Qızıl Kəngərli — Azərbaycan Respublikasının Ağdam rayonunun Boyəhmədli kənd inzibati ərazi dairəsində kənd.[1]
| Qızıl Kəngərli | |
|---|---|
 | |
| 40°06′ şm. e. 46°54′ ş. u. | |
| Ölkə | |
| Region | Qarabağ iqtisadi rayonu |
| Rayon | Ağdam rayonu |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Mərkəzin hündürlüyü | 1.183 m |
| Saat qurşağı | |
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| Telefon kodu | +994 26 |
| Poçt indeksi | AZ0200 |
| Nəqliyyat kodu | 02 |
| Digər | |
| iəd statistik kodu | 60905005 |
| iəv statistik kodu | 60905058 |
  Qızıl Kəngərli | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Ağdam rayonunun Qızıl Kəngərli kəndi rayon mərkəzi Ağdam şəhərindən 14 km. şimalda, Xaçın çayının sol sahilində, Qarabağ silsiləsinə daxil olan Qaraman dağının ətəyində və Qarabağ düzündə, Ağdam – Ağdərə yolunun üstündə yerləşir. Qızıl Kəngərli kəndi şimaldan Boyəhmədli, şərqdən Salahlı Kəngərli, cənubdan isə Xaçın çayının sağ sahilində yerləşən Maqsudlu və Şahbulaq kəndləri, eləcə də Şahbulaq Qalasıyla qonşudur.
1727-ci ilə aid "maliyyə dəftəri"ndə qeyd edilir ki, vaxtı ilə kəngərlilərin Qarabağda qışlaqları olmuş, Arasbar və Bayad torpaqlarında mal, mülk, üzüm bağlarına sahib imişlər. Qarabağda qışlayır, Naxçıvanda yaylayırlar.
1930-cu ilə qədərki dövrdə Qızıl Kəngərli kəndi Yelizavetpol quberniyasının Cavanşir qəzasının tərkibində olub.
Birinci Qarabağ müharibəsində Ermənistan Silahlı Qüvvələri tərəfindən 26 iyul 1993-cü ildə işğalı nəticəsində[2] Qızıl Kəngərli kəndi 27 il işğal altında qalmışdır. Bu müddət ərzində kənd, keçmiş[3] Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin keçmiş Mardakert[4] (indiki Ağdərə[5]) rayonunun Marağa kəndindən (hal hazırda Şıxarx qəsəbəsinin hissəsi[6][7][8]) olan ermənilərlə məskunlaşdırılmışdı. İşğal dövründə kənd, erməni inzibati bölgüsündə "Nor-Marağa" (Yeni Marağa) adlandırılırdı[9].
İkinci Qarabağ Müharibəsində Azərbaycanın Qələbəsi nəticəsində, Azərbaycan, Ermənistan və Rusiyanın imzaladığı Üçtərəfli bəyanata əsasən, 20 noyabr 2020-ci ildə[2] Ağdam rayonunun bütöv ərazisi 20 noyabr 2020-ci il tarixində Azərbaycana qaytarılmışdı[10].
Kəndin əsl adı "Qızıllı Kəngərli" olub. Oğuz türklərinin peçeneq qolundan olan kəngərlərin(kanqarlar) çoxsaylı tirələrindən biri də Qızıllıdır.
Kəndin adı (Qızıllı Kəngərli oykonimi) da bunu ifadə edir: kəngərlərin qızıllı tirəsindən olan elin yaşayış məskəni – Qızıllı Kəngərli. Kəngərlilər Azərbaycanın, əsasən, Naxçıvan bölgəsində yaşasalar da – o bölgədə bütöv bir rayon Kəngərli adlanır –, digər bölgələrdə də, məsələn, Qazaxda, Borçalıda, Qarabağda və s. məskunlaşıblar. O səbəbdən də Azərbaycanda çoxlu Kəngərli kəndi var; tək elə Ağdam rayonu ərazisində üç Kəngərli kəndi var: Qızıl Kəngərli, Salahlı Kəngərli və Kəngərli (bu kəndə Pirhəsən Kəngərlisi də deyirlər). Nəzərə almaq lazımdır ki, Pirhəsənli Kəngərlisinin yerləşdiyi Uzundərə ərazisinin sol cinahındakı daha iki kəndin(Şirvanlı və Qaraqaşlı, – Qaraağaclı da mümkündür) camaatı da faktiki olaraq kəngərlilərdən ibarətdir və 1963-cü ilə qədərki dövrdə Kəngərli kəndləri adlanıblar, o halda məlum olur ki, Ağdam rayonu ərazisində beş Kəngərli kəndi var. Yaşayış məskənlərinin adları (oykonimlər) həm də Azərbaycan xalqının tarixidir, odur ki, onlarla çox ehtiyatla davranmaq lazımdır; toponimlərin dəyişdirilməsi qədimliyə xələl gətirirsə, buna heç cür yol vermək olmaz.
