Qiymət şişirdilməsi bəzi insanların məqbul və ya ədalətli hesab etdiyindən xeyli yüksək səviyyəyə qaldırılan malların, xidmətlərin və ya əmtəələrin qiymətlərini artırmaq praktikası üçün işlədilən mənfi məna daşıyan termindir. Bu ifadə adətən təbii fəlakətlərdən sonra əsas tələbat mallarının qiymətlərinin artmasına şamil olunur. Əksər hallarda belə hadisə tələb şoku və ya təklif şoku nəticəsində baş verir. Termin həmçinin rəqabətli sərbəst bazar prinsiplərinə uyğun olmayan praktikalardan əldə edilən gəlirlərə və ya gözlənilməz mənfəətlərə də aid edilə bilər. Birləşmiş Ştatların bəzi yurisdiksiyalarında fövqəladə hallar zamanı qiymət şişirdilməsi xüsusi cinayət hesab olunur. Qiymət şişirdilməsi bəziləri tərəfindən istismarçı və qeyri-etik, digərləri tərəfindən isə sadəcə tələb və təklifin nəticəsi kimi qiymətləndirilir.[1]

Qiymət şişirdilməsi profiterlikə bənzəyir, lakin ondan qısamüddətli və lokal xarakter daşıması, həmçinin qida, geyim, sığınacaq, dərman və həyatla əmlakın qorunması üçün lazım olan avadanlıqlar kimi əsas ehtiyaclarla məhdudlaşması ilə fərqlənir. Bu praktika cinayət hesab edilməyən yurisdiksiyalarda belə şirkətləri belə davranışdan çəkindirmək üçün termin kimi istifadə oluna bilər. Termin ABŞ və Kanadada qanun və qaydalarda birbaşa işlədilir,[2] lakin beynəlxalq miqyasda mövcud olan rəqabət hüququ çərçivəsində oxşar tənzimləmə məqsədi daşıyan qanunvericilik də mövcuddur.
Termin bəzən istehsalı qəsdən məhdudlaşdıraraq qiymətləri bazar dərəcəsinin üzərində müəyyən edən məcburedici inhisar praktikalarına da aid edilir.[3] Alternativ olaraq, o, tədarükçülərin tələb əyrisində baş verən qısamüddətli dəyişiklikdən həddindən artıq faydalanmasına da istinad edə bilər.
COVID-19 pandemiyasından sonra qiymət şişirdilməsi xəbərlərdə geniş yayılmış fenomenə çevrildi; milli fövqəladə vəziyyətə görə bir çox ştatda qiymət şişirdilməsinə qarşı qaydalar qüvvəyə mindi. Bu dövrdə ictimai diskursun artması pandemiya ilə əlaqəli qıtlıqlarla müşayiət olunurdu. Pandemiyadan sonrakı inflyasiya da qismən qiymət şişirdilməsi ilə əlaqələndirilmişdir. Pandemiya zamanı "tamah inflyasiyası" və ya "satıcı inflyasiyası" ideyası əvvəlcə solyönlü iqtisadi mühitin kənarında olsa da, 2023-cü ilə doğru bəzi əsas iqtisadçılar, siyasətçilər və biznes mediası tərəfindən də qəbul edilməyə başladı.[4]
2021-ci ilin mart ayına olan məlumata görə, Proskauer Rose 42 ştatın fövqəladə vəziyyət qaydaları və ya qiymət şişirdilməsinə dair qanunvericiliyə malik olduğunu qeyd etmişdir.[5] Qiymət şişirdilməsi adətən aşağıdakı üç meyar əsasında müəyyən edilir:[6]
- Fövqəladə vəziyyət dövrü: Qanunların əksəriyyəti yalnız elan olunmuş fövqəladə vəziyyət və ya fəlakət dövründə qiymət dəyişikliklərinə tətbiq olunur.
- Əsas ehtiyac malları: Qanunların böyük hissəsi yalnız qida, su və yaşayış kimi həyatda qalmaq üçün zəruri olan məhsullara şamil edilir.
- Qiymət tavanı: Qanunlar müəyyən mallar üçün tətbiq oluna biləcək maksimum qiymət artımını məhdudlaşdırır.
