Sarıçoban kurqanı — Ağdam rayonu, Xındırıstan kənd inzibati ərazi dairəsinin Sarıçoban kəndinin cənub və cənub-qərb hissəsində son tunc-ilk dəmir dövrünə aid arxeoloji abidə, torpaq kurqanı. Böyük ölçülü torpaq kurqanları qrupuna daxil olan kurqanın hündürlüyü 7-8 m, diametri 50-80 m-dir.[1] Kurqanın dövrü e.ə. XII–XI əsrlərə aiddir.[2]
| Sarıçoban kurqanı | |
|---|---|
 Sarıçoban kurqanından tapılmış təsərrüfat küpləri | |
| Ölkə |
 Azərbaycan |
| Rayon | Ağdam rayonu |
| Yerləşir | Sarıçoban kəndi |
| Aidiyyatı | son tunc-ilk dəmir dövrü |
| Layihə müəllifi | Hidayət Cəfərov |
| Kəşf tarixi | 1986 |
| Hündürlüyü | 7-8 m |
| Uzunluğu | 7 m |
| Rəsmi adı: Sarıçoban kurqanı | |
| İstinad nöm. | H-427 |
| Kateqoriya | Arxeoloji abidə |
| Əhəmiyyəti | Yerli əhəmiyyətli |
| 40°07′17″ şm. e. 47°06′27″ ş. u. | |
 |
|
  Sarıçoban kurqanı |
|
Sarıçoban kurqanları konusvari örtüyə malikdir. Bir çox kurqanlarda, yer səthindən 1-1,5 m hündürlükdə kurqan örtüyü yastı əhəngdaşı parçaları ilə əhatələnmişdir.
Sarıçoban kurqanları haqqında ilk məlumat 1986-cı ilin yayında, Mil-Qarabağ arxeoloji ekspedisiyasının tədqiqatları gedişində əldə olunmuşdur. Elə həmin ilin iyul-avqust aylarında Sarıçoban kurqanlarından biri tədqiq olunmuşdur. Kurqanın torpaq örtüyü su anbarı tikilərkən əsasən dağıdılmışdır. Kurqan 7-8 m hündürlüyə, 50–80 m diametrə malik imiş.[3]
Kurqanda dörd cəhətə uyğun xaç quruluşlu qəbir kamerası aşkar edilmişdir ki, bu da onu indiyə qədər Qafqaz və hətta yaxın Şərq aləmində məlum olan qəbir abidələrindən kəskin surətdə fərqləndirir. Sarıçoban kurqanının, demək olar ki, hər kamerasında cəmi 16 at skeleti aşkar edilmişdir. Mərkəzi kamerasından dörd, şərq kamerasından üç, cənub kamerasından isə səkkiz at skeleti tapılmışdır. Qalanları isə digər kameralardan tapılmışdır.[4]
Varlı tayfa başçısı kurqanlarından biri olan Sarıçobanda tayfa başçısı (bəlkə də hökmdar) bükülü halda basdırılmışdır.[3]
Sarıçoban abidəsi Tərtər rayonundakı Borsunlu və Bəyimsarov kurqanlarından sonra Azərbaycanda üçüncü möhtəşəm tayfa başçısı kurqanıdır.[5]
Sarıçoban kurqanı (1 saylı) öz formasına görə böyük Borsunlu və Bəyimsarov torpaq kurqanlarına oxşaryırlar. Görünür, bu regionda cəmiyyətin sıravi üzvülərini kurqanlarda deyil, adi torpaq qəbirlərdə dəfn etmişlər. Ona görə də heç bir yerüstü əlamətə malik olmayan belə torpaq qəbirləri aşkar etmək yalnız təsadüfi tapıntılarla mümkün ola bilərdi.
