] 1946-cı il aprelin 26-da Azərbaycan Radio komitəsinin nəzdində açılmış Təbriz radiosunun sədri olub.[12][13][14] 1946-cı il sentyabrın 3-də Azərbaycan Demokrat Firqəsinin yaradılmasının birinci ildönümündə, milli-demokratik hərəkatda iştirak etdiyi üçün "Səttarxan" ordeni ilə təltif olunub.[15][16]
1946-cı il dekabrın 5-də Miyanə istiqamətində hücum edən şah qoşunları Qulam Yəhyanın rəhbərlik etdiyi fədailər tərəfindən dayandırıldı.[17][18] Azərbaycanın müxtəlif ərazilərindən insanlar silahlanmaq və şah qoşununa qarşı mübarizə aparmaq üçün Milli Hökumətə müraciətlər edirdilər.[19] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Müdafiə Komitəsi quruldu.[20][21] Komitənin ilk işi Təbrizdə hərbi vəziyyət elan edib, "Babək" adlı könüllü dəstələr qurmaq oldu.[19][22][23] Könüllü dəstələrə ilk etapda 600 nəfər üzv oldu.[21][24] Bundan sonra Mir Cəfər Pişəvəri yenidən hərbi dəstək üçün Sovet İttifaqına müraciət etdi.[19][25] Lakin bu istəyi cavabsız qaldı.[26]
1946-cı il dekabrın 11-də Azərbaycan Əyalət Əncüməni qan tökülməsinin qarşısını almaq məqsədilə Qızılbaş Xalq Qoşunlarına və fədai qüvvələrinə şah qoşunlarına qarşı müqavimət göstərməmək və döyüş meydanlarını tərk etmək haqqında qərar verdi.[27][28][29] Elə həmin gündən etibarən İran ordusu iri şəhərlərə girməzdən əvvəl bu şəhərlərdə ərbabların quldur dəstələri eləcə də mülki geyimli jandarmalar qırğınlar törətməyə başladılar.[30][31] Bu dəstələr Tehran radiosu tərəfindən "İran vətənpərvərləri" adlandırılırdılar.[31] Dəstələrin əsas məqsədi demokratların məhv edilməsi və şah qoşununun şəhərlərə girişini təmin etmək idi.[30][31] Təbriz və Azərbaycanın digər şəhərləri talana və qırğınlara məruz qaldılar.[30][32] Azərbaycan Milli Hökuməti süqut etdi.[33][34] 1946-cı il dekabrın 14-də ABŞ və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənən İran ordusu Təbrizə daxil oldu.[35][36] Bundan sonra da qırğınlar və talan davam etdi.[32][35] Minlərlə insan həbs olundu, sürgün edildi.[37] Baş verən qırğınlarda ADF üzvləri, fədailər eləcə də tanınan şairlərdən Əli Fitrət, Sədi Yüzbəndi, Cəfər Kaşif və Məhəmmədbağır Niknam qətlə yetirildilər.[38][39][40]
Milli Hökumət dağıldıqdan sonra bir müddət Təbrizdə gizli yaşayıb. Bir neçə ay sonra Bakıya mühacirət edib.[41] Burada "Azərbaycan Demokrat Firqəsinin yaranması və fəaliyyəti" mövzusunda elmi işi müdafiə edərək tarix elmləri namizədi alimlik dərəcəsi alıb. AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunda "Cənubi Azərbaycan tarixi" şöbəsində elmi fəaliyyətlə məşğul olub[42].
Mirqasım Çeşmazər 1954-cü ildə Azərbaycan Demokrat Firqəsinin konfransında seçkilər yolu ilə firqənin sədri seçilib[43]. 1954-cü ildən 1959-cu ilə qədər Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədri olub[44]. 1986-cı ildə, Bakıda "Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti" adlı monoqrafiyasını çap etdirib.[45] 1988-ci ildə başlamış Meydan hərəkatının iştirakçısı olub.
2000-ci ildə dünyasını dəyişib.
