Quba soyqırımı — Qubada ermənilər tərəfindən törədilən soyqırımı aktı.
| Quba soyqırımı | |
|---|---|
| Azərbaycan–Ermənistan müharibəsi | |
 | |
| Tarix | 1918-ci ilin mart-aprel ayları |
| Yeri | Quba qəzası |
| Səbəbi | etnik təmizləmə |
| Nəticəsi | 2580–3280 nəfər dinc sakin qətlə yetirilmişdir |
|
|
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
2007-ci ildə, şəhər stadionun təmiri üçün qazma işləri aparılarkən kütləvi qəbiristanlıq aşkar edilmişdir və işlər təxirə salınaraq bölgəyə mütəxəssislər cəlb edilmişdir. Qazma işləri davam etdirilir.
Qubadakı məzarlıqda tapılan sümüklərin ermənilərin 1918-ci ildə törətdiyi soyqırımı qurbanlarına aid olduğu təsdiqlənib.
Quba şəhər stadionunun direktoru Ələddin Mirzəyevin sözlərinə görə, bu ərazidə heç vaxt qəbristanlıq olmayıb. Ən dəhşətli məqam isə aşkar edilmiş ərazidə insan kəlləsinin və bədəninin sümüklərinin ayrı-ayrı basdırılmasıdır. Bu da onların başlarının xüsusi qəddarlıqla kəsildiyini göstərir. Tapıntıdan sonra stadionda işlər dayandırılıb.
1918-ci ilin mart ayında erməni silahlı dəstələri Quba qəzasına soxulduqda Quba ictimaiyyətinin üzvləri özünümüdafiə dəstələri yaratmışdılar. Bu özünümüdafiə dəstələrinə Quba ictimaiyyətinin və İttihad partiyasının üzvləri olan Qarabəyov, Həmdulla əfəndi Əfəndizadə, Əhməd bəy Tirinc, Mehdi Adayev, Əli bəy Zizikski, Səttar Əfəndiyev, Möhbəli əfəndi, Cağarlı Hətəm ağa, Əli Abbas bəy Əlibəyov, Şıxlar bəylərindən — Mürsəl bəy ilə İbrahim bəy, Bəybala bəy Alpanlı və başqaları rəhbərlik edirdilər.[1] Bu şəxslərdən Xanbaba bəyin, Hətəm ağanın, Əbdürrəhim əfəndinin, Əli bəyin xüsusi səyləri nəticəsində qadınlar və uşaqlar Tüləkəran, Alıcərməki, Dərk, Qırız, Urva, Gedəzeyxur, Hil-Həzrə, Cağar kəndlərinə köçürülmüşdü.[2]
Digah kəndi yaxınlığındakı Qanlı Dərə döyüşündə Həmdulla əfəndi Əfəndiyevin xüsusi məharəti sayəsində düşmən məğlub edilmiş və Qubaya gedən yol açılmışdır.[2]
- Quba müdafiəçilərindən bəziləri
-
Qara bəy Qarabəyov, İttihad fraksiyasının sədri, ictimai xadim, həkim -
Əli bəy Zizikski, keçmiş çar zabiti, qəza komissarı, Qubanın ən iri mülkədarlarından biri -
Həmdulla əfəndi Əfəndizadə, Dəvəçi Müsəlman Milli Şurasının sədri, Quba qəzasında tanınmış və nüfuzlu şəxslərdən biri -
Qubalı Səttar Əfəndiyev, Həmdulla əfəndinin ən yaxın silahdaşlarından biri -
Əbdürrəhim əfəndi Çələbizadə, Quba Cümə məscidinin imamı -
Mayıl Zahirov, Həmdulla əfəndinin ən yaxın silahdaşlarından biri
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunduqdan sonra Quba qırğınları araşdırılmış, şahidlər dilindirilmiş və dəyən ziyan müəyyənləşdirilmişdir. Bunun üçün Azərbaycan Hökuməti tərəfindən 1918-ci il 15 iyul tarixində Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaradılmış və komissiyanın üzvü A. Novatski bölgəyə göndərilmiş, şahidlər dindirilmişdir. Dindirilmiş şəxslər arasında həmçinin Quba qəzası kənd cəmiyyətlərinin tanınmış nümayəndələri, o cümlədən Xaçmaz nahiyəsindən Şıxlar bəylərindən biri – Həsən bəy Şıxlarski, Dəvəçi nahiyəsinin pristavı, Şəmsəddin əfəndi Əfəndizadə (Həmdulla əfəndinin qardaşı), Alpan kəndinin mülkədarı Bəybala bəy Qayıbov və başqaları var idi.[3]