Vaşinqton ştatı qiymət şişirdilməsinə dair xüsusi qanuna malik olmasa da, COVID-19 dövründə fərdi qoruyucu vasitələrin yüksək qiymətə satılmasını “ədalətsiz” və ya “aldadıcı” praktika kimi qiymətləndirərək öz istehlakçıların müdafiəsi aktını tətbiq etməyə çalışmışdır.[7]
Qiymət şişirdilməsinə qarşı qanuni qadağalar fövqəladə vəziyyət elan edildikdən sonra qüvvəyə minir. Ştatların qanunlarında fövqəladə vəziyyəti kimlərin elan etməsi ilə bağlı müxtəlif tələblər mövcuddur. Bəzi ştatlarda – məsələn, Alabama,[8] Florida,[9] Missisipi,[10] və Ohayo[11] – qiymət artımları yalnız ABŞ Prezidentinin və ya həmin ştatın qubernatorunun fövqəladə vəziyyət elan etməsindən sonra qadağan olunur. Kaliforniya isə şəhər və mahal səviyyəsində rəsmilərin və idarəetmə qurumlarının fövqəladə vəziyyət elan etməsini qiymət şişirdilməsi qanununu aktivləşdirmək üçün yetərli hesab edir.[12]
Ştat qanunlarında fövqəladə vəziyyət zamanı icazə verilən qiymət artımları fərqlidir. Kaliforniyada 10 faizdən çox qiymət artımı qadağandır.[13] Qanun təchizat, nəqliyyat, tələbat və ya saxlama xərclərinin artması ilə əsaslandırıla bilən istisnalara icazə verir.[12] Florida isə fövqəladə vəziyyətdən əvvəlki 30 gün ərzində həmin məhsulun “orta qiymətini açıq şəkildə aşan” artımları qadağan edir.[14] Alabama qanunvericiliyində “kəskin uyğunsuzluğun” nə olduğu dəqiq müəyyən edilmədiyindən, həm sakinlər, həm də hüquq-mühafizə orqanları üçün qiymət şişirdilməsini müəyyən etmək çətin olur; digər ştatlar isə qiymət artımını 25 faizdən az olmaqla məhdudlaşdırır.[15]
Qiymət şişirdilməsinə qarşı qanunların icrası qanunlardakı çoxsaylı istisnalar və nəzarət mexanizmlərinin zəifliyi səbəbindən çətin ola bilər. Qanunlar adətən prokurorluğa geniş mülahizə səlahiyyəti verir. 2004-cü ildə Florida şikayətlərin üçdə birinin əsassız olduğunu müəyyən etdi, qalan hissənin böyük bir qismi isə cinayət təqibi əvəzinə razılaşma qərarı (ing. consent decree) ilə həll olundu.
Kaliforniya Cinayət Məcəlləsinin 396-cı maddəsi fövqəladə vəziyyət elan edildikdən sonra kirayə, otel yerləşməsi, yanacaq, qida və digər əsas ehtiyac mallarında 10 faizdən yüksək qiymət artımını qadağan edir.[12] Digər ştatlardan fərqli olaraq, Kaliforniyada fövqəladə vəziyyətin elan edilməsi üçün Prezidentin və ya qubernatorun qərarı tələb olunmur; şəhər və mahal səviyyəsində rəsmilərin qərarı kifayətdir.[16] Qadağa 30 gün qüvvədə qalır və zərurət olduqda yenilənə bilər.[13]
2017 və 2018-ci il Kaliforniya meşə yanğınlarından sonra qubernator Cerri Braun təsirlənmiş bölgələrdə qiymət şişirdilməsi qadağasını dəfələrlə uzatmışdır.[17] Qubernator kimi son addımlarından biri bu qadağanı 31 may 2019-a qədər uzatmaq olmuşdur.[18]
2018-ci ilə qədər ştatda fəlakətdən sonra ilk dəfə bazara çıxarılan mənzillərin kirayəsinə heç bir məhdudiyyət yox idi. Tabbs yanğını hadisəsindən sonra yeni kirayələrin yüksək qiymətə təklif edilməsinə dair ittihamları prokurorun cəzalandıra bilməməsi ilə bağlı şikayətlərdən sonra qanunvericilik 396-cı maddəyə dəyişiklik etdi.
