Puruşa (sanskr. पुरुष, puruṣaIAST, hərf. "insan, kişi, ruh") — hinduist mifoloji ənənəsində bədənindən kainatın yaranmış olduğu ilkin kosmik varlıq. "Riqveda"da bu varlığın qurban edilməsinə həsr edilmiş xüsusi ilah – Puruşa-sukta mövcuddur və Puruşa hindu panteonunda Vişnunun min adından biri olan "Nəsirlənən" epiteti ilə də xatırlanmışdır.[1]
| Puruşa | |
|---|---|
| Mifologiya | hinduizm |
Hind fəlsəfi düşüncəsidə "puruşa" anlayışı ilahi ruhu və makrokosmik başlanğıcı ifadə etmişdir. Sankhya fəlsəfəsində puruşa, çoxsaylı və əbədi ruhani substansiyalar kimi təsəvvür olunur. Onlar “saf şüur” xarakteri daşıyır və dinamik materiya başlanğıcı olan prakritini müşahidə edirlər. Bu sistemdə puruşanın əsas xüsusiyyəti “xüsusiyyətsizlik” (nirquna) kimi izah edilir, lakin prakritinin fəaliyyəti ilə üzləşən puruşa, özünü onun formaları və qunaları ilə eyniləşdirərək yanılmaya düşə bilər.[1]
Başlanğıc sankhya təlimlərində puruşaların çoxluğu (puruşa-bahutvam) qəbul edilmişdi. Daha sonrakı mətnlərdə vahid puruşa konsepsiyası üstünlük qazanmış və həmin başlanğıc Upanişad təlimindəki atmanın xüsusiyyətlərinə yaxın keyfiyyətlərlə xarakterizə edilmişdir.[1]
Klassik sankhya məktəbinin müəllifi İşvarakrişna puruşa ilə prakritinin birləşməsini “topal adam və kor adam birləşməsi”nə bənzətmiş və bu əlaqənin məqsədinin puruşanın prakritini dərk etməsi olduğunu bildirmişdir. Bununla yanaşı, puruşanın materiya proseslərinə müdaxilə etmədiyi, yalnız müşahidəçi mövqedə dayandığı qeyd edilmişdir. Bu passiv müşahidəçilik “audasinya” — neytrallıq və hissizlik anlayışı ilə ifadə olunur.[1]
Sonrakı sankhya müəllifləri ateist mahiyyətli ilkin baxışlardan uzaqlaşaraq Puruşanın dünya yaranışının əsas prinsipi olduğunu bildirmişlər. Vicnanabhikşunun izahında Puruşa daxili yönləndirici qüvvə kimi təsvir edilir və Prakritinin proseslərini maqnitin dəmir üzərində yaratdığı təsirə bənzər şəkildə istiqamətləndirdiyi vurğulanır.[1]
Ayurveda ənənəsində Puruşa insanın psixi xüsusiyyətlərindən ibarət bir kompleks kimi başa düşülür. Bu xüsusiyyətlər gunalar vasitəsilə Prakritiyə bağlanmış hesab edilir. Buna görə də ayurveda təbabətinin məqsədi Puruşanı gunaların təsirindən azad etmək və onu həm gunalardan, həm də Prakritidən ayırmaqdan ibarət olmuşdur.[1]