Erməni işğalına qədərki dövrdə Qızıl Kəngərli kəndində məktəb, kitabxana, klub, tibb məntəqəsi və müxtəlif ticarət-iaşə obyektləri var idi. Kənddə orta əsrlərə aid qədim qəbiristanlıq, şimal-şərqdə, üç qonşu kəndin (Boyəhmədli, Qızıl Kəngərli və Salahlı Kəngərli) arasında qalan ərazidə yerləşən Boyəhmədli kurqanları (80-ə yaxın kurqan – ilk tunc dövrü) var.
1933-cü ildəki siyahıya alma nəticələrinə əsasən Qızıl Kəngərlidə 445 nəfər əhali yaşayırdı, bunların 98,5%-i azərbaycanlılar idi.[11]
İşğaldan əvvəl, 1993-cü ildə Qızıl Kəngərli kəndində yaşayan əhalinin sayı 1219 nəfər idi.[12]
Erməni işğalı dövründə kəndin yerli azərbaycanlı əhalisi qovulmuş və bura ermənilər köçürülmüşdü. 2015-ci ildə burada 529 nəfər erməni əhali yaşayırdı.[13] 2020-ci il noyabr ayında erməni əhali kəndi tərk edərkən kənddəki evləri yandırmışdır.[14]
Əhalinin əsas məşquliyyəti maldarlıq, bağçılq, taxılçılq və üzümçülük olub.
- M. S. Ordubadi, "Qanlı illər", Bakı – 1911;
- M. N. Qarabaği, "1905 – 1906-cı illərdə erməni-müsəlman davası", Bakı – 1993;
- R. Abbaslı, "Umudlu qətliyamı. Papravənd müharibəsi";
- B. Abbasoölu, "Ağdam ağrıları", Bakı – 1993.
- A. Məmmədov, "Kəngərlər". Bakı – 1996.
- ↑ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi. "İnzibati ərazi bölgüsü təsnifatı, 2024" (PDF) (az.). stat.gov.az. 28 fevral 2024. 14 mart 2024 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 5 aprel 2024.
- ↑ 1 2 "Ağdam rayonunun Qızıl Kəngərli kəndi". AZƏRTAC (az.). 01.10.2022. İstifadə tarixi: 2025-10-15.
- ↑ s:Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini ləğv etmək haqqında qanunu
- ↑ s:Azərbaycan Respublikasının Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətini ləğv etmək haqqında qanunu
- ↑ "Azərbaycan Respublikasının Ağdərə rayonunun yaradılması haqqında AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ QANUNU". Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi Hüquqi aktların vahid elektron bazası. 5 dekabr 2023-cü il. 2024-01-03 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-01-03.
- ↑ Az SSR Ali Sovetinin Məlumatları 1966 N 2.
- ↑ Az SSR Ali Sovetinin Məlumatları 1966 N 2.
- ↑ "Azərbaycan Respublikasının bəzi yaşayış məntəqələrinin tarixi adlarının bərpası və dəqiqləşdirilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 29 dekabr 1992-ci il tarixli, 428 saylı Qərarı". 13 may 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 10 iyun 2022.
- ↑ top-center.org. "Erməni işğalı dövründə Ağdam və Füzulidə məskunlaşma və bu ərazilərin "DQR" iqtisadiyyatında rolu". top-center.org (az.). İstifadə tarixi: 11 iyun 2024.
- ↑ "Агдам и Кельбаджар: мирное возвращение и возрождение освобожденных земель Азербайджана". Oxu.Az (rus). 23 ноября, 2024. İstifadə tarixi: 2025-10-14.
- ↑ AzSSR İnzibati-Ərazi Bölgüsü. Bakı: Azərbaycan Xalq Təsərrüfatı Uçotu İdarəsi. 1933. səh. 5.
- ↑ B. Abbasoölu, "Ağdam ağrıları, Bakı – 1993
- ↑ Hakob Qəhrəmanyan. "Qarabağ inzibati-ərazi vahidlərinin sosial-iqtisadi xüsusiyyətlərinin kataloqu (2015)". 30 oktyabr 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 dekabr 2021.
- ↑ Ağdam rayonunun Qızıl Kəngərli kəndindən videogörüntülər