2018-ci il qanunu fövqəladə vəziyyət zamanı əvvəllər kirayəyə verilməmiş əmlakın aylıq təxminən 10.000 dollardan yüksək qiymətə təklif edilməsini qadağan edir. Qanun həmçinin kirayələrin 10 faizdən çox artırılmasını qadağan edir və icarəçi daha yüksək qiymət təklif etsə belə, ev sahibinin bu məbləğdən artıq tələb etməsini yasaqlayır.[19]
2025-ci ilin yanvarında baş vermiş Paliseyds yanğını fonunda bu qiymət tavanı insanların mənzil tapmasını çətinləşdirmişdir, çünki oxşar əmlakların adi kirayə qiymətləri bundan yüksək olur və bu limit varlı ev sahiblərinin evlərini kirayəyə vermək marağını azaldır.Bir ekspertin fikrincə, əgər qiymət məhdudiyyəti olmasaydı, kirayəyə verilə biləcək evlərin sayı “yüzlərlə və ya minlərlə” çox ola bilərdi.[1]
Florida ştatının “fövqəladə vəziyyət” haqqında qanunu qiymətqoyma sui-istifadəsini (ing. price gouging) cinayət hesab edir.[20] Əsas malların və xidmətlərin təchizatçısı mülki fövqəladə vəziyyət ərəfəsində və ya onun gedişində kəskin şəkildə qiymətləri artırdıqda və ya qiymət artımından faydalanmaq üçün mövcud müqavilələri ləğv etdikdə və ya icra etməkdən imtina etdikdə ittiham oluna bilər. Klassik nümunə tufan yaxınlaşdığı zaman pərakəndə satıcının südlə çörəyin mövcud ehtiyatına qiyməti artırmasıdır. Bununla belə, tədqiqatlar göstərmişdir ki, belə qanunların təsiri əslində daha ekstremal çatışmazlıq riskini artırır, çünki qiymət artımının olmaması yüksək tələb dövrü ərəfəsində bazara ilk çatan istehlakçılara bütün məhsulu almaq üçün daha güclü stimul yaradır.[21]
Floridada müdafiə kimi göstərilə bilər ki, qiymət artımı əsasən artırılmış xərcləri əks etdirir — məsələn, fövqəladə generatorun işlədilməsi və ya işçilər üçün əlavə risk haqqı (ing. hazard pay). Bu baxımdan, Kaliforniya isə qiymət artımına 10 faiz hədd qoyur.[22]
Birləşmiş Krallıqda istehlakçıların müdafiəsi üzrə qanunvericilikdə “price gouging” termini istifadə olunmasa da, tətbiq edilən qaydalar ABŞ qanunlarına bənzəyir.[mənbə göstərilməlidir] Birləşmiş Krallığın 1998-ci il Rəqabət Qanununun II Fəsli bazarda dominant mövqeyə malik şirkətlərə qarşı “sui-istifadə” hesab olunan fəaliyyətləri, o cümlədən “ədalətsiz” qiymətqoymanı qadağan edir.[23] Dominantlıq adətən bir şirkət müvafiq bazarın 40 faizdən çoxuna sahib olduqda müəyyən edilir. Qanun pozuntusu halında şirkət qlobal gəlirinin 10 faizinə qədər cərimə edilə bilər.[24]
Birləşmiş Krallıqda olduğu kimi, Avropa İttifaqının qanunvericiliyində də “price gouging” termini xüsusi olaraq istifadə edilmir.[25] Avropa İttifaqının Fəaliyyəti Haqqında Müqavilənin 102-ci maddəsi “bazarda dominant mövqedən sui-istifadə” hallarını qadağan edir. Maddəyə əsasən, bu cür sui-istifadə aşağıdakılardan ibarət ola bilər: “(a) birbaşa və ya dolayı yolla ədalətsiz alış və ya satış qiymətlərinin və ya digər ədalətsiz ticarət şərtlərinin tətbiqi...”.