Bəyimsarov və Sarıçoban kimi düzənlikdə yerləşmiş kurqanlarda daşla bağlı bəzi əlamətlərin müşahidə edilməsi, ümumiyyətlə qədim Qarabağ tayfalarında Daşa sitayişin müəyyən yer tutduğunu göstərir. Belə ki, Bəyimsarov kurqanı qəbrində iki ədəd kobud yonulmuş böyük ölçülü dəvəgözü parçaları, Sarıçoban kurqanında isə onu qurşaq tək əhatə edən əhəngdaşı parçalarının varlığı qeydə alınmışdır.[1]
Kurqanda dörd cəhətə uyğun xaç quruluşlu qəbir kamerası aşkar edilmişdir. Qəbir kamerasının üstü indiyə qədər çox yaxşı qalmış, uzunluğu 7 m-ə qədər, diametri 20 sm-dən 40-50 sm-ə qədər olan ağac tirlərlə iki və ya üç qat (ölçülərindən asılı olaraq), biri digərini bağlamaqla örtülmüşdür. Ağac tirlərin arasına sıx qamış döşənmiş, tirlərin üstü isə ağac budaqlarından qalın təbəqə ilə örtülmüşdür. Məhz bunun sayəsində nəhəng kurqan örtüyünün torpağı qəbir kamerasına keçə bilməmişdir. Yalnız bir yerdə, şərq kamerasının ortasında ağac tirlər zəif olduğu üçün burada örtük qəbirə çökmüşdür.[5]
Sarıçoban kompleksindən tapılmış bəzi silah nümunələri tək-tək nüsxələrlə təmsil olunmuşdur. Buraya tunc nizə ucluğu, qılınc və xəncər daxildir.[6] Nizə ucluğunun qalın konusvari sallaq borusu (uzunluğu 8,3 sm), qısa yarpaqvari tiyəsi (uzunluğu 6,5 sm, eni 3,7sm) var. Göstərilən tip nizə ucluqlarına Xocalı-Gədəbəy mədəniyyətinin e.ə.XII-XI əsrlərə aid abiədələrində tez-tez təsadüf edilmişdir.
Sarıçoban kompleksindən tapılmış tunc əşyaların təsviri və təyinatı bəlli olmayan bəzi tunc parçaları nəzərə alınmazsa, çətirvari başlıqlı, ucu haçalanmış tunc mıxlarla yekunlaşır.[1]
Qarabağın zəngin kurqanlarında (Dovşanlı-Balıqqaya, Xocalı, Qarabulaq, Borsunlu, Bəyimsarov, Sarıçoban) müşahidə olunan təmtəraqlı dəfn mərasiminin təhlili onun dərin köklərə malik olmasını (möhtəşəm kurqan abidələrinin meydana gəlməsi ənənəsi ilk tunc dövrünün Üçtəpə kurqanından başlamışdır), son tunc və ilk dəmir dövründə isə daha da təkmilləşməsini sübut edir.
Sarıçoban kurqanı öyrənilən ərazidə tunc qazanlar tapılan üçüncü abidədir ki, ilk iki abidə 1 və 2 saylı Xocalı kurqanı və Böyük Borsunlu kurqanlarıdır. Qarabağdan kənarda Azərbaycanın son tunc və ilk dəmir dövrünə aid Gəncəçay, habelə Çovdar abidələrində təsadüf edilmişdir.[7]
Hündürlüyü 5, diametri 45–50 m olan konusvari torpaq kurqan örtüyü altında aşkar edilmiş qəbir kamerası qeyri-adi qurluşu ilə bu günə kimi məlum olan abidələrdən tamamilə fərqlənir. Kurqanaltı sahədə aşkar olunmuş qəbir kamerası öz quruluşu ilə indiyə qədər Qafqaz və hətta yaxın Şərq aləmində məlum olan qəbir abidələrindən kəskin surətdə fərqlənir, dünyanın dörd cəhətinə istiqamətlənmiş halda qazılmışdır. Əslində kəsişən kameraların yaratdığı kompleks "xaç" nişanını xatırladır. Qəbirin divarı şaqulidir.[1][5]
Sarıçoban kurqanının dünyanın dörd cəhətinə istiqamətlənmiş, düzgün xaç formalı qəbir kamerasının quruluşca analogiyası yoxdur. Qəbir quruluşunun bir neçə yozumu var; burada həm ilin müxtəlif fəsillərinin (dörd) bir-birini əvəz etməsini, həm dünyanın dörd cəhətini, həm də təbiətin ölməsi və canlanmasını və s. görmək mümkündür. Bunlarla yanaşı, qəbirin işıq, istilik, günəşin simvollarındanbiri kimi çıxış edən xaç formasında olması burada dəfn olunmuş tayfa başçısının "qaranlıq dünyaya" yolunu işıqlandırmaq məqsədini güdməsini də söyləməyə imkan verir.
Qarabağın zəngin kurqanlarında (Dovşanlı-Balıqqaya, Xocalı, Qarabulaq, Borsunlu, Bəyimsarov, Sarıçoban) müşahidə olunan təmtəraqlı dəfn mərasiminin təhlili onun dərin köklərə malik olmasını (möhtəşəm kurqan abidələrinin meydana gəlməsi ənənəsi ilk tunc dövrünün Üçtəpə kurqanından başlamışdır), son tunc və ilk dəmir dövründə isə daha da təkmilləşməsini sübut edir.[3]
Konusvari örtüyə malik Sarıçoban kurqanlarının yer səthindən 1-1,5 m hündürlükdə kurqan örtüyü yastı əhəngdaşı parçaları ilə əhatələnmişdir. Dağlıq zona kurqanlarının ətəyini əhatə edən daş kromleksi xatırladan belə konstruksiya ünsürü, Sarıçoban kurqanlarından başqa Ağdam rayonu ərazisində qeydə alınmış Kəngərli, Maqsudlu, Boyəhmədli və Papravənd torpaq kurqanlarında da müşahidə edilmişdir.