A. Novatskinin dindirdiyi şahidlərdən bəzilərinin söylədikləri bunlardır:
- Şəmsəddin əfəndi Əfəndizadə, Quba qəzası Dəvəçi nahiyəsinin pristavı, 30 yaş:[4]
|
Mən Quba qəzası Dəvəçi nahiyəsinin pristavıyam. Bu vəzifəyə Dəvəçinin ermənilər tərəfindən dağıdılmasından sonra təyin olmuşam. Mənə məlumdur ki, bu ilin yaz ayının sonunda Bakı şəhərindən Qubaya erməni Amazaspın başçılığı ilə yalnız ermənilərdən ibarət cəza dəstəsi gəlmişdi. Bu dəstə yol boyunca dəmir yoluna yaxın məsafədə yerləşən müsəlman kəndlərini talan edir və yandırırdı. Dəvəçi rayonunda ona yaxın kənd talan edilmiş və yandırılmış, xeyli sayda müsəlman öldürülmüşdür. Dəstənin başçısı Amazaspdan başqa heç kimin adını çəkə bilmərəm. Mənim sahəmdə erməni kəndi Kilvar yerləşir. Bu kənd nə həmin hadisələrdən əvvəl, nə də sonra müsəlmanlar tərəfindən hücuma məruz qalmamışdır, bu kəndin bir nəfər sakini zərər çəkməmişdir, ermənilərdən müsəlmanlar tərəfindən bir kibrit çöpü də oğurlanmamışdır. Bundan əlavə sözüm yoxdur. | 
|
- Dadaş Musa oğlu, 38 yaşlı, Quba qəzası Dəvəçi nahiyəsinin Sədan cəmiyyətinin starşinası, savadlı:[4]
|
|
Mən dörd kəndin: Sədan, Çarxana, Dərəzarat və Sağlıcan kəndlərinin daxil olduğu Sədan cəmiyyətinin starşinasıyam. Cəmiyyətdə dəmir yolunun 4 verstliyində yerləşən 400 ev var idi. Amazaspın yalnız ermənilərdən ibarət olan 9 eşelon dəstəsi Quba şəhərinin üzərinə yeriyərkən, bizə hücum etdi və Sağlıcan kəndi istisna olmaqla, qalanlarını darmadağın etdi, bu kəndi isə yalnız qarət etdilər. Qalan üç kənd qarət edilmiş və yandırılmışdır, evlərin əksəriyyəti tamamilə yanmışdır. Sədan kəndinin, habelə Çarxana kəndinin məscidləri yandırılmışdır. Beş nəfər qətlə yetirilmişdir, onların arasında bir xəstə qadın – Şahnaz İbrahim Xəlil qızı süngü ilə öldürülmüşdü, xəstə olan qoca Qərib Malik oğlu da süngü ilə öldürülmüşdü. Talançıların hamısı erməni idi, lakin heç birini tanımıram. Dəymiş zərərlər haqqında qərar mənim tərəfimdən təqdim edilmişdir. Əlavə heç nə göstərə bilmərəm. |
|
- Molla Seyfəddin Hidayət oğlu, 50 yaşlı, Quba qəzası Müşkür nahiyəsinin Qiblə Qrız kəndinin məhəllə mollası:[5]
|
|