2016-cı ildə Aİ-nin rəqabət üzrə komissarı Marqrete Vestager bəyan etmişdi ki, Komissiya qaz sənayesi, dərman sənayesi və standartlara əsaslanan patentlərdən sui-istifadə hallarına xüsusi diqqət yetirərək “həddindən artıq yüksək qiymətləri birbaşa tənzimləməyə müdaxilə edəcək”.[26]
2020-ci il martın 13-də ABŞ prezidenti Donald Tramp COVID-19 pandemiyasının yayılmasına cavab olaraq ölkədə fövqəladə vəziyyət elan etdi; bu elan ştatlara dəstək üçün ilkin olaraq 50 milyard ABŞ dollarının ayrılmasına imkan yaratdı.[27] Milli Səhiyyə İnstitutları tərəfindən aparılan araşdırmalara görə, pandemiya dövründə amerikalılara evdə qalmaq, karantinə riayət etmək və maska taxmaq kimi tələblər panikaya səbəb olmuşdu.[28]
COVID-19 ilə bağlı fövqəladə vəziyyətin elan edilməsi ilə ştat səviyyəsində qiymət qalxırtması ilə bağlı qanun və qaydalar qüvvəyə mindi. Bəzi məhsullara tələbat artdı, təklif isə azaldı. Çatışmazlıq yaranan məhsullara cərrahi maskalar, N95 respiratorları, əl dezinfeksiyaedici vasitələr və tualet kağızı daxil idi. 30-dan çox ştatın baş prokuroru Facebook, Amazon, Craigslist, eBay və Walmart kimi platformalardan zəruri məhsulların “vicdansız şəkildə yüksək” qiymətlərlə satışının məhdudlaşdırılmasını tələb etdi.[29]
2018-ci ildə apellyasiya məhkəməsi aşağı instansiya məhkəməsinin qərarını ləğv edərək, ABŞ Konstitusiyasının dormant commerce clause müddəasına əsasən Merilend ştatının qiymət qalxırtmasına qarşı qanununun konstitusiyaya zidd olduğuna qərar verdi.[30]
Təyinetmə səmərəliliyi nəzəriyyəsinə görə, qiymətlər düzgün işlədikdə bazarlar resursları ən yüksək dəyər verilən sahələrə yönəltməyə meyllidir. Beləliklə, məhsulu daha çox dəyər verən və ödəməyə qadir olanlar qiymətin yüksəlməsi fonunda onu əldə edirlər.[6] Friedrich Hayek 1945-ci ildə nəşr olunan "Cəmiyyətdə bilikdən istifadə" əsərində qiymətlərin insanların müxtəlif arzularını təmin etmək üçün fəaliyyətlərini koordinasiya edə bildiyini göstərirdi.[31]
Bir çox iqtisadçılar — o cümlədən Tomas Souell (2004),[32] Donald J. Boudreaux (2005),[33] və Raymond Niles (2020) — qiymət qalxırtmasının qadağan edilməsinin həm alıcılar, həm də satıcılar üçün böhran vəziyyətlərini daha da ağırlaşdırdığını iddia edirlər.[34]
2012-ci ildə Qlobal Bazarlara dair Təşəbbüs tərəfindən aparılan sorğuda aparıcı ABŞ iqtisadçılarının yalnız 8%-i Konnektikut ştatında şiddətli hava hadisələri zamanı “vicdansız dərəcədə yüksək” qiymət artımlarının qadağan edilməsinə dəstək vermişdi. Əksəriyyət bu kimi qanunların qeyri-müəyyən olduğunu, tətbiqinin çətin olduğunu və qiymət artımlarının məhdudlaşdırılmasının resursların yanlış bölgüsünə səbəb olduğunu qeyd etmişdi.[35]
2022-ci ildə Sent-Luis Federal Ehtiyat Bankının iqtisadçısı Kristofer J. Nili qeyd edirdi ki, “əksər iqtisadçılar genişmiqyaslı qiymət nəzarətinin əksər hallarda baha başa gəldiyini və qeyri-effektiv olduğunu düşünür”, çünki yüksək qiymətlər “qıt malları və xidmətləri ödəməyə ən çox hazır və qadir olan alıcılara yönəldir və bu məhsulun dəyərli olduğunu, istehsalçıların isə təklif olunan miqdarı artırmaqla mənfəət əldə edə biləcəyini göstərir”.[36]
