Quba üsyanı (1877)

Quba qəzası hələ 1877-ci ildə, Rus-Osmanlı müharibəsi dövründə, Çar Rusiyasının müstəmləkə siyasətinə qarşı qətiyyətli üsyan hərəkatının mərkəzi olmuşdu. Bu üsyanlar çarizmin vergi zülmünə, torpaqların müsadirəsinə və milli-dini təzyiqlərə cavab idi.

Üsyançılar Samurçay və Piral kəndi ətrafında mövqe tutaraq rus hərbi hissələrinin (xüsusən Labinsk alayının) müdafiə xətlərini qırmağa nail oldular. Hərbi dəstələrin birləşməsinə imkan verməyərək Piral kəndini ələ keçirən üsyançılar, daha sonra gündüz saat 4-də Qusara daxil oldular. Bu, üsyançıların ilkin mərhələdə ciddi uğurlar qazandığını göstərir. Quba üsyanının rəhbərliyinin əsas xüsusiyyətlərindən biri, üsyançı dəstələrin başçılığında keçmiş Rusiya İmperiyası ordusunun zabitlərinin və ya hərbi təcrübəli şəxslərin iştirak etməsi idi. Bunlar arasında, poruçik Məhəmməd Əli bəy, kapitan Əhməd bəy və podporuçik Həsən bəyi qeyd etmək olar.

Üsyançı dəstələr strateji üstünlük qazanmaq və düşmən qüvvələrinin əlaqəsini kəsmək məqsədilə kommunikasiya xətlərinə ciddi ziyan vurdular. Onlar Quba qəzasında və onun ətrafında yerləşən teleqraf xətlərini qırmaqla hərbi komandanlığın qərargahlarla operativ əlaqə saxlamasının qarşısını aldılar. Məsələn, Samurçay sahilindəki stansiyaya, Xınalıq çayının üzərindəki körpüyə, Dərbənd ilə Qusar arasında teleqraf və poçt əlaqəsinin dağıdıldığı və ya ziyan vurulduğu qeyd olunur. Bu hərəkətlər çar qüvvələrinin əməliyyatlarını çətinləşdirdi və üsyanın yayılmasına şərait yaratdı.

Rusiya İmperiyası üsyanın genişlənməsinin qarşısını almaq üçün general-mayor Rozeni Samur Qarnizonunun komandanı təyin etdi. Rozen Labinsk alayı, Şamaxı alayı və digər hissələrdən ibarət güclü hərbi qüvvələri (təqribən 300 nəfər əsgər və 4 topdan ibarət 1-ci batareya) Qusar istiqamətinə yolladı. Bu dəstələr Quba və Qusar yolları ilə hərəkət edərək İmamqulukəndə doğru irəlilədilər.

Hərbi əməliyyatlar daha çox Həzrə, Zeyxur, İqrığ və Yalama kimi strateji kəndlər ətrafında cəmləndi. Üsyançılar dağlıq ərazilərdə və yaxın məsafələrdə döyüşərək nizamlı qoşunlara qarşı effektiv müqavimət göstərdilər. Onlar kəndlərindəki əhalinin dəstəyi ilə yaşayış məntəqələrini ələ keçirdilər. Çar qüvvələri isə bu ərazilərə artilleriya və piyada dəstələrini cəlb etməklə nəzarəti bərpa etməyə çalışırdılar. Çar qüvvələrinin silah və say üstünlüyü nəticəsində, xüsusən də artilleriyadan geniş istifadə olunması səbəbindən üsyançılar geri çəkilməyə məcbur oldular.

Oktyabrın 31-də Qubaya göndərilən dəstə qarlı dağ silsiləsini keçərək Xınalıq dərəsinə enməyə başladı. Dərənin dar, buzla örtülmüş yerində, körpü dağıdıldığı üçün, 300 Xopyor kazakı və Yelizavetpol könüllü atlı drujinalarından ibarət ön dəstə üsyançıların pusqusuna düşdü. Rus qüvvələri güclü yaylım atəşi açdıqdan sonra üsyançılar geri çəkilməyə məcbur oldular. Toqquşma nəticəsində bir kazak öldürüldü və biri yaralandı. Polkovnik Mişenko və 16 aşağı rütbəli hərbçi yaralanmışdı, üsyançılar isə 60-a yaxın itki vermişdilər.

Noyabrın 1-də General Rozenin əmri ilə General-mayor Komarovun başçılıq etdiyi hərbi dəstələr (IV Bakı yerli batalyonu) Məhərrəmkənddən Qusara yola düşdü. Onları qarşılamaq üçün 300 nəfərlik Labinsk kazak alayı göndərildi. Qüvvələrin birləşməsinin səbəbi isə İmamqulukənddə təxminən 100 rus hərbçisinin 2000 nəfərə yaxın üsyançı tərəfindən mühasirəyə alınması idi. General-mayor Bakıxanovun rəhbərlik etdiyi labinskiçilərin (tərkibində Şirvanlılardan ibarət rota, Bakı yerli batalyonunun rotası, 4 batareya, 21-ci briqada vzvodu, 100 nəfər Şamaxı hərbi dəstəsi və 100 atlı) İmamqulukəndə daxil olmasından sonra baş verən toqquşmada üsyançılar böyük itki (təxminən 100 nəfər) verərək geri çəkilməyə məcbur oldular.

General Rozen, qiyam qaldırmış kəndlərə qarşı sərt tədbirlərə başladı. Noyabrın 6-da böyük bir hərbi qüvvə ilə İmamqulukəndə yola düşdü. Ertəsi gün, noyabrın 7-də, general-mayor üsyançıları cəzalandırmaq məqsədilə onların evlərini yandırmaq əmrini verdi və Zeyxur kəndinə hərəkət etdi.

Noyabrın 8-də Həzrə kəndində olan general-mayor Rozen, İmamqulukənddə tətbiq edilən işgəncələri burada da üsyanın fəal başçılarına qarşı tətbiq etdi. Növbəti gün Piral və Yasab kəndlərini keçərək Hil kəndində qərarlaşdı. Noyabrın 10-da isə Əvəcuq və Köhnə Xudat kəndlərindən Qusara qayıtdı.

Quba qəzasında baş vermiş üsyan noyabr ayının 15-nə qədər davam etdi və amansız repressiyalarla başa çatdı.

• Fazil, Şahin. Mahmudov, Yaqub; Mustafazadə, Tofiq (redaktorlar ). Quba tarixi (az.). Bakı: "TEAS Press Nəşriyyat evi". 2016. 284–289.