Ovçu mifləri

Ovçuluq mifləri dedikdə ovla bağlı arxaik inanc və təsəvvürləri özündə əks etdirən mifoloji mətnlər nəzərdə tutulur. Belə mətnlərin konkret bir forması yoxdur. Onlar ya süjetli mətn şəklində və ya adi bir inanc formasında ola bilər.

Azərbaycanın zəngin təbii şəraiti – meşə, dağ, çay və geniş düzənliklər burada müxtəlif heyvan və quş növlərinin məskunlaşması üçün münbit şərait yaratmışdır. Bu da ovçuluğun lap qədimdən burada inkişafına zəmin yaratmışdır. Qobustan qayaları^[1], Gəmiqaya^[2] daşlarında çəklimiş piktoqramlar – vəhşi heyvan və ov səhnələrinin təsviri Azərbaycanda ovçuluğun qədimliyini göstərən amillərdən biridir. Ovçuluq mədəniyyəti Azərbaycanda arxaik şəklindən başlayaraq hökmdarların ov əyləncələrinə qədər bir dəyişim, inkişaf yolu keçmiş, bununla belə özünün dini-mifoloji mahiyyətini qoruyub saxlaya bilmişdir^[3]. Azərbaycan, Anadolu, Orta Asiya və Altay-Sayan türklərində ovçuluq təsəvvürlərinin bir-birinə bənzəməsi ovçuluğun bəlli qayda-qanunları olan bir sosial müəssisə olduğunu göstərir. Həmin bölgələrin qayaüstü rəsmləri mifoloji varlıqlar, ov ritualları və inancları haqqında ilk mənbə rolunu oynayır^[4]

Günümüzdə mif yoxdur, miflər əfsanələşmiş, mifoloji mətn şəklində bizə çatdırılır. Adı çəkilən janrlarda ovçuluğun inanaca bağlı təsəvvürləri yer almışdır. Ovçuluq mifləri daha çox kosmoqoniya ilə bağlıdır. Yəni burada dünyanın yaranışı, qadın başlanğıcdan törəyən kişi və qadın ov əyələri^[5], ov əyələrinin təbiətdə olan meşə, dağ və su canlılarını himayə etməsi, ov qaydalarını pozan ovçunu cəzalandırması, yaxud da onun üçün nəğmə oxuyub hekayə danışan ovçunu əli dolu yola salması nəzərdə tutulur^[6]. Ovçuluq dünya mifologiyasında tanrıların peşəsi sayılır, ilk ovçular onlardır, insanlar ov ovlamağı tanrılardan öyrənmişdir, tanrılar heyvan donunda orta dünyada, insanların yaşadığı aləmdə dolaşır, ovçunun gözünə görünüb onlara xəbərdarlıq edirlər. Ov ilahələrinin, dağ əyələrinin ovçularla izdivacı və bu izdivacdan qeyri-adi güclü qəhrəmanların doğulması motivi ovçuluq mif və əfsanələrində rast gəlinir^[7] Ova getməkdən tutmuş heyvanların ovlanması, ovun bölüşdürülməsinə qədər bütün proses mifoloji təsəvvürlərdən irəli gələn inanclarla nizamlanır. Ov əti halal nemət, tanrı payı sayılır, ov ətindən hamı yeməlidir, buna görə də ovçu tanıdı, tanımadı qarşısına çıxan adama, qonum-qonşusuna, yetim-yesirə mütləq vurulan ovdan ona pay verir. Əgər ovçu vurduğu ovdan kiməsə pay vermirsə o ov haram sayılır. Yaxud tüfəngi düz atmırsa, onun qırxa (çiləyə) düşdüyünə inanır və qırxdan çıxarmaq üçün xüsusi mərasim aktı icra edir. Nə zaman ova çıxılar, hansı heyvanı vurmaq olar, vurulan heyvanın əti necə bölüşdürülər, necə yeyilər – bütün bunlar ovçuluğun inanc tərəfi ilə nimazlanır. Ova gedən ovçuya "ovun uğurlu olsun" – deyirlər. Uğur, qismət tanrıya bağlı inamdır, ovçunun uğuru tanrının əlindədir, buna görə də ovçunun davranışları, əməlləri bu istiqamətə köklənmişdir.