İki uzunsov-düzbucaqlı quruluşlu qəbir çalasının biri şimal-cənub (15x3,5x3 m), digəri şərq-qərb (18x3,6x3 m) istiqamətlidir. Qəbir kompleksini şərti olaraq beş kameraya bölmək olar: mərkəzi, şimal, qərb, şərq və cənub kameraları.[4][8]
Mərkəzi kamerada çoxlu miqdarda səliqəli yonulmuş taxta və başqa ağac materialları səpələnmişdir ki, ağac parçalarında tunc oksidinin izləri, bir çoxunda isə tunc lövhələrindəki relyefli naxışların izi qalmışdır. Burada dəfn edilmiş ölüyə məxsus diş, kəllə və ətraf sümüklərindən parçalar da tapılmışdır. Görünür, ölü xüsusi konstruksiyalı taxt-çarpayı üzərində, (Bəyimsarov, xüsusilə Böyük Borsunlu kurqanındakı taxt-çarpayı tipində), arxası üstə uzadılmış vəziyətdə dəfn edilmişdir.[1]
Mərkəzi kamerada talançılardan sonra qalmış və dağınıq halda səpələnmiş bir çox əşyalar, o cümlədən hərbi paltar üçün istifadə olunmuş zireh lövhələri, at cilovu və yüyəni üçün müxtəlif köməkçi vasitələr (səthində üç batığı olan, qayış keçirmək üçün əşyalar, halqalar, kündəvari pilək-çənbərlər və s.), girdə başlıqlı tunc mıxlar, bir çoxunun səthində relyefli naxışlar olan tunc lövhə parçaları və s. tapılmışdır. Bununla yanaşı, burada orijinal quruluşlu, çarpazlaşan at qayışlarının (yüyən və yəhər hissələrinə) keçirmək üçün müxtəlif quruluşlu ilgəkli pilək-çənbərlər (onların əsası tuncdan olub, mərmər, xüsusi pasta və ya sədəfə inkrustasiya edilmişdir) əldə olunmuşdur. Pilək-çənbərlərə həmin kameranın cənub hissəsində də təsadüf edilmişdir. Kameranın cənub-şərq hissəsində sallaq qanadlı, "Zaqafqaziya tipli" ox ucluqları (7 ədəd), şimal-qərb küncündə isə bir ucu yoğun və küt, digər ucu nazik və iti olan uzun tunc çubuq tapılmışdır.[1]
Bu kameranın aşağıdan birinci və ikinci qat örtük tirləri tamamilə yandığından, üst üçüncü yarusun ağacları götürüldükdən sonra bütün ağac kütləsi xırda kömür parçalarına bölündülər. Yanıq izi qəbirin divarlarında da yaxşı qalmış, döşəmədə yanğın qalığı tapılmamışdır. Başqa kameralarda yanıq izlərinə təsadüf edilməməsi həmin yanığın dəfn mərasimi ilə bağlılığı gümanını inkar edir. Hidayət Cəfərova görə, yanğın oğruların yolu işıqlandırmaq üçün istifadə etdiyi alovdan düşmüş, tüstü qarətçiləri boğduğundan qəbir tam qarət olunmamışdır. Cənub kamera bütünlükdə salamat qalmışdır.