Mən Quba qəzasının Müşkür nahiyəsinin Qiblə Qrız kəndinin məhəllə mollasıyam. Cəmiyyətimizə 200-ə yaxın evi əhatə edən 11 kiçik kənd daxildir. Kəndlər dəmir yolunun 5 verstliyində yerləşmişdir. Amazaspın başçılıq etdiyi ermənilərin cəza dəstəsi Bakıdan Qubaya gedərkən, bu dəstənin yalnız ermənilərdən ibarət olan bir hissəsi, aşağı körpüdə işləyən Nikolay adlı bir erməninin başçılığı ilə bizim cəmiyyətə hücum etdi və onu darmadağın etdi: təxminən 5 kənd yandırılmış, qalanları isə talan edilmişdir. Əmlak oğurlanmış, həmçinin üç məscid və iki məktəb yandırılmışdır. Məscidlərdən biri məktəblə eyni binada yerləşirdi, o bizə vaxtilə 15 min rubla başa gəlmişdi. Ermənilər tərəfindən 10 nəfərədək adam qətlə yetirilmişdir. Yandırılmış evlərin sayı və vurulmuş ziyanın həcmi haqqında qərarları təqdim etmişik. Əlavə deməyə sözüm yoxdur. |
|
- Məşədi Hüseyn Qulu Sultanov, 70 yaşlı, Quba şəhəri sakini, savadlı:[6]
|
|
Ermənilərin Quba şəhərinə hücumu zamanı mən meşəyə qaçmışdım və orada bir neçə gün, onlar gedənədək gizlənirdim. Şəhərə qayıtdıqdan sonra öz evimi, anbar və dükanlarımı, mallarla bir yerdə, yandırılmış gördüm. Mənim evimdən başqa şəhərin ən yaxşı evləri də yandırılmışdı. Mən hələ də yığışdırılmamış kişi, qadın, qız, uşaq cəsədləri gördüm. Bəzilərinin cəsədi eybəcər hala salınmışdı: onların ayaqları, əlləri kəsilmiş, bədənləri xəncərlə doğranmış və süngü ilə deşilmişdi. Müsəlmanların ermənilər tərəfindən bu cür vəhşiliklə və kütləvi şəkildə öldürülməsinin səbəblərini mən izah edə bilmirəm. Mən tamamilə müflisləşmişəm. Ermənilər mənə rublun indiki məzənnəsi ilə milyon yarıma qədər ziyan vurublar. Əlavə heç nə deyə bilmərəm. |
|
- Həsən bəy Şıxlarski, 40 yaşlı, Quba qəzası Müşkür nahiyəsi Şıxlar kəndinin sakini, savadlı:[7]
|
|
Bu il aprel ayının sonunda Amazaspın başçılığı altında erməni qoşun dəstəsi Quba şəhərinə yollanarkən bizim Şıxlar kəndinə hücum etmiş və onu tamamilə dağıtmışdır: bütün evlər və tikililər yandırılmış, daşınan əmlak qarət edilmişdir. Bundan başqa, həmin dəstə tərəfindən Xaçmaz stansiyası yanındakı qəsəbə də bazarla birlikdə dağıdılmışdır. Bizim burada yüzə yaxın tikilimiz var idi: evlər, dükanlar, anbarlar, saraylar. Dəstə bu tikililərin hamısını yandırmışdır. Bizim evlərdən və tikililərdən əlavə Xaçmaz stansiyası yanında digər şəxslərə mənsub olan tikililər və evlər də yandırılmışdır. Talançılardan heç birinin adını çəkə bilmərəm, çünki onlar Amazaspın dəstəsindən olan adamlar idi. Şıxlar malikanəsini və Xaçmaz stansiyasını darmadağın etməklə ermənilər mənə rublun indiki məzənnəsi ilə iki milyon rubldan artıq ziyan vurmuşlar. Mənim Şıxlar mülküm Qıraqlı cəmiyyətinə, Xaçmaz stansiyası isə Qaraqurtlu cəmiyyətinə daxildir. Bundan əlavə sözüm yoxdur. |
|
Solmaz Rüstəmova-Tohidi, Quba hadisələri vaxtı qırğınlara məruz qalan 167 kəndin siyahısını vermişdir.[8] Kərim Dünyamalı isə Amazapsın Qubanın 122 kəndini yandırıb xarabalığa çevirdiyini qeyd etmişdir.[2] Onlardan bəziləri bunlardır:[8]
| № | Yaşayış məntəqəsinin adı | Cəmiyyət | Polis nahiyəsi | Əhalinin milliyyəti |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Afurca (Axurca) | Afurca | Rustov | tatlar |
| 2 | Ağasıbəyli | Taqay | Dəvəçi | azərbaycanlılar |