2022-ci ildə Beynəlxalq Valyuta Fondunun İşçi Sənədində gözlənilməz mənfəət vergilərinin tətbiqi araşdırılır. COVID-19 pandemiyasından, Ukrayna müharibəsindən və nəticədə enerji və ərzaq qiymətlərində baş verən kəskin artımlardan sonra bu cür vergilərə maraq yenidən artmışdır. Sənəd belə vergilərin çox zaman monopol gücü və ya pandemiya, müharibə və təbii fəlakətlər kimi gözlənilməz hadisələr nəticəsində yaranan və şirkətlərə əlavə, qeyri-adi mənfəət gətirən iqtisadi rentanın səmərəli şəkildə vergiyə cəlb edilməsi üçün potensialını müzakirə edir. Bu cür əlavə mənfəətlər qiymət qalxırtması ilə bağlı ictimai və siyasi narahatlıqları artırmışdır; belə ki, şirkətlərin gözlənilməz şəraitdən həddindən artıq gəlir əldə etdiyi düşünülür.[37]
- ↑ 1 2 Dillon, Liam. "Some price-gouging rules could be keeping high-end homes off L.A.'s rental market". Los Angeles Times. 23 yanvar 2025.
...Shane Phillips, manager of the Randall Lewis Housing Initiative at the UCLA Lewis Center for Regional Policy Studies. He estimated that potential landlords could be holding back “in the high hundreds to the low thousands” of homes due to the price limitations on new listings. That amount is too small to affect L.A.’s overall rental market but does make it harder for displaced people to find houses, he said. “Every home does count,” Phillips said. “It does matter. And no matter how fancy it is, someone from the Palisades can afford it.”
- ↑ Cowley, Jenny; Tomlinson, Asha; Matteis, Stephanie. "Provinces promised crackdown on pandemic price gouging. In fact, there have been few repercussions". CBC News (ingilis). 21 noyabr 2020. İstifadə tarixi: 15 mart 2021.
- ↑ "Lawrence Kudlow". Jewishworldreview.com. 14 iyun 2000. İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2016.
As such, Microsoft fails to meet the traditional standards of a coercive monopoly, i.e., one that price-gouges consumers by deliberately curtailing production. If there was a reason to justify trust-busting a hundred years ago under the Sherman anti-trust act, this was it.
- ↑ Peck, Emily. "Once a fringe theory, "greedflation" gets its due". Axios. 18 may 2023.
- ↑ Koenig, Bryan. "Analysis: Price-Gouging Rules, E-Commerce To Collide At 6th Circ". Law360 (ingilis). 8 mart 2021. İstifadə tarixi: 15 mart 2021.
- ↑ 1 2 M. Zwolinski. "The Ethics of Price Gouging". Business Ethics Quarterly. 18 (3). 2008: 347–378. doi:10.5840/beq200818327. SSRN 1099567.
- ↑ Carroll, Megan. "Spokane seller accused of price gouging coronavirus supplies on Amazon". KREM. 31 mart 2020.
- ↑ Ala. Code § 8-31-4 (2017).
- ↑ Fla. Stat. § 501.160 (2017).
- ↑ Miss. Code Ann. § 75-24-25 (2008).
- ↑ Ohio Rev. Code Ann. § 1345.01 (2009).
- ↑ 1 2 3 Cal. Penal Code § 396 (West 2018).
- ↑ 1 2 Cal. Penal Code § 396(b) (West 2018).
- ↑ Fla. Stat. § 501.160(b) (2017).
- ↑ Id.; Ala. Code § 8-31-4 (2017).
- ↑ See e.g., Ala. Code § 8-31-4 (2017); Fla. Stat. § 501.160 (2017); Miss. Code Ann. § 75-24-25 (2008); Ohio Rev. Code Ann. § 1345.01 (2009).
- ↑ Swindell, Bill. "Governor Jerry Brown Extends Price Gouging Protections". The Press Democrat. 30 noyabr 2018.
- ↑ Id.