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 124
- ↑ Balayev, 2018. səh. 12
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 48
- ↑ Çeşmazər, 1986. səh. 89
- ↑ Həsənli, 2023. səh. 103
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 113
- ↑ Həsənli, 1998. səh. 269
- ↑ Pişəvəri, 2005. səh. 255
- ↑ "Azərbaycan" qəzeti I, 2022. səh. 541
- ↑ Tariyel Ümid. "Arxivdən tanılan " 21 Azər" medalı" (az.). aze.adfmk.com. 11 dekabr 2018. 8 fevral 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 may 2023.
- ↑ Bayramzadə, 2015. səh. 70
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 252
- ↑ İradə Sarıyeva. "Təbriz radiosu - Cənubi Azərbaycan mədəniyyət tarixinin incisi..." (az.). baki-xeber.com. 18 aprel 2023. 18 aprel 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 may 2023.
- ↑ Hüseynov, Rafael. "O səs yenə yüksələcək - Rafael Hüseynov yazır". 525-ci qəzet. 24 yanvar 2024. İstifadə tarixi: 21 yanvar 2024.
- ↑ ""Azərbaycan" qəzetinin səhifələrində / 54-cü yazı" (az.). Xalq Cəbhəsi qəzeti. 12 noyabr 2020. 2 may 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 may 2023.
- ↑ Bayramzadə, 2015. səh. 106
- ↑ Rəhmanifər, Məhəmməd. "Güney Azərbaycanda Milli Hökumətin süqutundan sonra nələr yaşandı?". Apa.az (az.). 4 yanvar 2015. 4 yanvar 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 6 fevral 2025.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 437
- ↑ 1 2 3 Həsənli, 2006. səh. 438
- ↑ Rəhimli, 2009. səh. 106
- ↑ 1 2 Hasanli, 2006. səh. 366
- ↑ Atabaki, 2000. səh. 172
- ↑ Sultanlı, 2010. səh. 83
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 143
- ↑ Rəhimli, Əkrəm. Pişəvəri S.C. Məqalə və çıxışlarından seçmələr (Təbriz 1945-1946-cı illər) (az.). Bakı: Nurlar nəşriyyatı. 2016. 415. ISBN 9789952504444.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 441
- ↑ Rossow, 1956. səh. 30
- ↑ Rəhimli, 2003. səh. 149
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 370
- ↑ 1 2 3 Hasanli, 2006. səh. 373
- ↑ 1 2 3 Balayev, 2018. səh. 36
- ↑ 1 2 Duqlas, Vilyam. Strange lands and friendly people (ingilis). Nyu-York: Harper & Brothers Publishers. 1951. 45.
- ↑ Lenczowski, George. United States' Support for Iran's Independence and Integrity, 1945–1959 (ingilis). 401. Annals of the American Academy of Political and Social Science. 1972. 49. doi:10.1177/000271627240100106. ISSN 0002-7162.
- ↑ Həsənli, 2006. səh. 445
- ↑ 1 2 Həsənli, 2006. səh. 448
- ↑ McEvoy, Joanne; O'Leary, Brendan. Power Sharing in Deeply Divided Places. Filadelfiya: University of Pennsylvania Press. 2013. 191. ISBN 9780812245011.
- ↑ Hasanli, 2006. səh. 375
- ↑ Balayev, 2018. səh. 137
- ↑ Əmirov, 2000. səh. 51
- ↑ Əliqızı, 2001. səh. 24
- ↑ Haşimi, 2002. səh. 108
- ↑ "Mirqasım Çeşmazər-100: Yaxud 74 il əvvəl səslənən "Danışır Təbriz" müraciəti" (az.). azerbaycan-ruznamesi.org. 7 fevral 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 may 2023.
- ↑ Məhəmmədhüseyn Yəhyai. "Azərbaycanın Demokrat Firqəsi (Bitməmiş Azadlıq Layihəsi) on ikinci hissə" (az.). aze.adfmk.com. 20 iyul 2021. 18 avqust 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 may 2023.
- ↑ "Azərbaycan Demokrat Firqəsinin sədrləri" (az.). azerbaycan-ruznamesi.org. 5 may 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2 may 2023.