| 3 | Avaran | Avaran | Qusar | ləzgilər |
| 4 | Əzizli | Xaçmaz | Müşkür | azərbaycanlılar |
| 5 | Əvəcük | Köhnə Xudat | Qusar | ləzgilər |
| 6 | Gülalan | Qaraqurdlu | Müşkür | tatlar |
| 7 | Hacı Qaib Qışlaq | Hacı Qayıb Qışlaq | 5-ci Fəthibəy | azərbaycanlılar |
| 8 | Laman | Qaraqurdlu | Müşkür | tatlar |
| 9 | Qusar- Qışlaq Qusar | Qusar | Qusar | azərbaycanlılar, ləzgilər, ruslar |
| 10 | Nardaran | Siyəzən | Dəvəçi | tatlar |
Quba hadisələri vaxtı ümumilikdə Quba qəzası üzrə 2580–3280 nəfər öldürülmüş, 110 nəfər yaralanmışdır. Qəzaya 121.824.819 rubl dəyərində maddi ziyan vurulmuşdur. Quba şəhərində isə 2000–2800 nəfər öldürülmüş (yaralılar haqda məlumat yoxdur), şəhərə 63.703.760 rubl dəyərində maddi ziyan dəymişdir. Solmaz Rüstəmova-Tohidinin təqdim etdiyi məlumatlara görə, hadisələrin dəhşətindən Quba şəhərində 100, qəzada isə 881 (qorxudan və sərgərdanlıq vaxtı ölənlər) nəfər qorxudan ölmüşdür.[9]
|
|
Qubadakı kütləvi məzarlıqda aşkar edilən iki arx skeletlərlə doludur. Bu, ermənilərin 90 il əvvəl Qubada soyqırım həyata keçirdiyini sübut edir. İnanın ki, dəhşətdən burada işləyə bilmirik. Hər qarış torpaqda görünməmiş vəhşiliklə rastlaşırıq. |
|
Bu sözləri APA-ya açıqlamasında Qubada aşkar edilən kütləvi məzarlıqda tədqiqat aparan ekspedisiyanın rəhbəri Qəhrəman Ağayev deyib.
|
|
Qubada tədqiqat aparan ekspedisiyanın yekun arayışı bu gün instituta təqdim olunub. Sümüklərin antropoloji tədqiqatı onların müsəlmanlara aid olduğunu təsdiqləyib. |
|
Bu sözləri APA-ya eksklüziv açıqlamasında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun direktorunun bildirdiyinə görə, bu məzarlıq ermənilərin 1918-ci ildə Qubada törətdikləri qətliamların üzə çıxan bir hissəsidir.
|
|
Quba ərazisində, Qudyalçayın sağ sahilində idman kompleksinin yenidən tikilməsi zamanı üzə çıxan insan sümüklərinin töküldüyü yerə məzarlıq demək olmaz. Çünki insan sümükləri bir-birinin üstündə tapılıb. Sümüklər çayın sahilindəki iki quyuda aşkarlanıb. Böyük quyunun diametri 5, kiçik quyunun diametri isə 2,5 metrdir. Quyular arasında 2 metr məsafə var. Böyük quyuda yüzlərlə insan skeletləri tökülüb. Skeletlərin bütöv halda tapılmaması insanların öldürüldükdən sonra, sanki şaqqalanaraq bura atıldığını göstərir. |
|
Bu sözləri isə APA-ya açıqlamasında Qubada tədqiqat aparan elmi ekspedisiyanın üzvü, tarix elmləri namizədi Əsgər Əliyev deyib. Ə. Əliyevin bildirdiyinə görə, çoxlu insan kəlləsi, uşaq sümükləri arasından yalnız 35 skeleti bütöv halda götürmək mümkün olub. Quyudan insana aid olan hər hansı bir sübut – saç, geyim, əşya tapılmayıb.
|
|
Çox güman ki, birinci quyu insan sümükləri ilə dolduğuna görə, yanında ikinci kiçik quyu qazılıb. Kiçik quyunun ağzı isə hələ açılmayıb. |
|
— deyən Ə. Əliyev nəticələrin yerli təşkilatlara təqdim olunduğunu bildirib.