Ovçuluq miflərinin əsas personajları mifoloji varlıqlardır. Hal anası, su anası, ağsaqqal kişi, ayı, maral donunda gəzən ov əyələridir. Ovçuların danışdığı xatirələrdə zoomorfik görünüşlü meşə əyələrindən^[8], meşə gəlinindən danışılır^[9]. Su, dağ əyələri, meşə adamı mifoloji varlıqlar kimi təsvir olunur: tüklü, çılpaq, iri cüssəli, iri döşlü, üç barmaqlı, pırpız saçlı, yarı balıq yarı insan şəklindədirlər, insanlara ruzi, var-dövlət gətirirlər, ovçuları öldürməyə çalışırlar. Miflərin əsas qəhrəmanları ilk ovçulardır, tək ova çıxan təbiətlə təkbətək qalan ovçu obrazları diribaş, çevik rolda görünür. Onların dağda, meşədə qarşılaşdıqları mifoloji varlıqlarla mübarizəsi^[10], ov əyəsi donunda olan heyvanı ovlayan ovçunun faciəli ölümü mif süjetlərinin mövzusunu təşkil edir. Ovçuluq miflərində ov əyəsi ilə evlənən əks cinslərdən danışılır: ayı ilə yaşayan qadın^[11], almıs (hal anası) ilə evlənən ovçu süjetləri həm Azərbaycan, həm də başqa türk xalqlarında yayğındır^[12]. Mifoloji varlıqdan törəyən insan qeyri-adi gücə və biliyə sahib olur. Ovçunu cəzalandıran da, mükafatlandıran da ov əyəsidir. Arxaik mətnlərdə zoomorfik formada təsvir olunan bu varlıq zaman keçdikcə antropomorflaşmış və günümüzdəki mətnlərdə ağsaqqal kişi, çoban, qadın formasında təsvir olunur. Onlar ov həddini pozmuş ovçunun qarşısına çıxıb xəbərdarlıq edirlər, ovçu məhəl qoymazsa onu cəzalandırırlar. Azərbaycan folklorunda ov əyəsinin adı yoxdur, Qafqaz və başqa xalqların mifologiyasında^[13] bir yox, bir neçə adı olan ov əyələri, ov tanrıları olduğu deyilir.

Ovçuluq miflərində ayı ov əyəsi kimi təsvir olunur, o əvvəllər insan olub, pinti olduğuna görə tanrı onu ayıya döndərib, o vaxtdan meşədə yaşayır^[14]. Başqa türk xalqlarında ayının ailəsinə acıq edib meşəyə getməsi və ayıya dönüb orada yaşamasından danışılır^[15]. "Üç maral və ovçu" qədim altay ov miflərindən sayılır. Ovçu maralların ovuna çıxır, onları yorulana qədər qovur, axırda marallar göyə qalxıb ulduza çevrilir^[16]. Maral türk xalqlarında günəşin simvoludur, qızılbuynuz maral sakral heyvan hesab olunur, onun ovlanması qadağandır. Ovçuluq haqqında mif və əfsanələrin motivləri olduqca zəngindir: buraya dəriyə bürünmə, günah eləmiş ovçunun faciəli ölümü, daşadönmə və s. daxildir.

Ovçuluqla bağlı inam və təsəvvürləri özündə cəmləyən mətnlər əsasən bu sənətin inkişaf etdiyi meşə və dağlıq bölgələrdə geniş yayılmışdır. Təsərrüfat tipindən asılı olaraq bölgədən-bölgəyə mətnlərin xarakterində də fərqlilik müşahidə olunur. Məsələn, Dağlıq Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvan dağlıq və meşəlik ərazi olduğundan burada Ovçu Pirim haqqında miflər, əfsanələr daha çox yayılmışdır. Kür-Araz arası bölgələrdə isə su əyələri, su pəriləri, hal anası haqqında mifoloji mətnlər geniş yayılmışdır.

Ovla bağlı mifoloji təvəvürlər sonralar islam müqəddəslərinə transformasiya olunmuşdur. Ov hamisi haqqında təsəvvürlər Həzrət Əlinin üzərinə köçürülümüş, artıq o, ov mövüsümünü müəyyən edir, heyvanların hamisi kimi verilir. Bundan başqa övliyalar, seyidlərin heyvanların hamisi rolunda çıxış etdiyinin şahidi oluruq. Heyvanlar həmin şəxslərin ocağına ziyarətə gəlir, qəbrin keşiyini çəkir, qurbanlığa, ehsanlığa gəlir, onlar həmin heyvanları qoruyur, yaralarını sağaldır, ovçunun əlindən alır, sağıb südünü içir, qatıq və pendir tuturlar. Ov südü sakral nemət sayılır, doyumlu və çarəsiz xəstəliklərin dərmanıdır^[17]. Qarabağdan toplanmış rəvayətlərdə övliyaların, peyğəmbərlərin heyvanların dilini bildiyi, onlarla danışdığı deyilir^[18]. Motiv ovçuluq nağıllarında rast gəldiyimiz heyvanların dilini bilmə inancının transformasiyaya uğramış formasıdır^[19][20].