- ↑ Khouri, Andrew. "California attorney general says bidding wars aren't exempt from price-gouging rules". Los Angeles Times. 18 yanvar 2025. İstifadə tarixi: 9 fevral 2025.
- ↑ "Florida Attorney General - Price Gouging Frequently Asked Questions". Florida baş prokurorunun ofisi. İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2016.
- ↑ Bourne, Ryan; Subramaniam, Brad. "Longstanding Anti-Price Gouging Statutes Worsen Shortages". Cato Institute. İstifadə tarixi: 16 may 2022.
- ↑ Giberson, Michael. "The Problem with Price Gouging Laws" (PDF). Cato Institute. 2011. 7 dekabr 2013 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 sentyabr 2016.
- ↑ "Competition Act 1998".
- ↑ Murphy, Frances; Lewis, Morgan. "COVID-19: UK Antitrust Authority Launches Investigation Into Suspected Excessive Pricing for Hand Sanitisers, and Warns of Further Investigations Against Pharmacies". JD Supra (ingilis). 2 iyul 2020. İstifadə tarixi: 19 aprel 2021.
- ↑ "1.2 Million Free Eggs Coming to New York in Pandemic Price Gouging Settlement". NBC New York (ingilis). aprel 2021. İstifadə tarixi: 19 aprel 2021.
- ↑ "Chillin' Competition Conference, Brussels, 21 November 2016". 29 noyabr 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- ↑ Higgins, Tucker. "Trump says 'relax,' urges against hoarding as coronavirus cases soar and Fed cuts rates to zero". CNBC (ingilis). 15 mart 2020. İstifadə tarixi: 24 mart 2021.
- ↑ Nicomedes, Christian Jasper C.; Avila, Ronn Mikhael A. "An analysis on the panic during COVID-19 pandemic through an online form". Journal of Affective Disorders. 276. 1 noyabr 2020: 14–22. doi:10.1016/j.jad.2020.06.046. ISSN 0165-0327. PMC 7362858 (#bad_pmc). PMID 32697692 (#bad_pmid).
- ↑ Levenson, Michael. "Price Gouging Complaints Surge Amid Coronavirus Pandemic". The New York Times (ingilis). 28 mart 2020. ISSN 0362-4331. İstifadə tarixi: 24 mart 2021.
- ↑ McCoy, Adam; Namet, Shawn. "Fourth Circuit Holds Maryland Anti-Price Gouging Statute Violates Dormant Commerce Clause". Wake Forest Law Review (ingilis). 18 aprel 2018. İstifadə tarixi: 15 mart 2021.
- ↑ Hayek, Friedrich A., "The Use of Knowledge in Society". 1945. Library of Economics and Liberty. 6 December 2010.
- ↑ Sowell, Thomas. ""Price Gouging" in Florida". Capitalism Magazine (ingilis). 14 sentyabr 2004. İstifadə tarixi: 9 mart 2022.
- ↑ Boudreaux, Donald J. "On Price Gouging | Donald J. Boudreaux". fee.org (ingilis). 1 aprel 2005. İstifadə tarixi: 9 mart 2022.
- ↑ Hersey, Jon. "Economists Petition Politicians to Repeal Laws against 'Price Gouging'". The Objective Standard (ingilis). 16 aprel 2020. İstifadə tarixi: 9 mart 2022.
- ↑ "Survey: Price gouging". Initiative on Global Markets. 2 may 2012. İstifadə tarixi: 5 iyun 2022.
- ↑ Neely, Christopher J. "Why Price Controls Should Stay in the History Books". www.stlouisfed.org (ingilis). 24 mart 2022. İstifadə tarixi: 19 avqust 2024.
- ↑ Hebous, Shafik; Prihardini, Dinar; Vernon, Nate. "Excess Profit Taxes: Historical Perspective and Contemporary Relevance". IMF Working Papers. 2022 (187). 2022: 1. doi:10.5089/9798400221729.001. İstifadə tarixi: 12 dekabr 2023.
- FAQ Concerning Price Gouging by Florida Attorney General
- Condemning Price Gouging with Respect to Motor Fuels Following Terrorist Acts of September 11, 2001 in the Congressional Record