Sümüklərin tədqiqatı zamanı ölüm faktının nə vaxt baş verdiyi dəqiqləşib. Arxeoloqun bildirdiyinə görə, qədim sümüklərdə sementləşmə gedir, amma Qubada tapılan sümüklər hələ nəmliyini qoruyub. Bu isə ölüm tarixinin təxminən 80–90 il öncə olduğunu üzə çıxarır. Quyunun ətrafının ilkin tədqiqi nəticəsində qətliamların burda baş vermədiyi güman olunur:
|
|
Ermənilər qətliamların üstünü örtmək üçün, çox güman ki, suyun yuyub aparacağı gümanı ilə sümükləri çayın sahilinə töküblər. |
|
Ə. Əliyev elmi ekspedisiyanın fəaliyyətinin başa çatdığını, məsələ ilə bağlı dövlət komissiyasının yaranmasının zəruri olduğunu bildirib.
1918-ci ildə bolşevik-erməni silahlı dəstələrinin Azərbaycan torpaqlarında həyata keçirdikləri kütləvi qırğınlar nəticəsində həlak olan on minlərlə azərbaycanlının xatirəsini ədəbiləşdirmək üçün Quba şəhərində Quba Soyqırımı Memorial Kompleksi ucaldılmış, "Yaddaşın rəmzi. Quba-1918" və "Genoside"[10] adlı filmlər çəkilmişdir. "Yaddaşın rəmzi. Quba-1918" filminin 2012-ci ildə Nizami Kino Mərkəzində təqdimatı olmuşdur.[11]
- Quba Soyqırımı
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
- ↑ Rüstəmova - Tohidi, Solmaz. I // Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə (PDF) (az.). Bakı. 2013. 78–79.
- ↑ 1 2 3 Dünyamalı, Kərim. Bir Soyun Taleyi (az.). Bakı: Mütərcim. 2003. 136–141.
- ↑ Rüstəmova - Tohidi, Solmaz. Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə (PDF) (az.). Bakı. 2013. 101.
- ↑ 1 2 Rüstəmova - Tohidi, Solmaz. Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə (PDF) (az.). Bakı. 2013. 207.
- ↑ Rüstəmova - Tohidi, Solmaz. Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə (PDF) (az.). Bakı. 2013. 210.
- ↑ Rüstəmova - Tohidi, Solmaz. Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə (PDF) (az.). Bakı. 2013. 162.
- ↑ Rüstəmova - Tohidi, Solmaz. Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə (PDF) (az.). Bakı. 2013. 213–214.
- ↑ 1 2 Rüstəmova - Tohidi, Solmaz. Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə (PDF) (az.). Bakı. 2013. 279–284.
- ↑ Rüstəmova - Tohidi, Solmaz. Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə (PDF) (az.). Bakı. 2013. 285.
- ↑ Şamilqızı, Ü. Quba soyqırımı "Genoside" sənədli filmində: Qənirə Paşayeva: "Gənclər təşkilatları və elektron KİV-lər filmin yayılmasında maraqlı olmalıdır" //Xalq cəbhəsi.- 2010.- 15 aprel.- S. 13.
- ↑ "Yaddaşın rəmzi. Quba-1918" filminin təqdimatı olmuşdur: [Nizami Kino Mərkəzində] //Azərbaycan.- 2012.- 31 mart.- S. 9.
- Qubada ikinci kütləvi məzarlıq tapılıb[ölü keçid]
- Qubadakı məzarlıqda tapılan sümüklərin ermənilərin 1918-ci ildə törətdiyi soyqırımı qurbanlarına aid olduğu təsdiqlənib[ölü keçid]
- Construction of Genocide Memorial Complex to start in Azerbaijan’s Guba region this spring Arxivləşdirilib 2012-04-08 at WebCite
- AZƏRBAYCANLILARIN SOYQIRIMI VƏ DEPORTASİYASI
- İbrahim, Erdoğan. "Ermeni vahşetinin gerçek yüzü; Quba gerçeği". haber7.com. 16 dekabr 2014. (#archive_missing_date) tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 dekabr 2014.