- ↑ Həsənli, 2024. səh. 12
- Atabaki, Touraj. Azerbaijan: Ethnicity and the Struggle for Power in Iran (ingilis). London: I.B.Tauris. 2000. səh. 288. ISBN 9781860645549.
- "Azərbaycan" qəzeti I. Azərbaycan Demokrat Firqəsi Mərkəzi Komitəsinin orqanı: 1945-1946-cı illər, Təbriz (az.). I. Bakı: Elm nəşriyyatı. 2022. səh. 928. ISBN 978-9952-556-47-6.
- Balayev, Xaqan. Azərbaycanın sosial-siyasi həyatında cənublu mühacirlərin iştirakı (1947-1991) (az.). Bakı: Elm və təhsil nəşriyyatı. 2018. səh. 198. ISBN 978-9952-37-091-1.
- Bayramzadə, Səməd. "21 Azər – 70" fotoalbom (şərhlərlə) (PDF) (az.). Bakı: “Araz” nəşriyyatı. 2015. səh. 185. ISBN 9789952828535. 9 mart 2022 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 14 yanvar 2025.
- Çeşmazər, Mirqasım. Azərbaycan Demokrat Partiyasının yaranması və fəaliyyəti (PDF) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 1986. səh. 121. Archived from the original on 2 may 2023. İstifadə tarixi: 29 noyabr 2024.
- Əliqızı, Almaz. Azadlıq və istiqlal poeziyası (PDF) (az.). Bakı: Bakı Dövlət Universiteti nəşriyyatı. 2001. səh. 160. ISBN 9789952817607. 28 yanvar 2025 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 14 mart 2025.
- Əmirov, Sabir. Cənubi Azərbaycan milli-demokratik ədəbiyyatı (1941-1990) (az.). Bakı: Elm nəşriyyatı. 2000. səh. 257. ISBN 5806612600.
- Hasanli, Jamil. At the Dawn of the Cold War: The Soviet-American Crisis over Iranian Azerbaijan, 1941–1946 (az.). Lanham: Rowman & Littlefield Publishers. 2006. səh. 416. ISBN 978-0742540552.
- Haşimi, Əbülfəz. Mübarizələrdə keçən ömür (az.). Bakı: Maarif nəşriyyatı. 2002. səh. 136. ISBN 9789952370911.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan:Tehran - Bakı - Moskva arasında (PDF) (az.). Bakı: Diplomat nəşriyyatı. 1998. səh. 324. 4 dekabr 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 28 noyabr 2024.
- Həsənli, Cəmil. СССР-Иран: Азербайджанский кризис и начало холодной войны: 1941-1946 гг (PDF) (rus). Moskva: Герои Отечества. 2006. səh. 560. ISBN 5910170120. 21 dekabr 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 28 noyabr 2024.
- Həsənli, Cəmil. Güney Azərbaycan: Tarixin yol ayrıcında (1939–1945) (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2023. səh. 496. ISBN 9789952385717.
- Həsənli, Cəmil. Təbriz - 1946-cı il: Milli Hökumətin zəfər və faciəsi (az.). Bakı: Qanun nəşriyyatı. 2024. səh. 600.
- Rəhimli, Əkrəm. Güney Azərbaycan milli-demokratik hərəkat (1941-1946) (az.). Bakı: Meqa nəşriyyatı. 2003. səh. 207. 17 dekabr 2024 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 26 dekabr 2024.
- Rəhimli, Əkrəm. Mübarizə burulğanlarında keçən ömür: Seyid Cəfər Pişəvəri (az.). Bakı: Nurlar NPM. 2009. səh. 400. ISBN 9789952450064.
- Rossow, Robert. "The Battle of Azerbaijan, 1946". Middle East Journal (ingilis). X (1). 1956: 17–32. JSTOR 4322770. 4 fevral 2022 tarixində arxivləşdirilib.
- Pişəvəri, Seyid Cəfər. Xatirələr (1941-1945) (az.). Bakı: Azərbaycan Demokrat Firqəsinin nəşri. 2005. səh. 394.
- Sultanlı, Vaqif. Güney Azərbaycan tarixi siyasi və kulturoloji müstəvidə (məqalələr toplusu) (az.). Bakı: Azərnəşr. 2010. səh. 172.