Qərb kamerasında arxeoloji materiallara yalnız cənub divarı boyu təsadüf edilmişdir. Burada sallaq qanadlı ox ucluqları (50-dən artıq), tunc nizə ucluğu (bir ədəd), tunc halqa və tunc-pilək çənbərlər tapılmışdır. Mərkəzi kameraya yaxın hissədə sağ yanı üstə çox bükülü dəfn olunmuş insan sümüyünün pis saxlanmış qalıqları var idi. Kameranın başqa hissələrində tunc lövhə qalıqları və oğurlanmış tunc əşyaların oksidləşmiş izləri müşahidə olunmuşdur. Burada çoxsaylı ox ucluqları, habelə nizə ucluğunun varlığını nəzərə alaraq qərb kamerası arxeoloqlar tərəfindən "döyüşçü qəbiri" adlandırılmışdır.[1]
Bu kamera da əsaslı surətdə talan edilmiş, qalan əşyalar kameraya səpələnmiş vəziyyətdə qalmışdır. Kameranın cənub hissəsində, mərkəzi kameraya yaxın çox bükülü vəziyyətdə dəfn olunmuş ölünün pis saxlanılmış sümük qalıqları tapılmışdır. Sümüklərin üstünə qalın oxra səpilmişdr. Kameranın şimal-şərq küncündə hissələrə parçalanmış at skeleti qalıqları, at sümüklərinin altında sallaq qanadlı tunc ox ucluqları (beş ədəd), qərb divarı önündə isə tunc halqa, pilək-çənbərlər var idi.[3]
Bükülü dəfn olunmuş insan skeletindən şimalda sümükdən hazırlanmış, içərisi boş, həndəsi naxışlı, səthi qara rəngli lakla örtülmüş silindrik əşya, tuncdan bikonik, piramida şəkilli, barmaqvari və qarqaraya oxşar at bəzəklərinə rast gəlinmişdir. Kameranın mərkəzində əsası tunc lövhədən hazırlanmış, mərmərlə inkrustasiya edilmiş pilək-çənbərlərə təsadüf edilmişdir.[1]
Bir hissəsi talan olunmuş bu kameranın şərq künclərində iki bütöv at skeleti qalmışdır. Hər iki at yüyənli basdırılmış və baş hissəsində iki hissədən ibarət olan qaytarğanlı (klassik Ön Asiya tipli) gəmlər və hər birində müxtəlif tipli, tunc əsaslı, alebastr və ya pasta inkrustasiyalı pilək-çənbərlər, dörd tunc pilək-çənbər var idi. Kameranın şimal-qərb küncündə daha bir at skeleti qalıqları aşkar olunmuş, at başı divarda açılmış taxçaya qoyulmuşdur. Atın cəsədi doğranaraq üst-üstə yığılmışdır. Atın ağzında at başı fiquru formada qaytarğanları olan tunc gəm var idi.
Şərq kamerasında insan skeleti tapılmamışdır.
Cənub kamerasının əsas avadanlığı mərkəz hissəsində idi. Mərkəzdə çürümüş ağac döşəkçə, onun üzərində isə üzəri dairəvi tunc çənbərlərin və xırda düymələrin düzülüşü ilə bəzədilmiş dəri meşok (bəlkə paltar) qoyulmuşdur. Burada həmçinin uzun tunc qılınc, xəncər, silindrik şəkilli əsa başlığı, tunc halqalar, çətir başlıqlı, ucu haçalanmış tunc mıxlar, tunc məftildən üzük də tapılmışdır.[3]
Daha çox avadanlığa cənub kamerasını mərkəzi kameradan ayıran torpaq divar dibində rast gəlinmişdir. Burada sifətləri qarşı-qarşıya qoyulmuş dörd at başı (hər tərəfdə bir cüt), 30-dan yuxarı sallaq qanadlı tunc ox ucluqları, habelə çoxsaylı at əsləhəsi hissələri-piramida şəkilli, konusvari tunc halqalar, səthində üç batığı olan və qayışı bərkitmək üçün istifadə olunan köməkçi əşyalar və s., habelə sümükdən ox-yay (Kaman) kirişi üçün «barmaqçalıq» tapılmışdır.[1]
Sarıçoban kompleksi avadanlığı içərisində tunc əşyalar say və müxtəliflik baxımından üstünlük təşkil edir. Bunların çox hissəsi sallaq qanadlı ox ucluqlarından (130-dan artıq) ibarətdir. Müəyyən qədər kiçik fərqli xüsusiyyətlərinə: qanadların quruluşu, ucluğundan, saplağın ölçü mütənasibliyi, ölçüsündəki fərqliliyinə görə bir neçə variantda yaradılmalarına baxmayaraq, həmin silah nümunələri "Zaqafqaziya tipli ox ucluqları" adı altında birləşirlər.
Sarıçoban kompleksi içərisində çoxlu at əsləhəsi, ümumiyyətlə atla bağlı əşyalar çoxdur. Burada umbon və tağalaqvari əşyalarla (çənbərlər) yanaşı müxtəlif tip düymələr, çəkicvari, təkər və ya halqa şəkilli, ortası batıq barmaqvari, qarqaraşəkilli və s. əşyalar daxildir. Onlar atın cilovu, yüyəni, palanı və ya yəhərinin qayışlarını, başqa hissələrini bir-birinə bənd etmək üçün istifadə edilmişdir. Sarıçoban kompleksində 7 komplekt at gəmi-cilovu tapılmışdır ki, onların da altısı Cənubi Qafqazda, xüsusilə Gəncə-Qarabağ zonasında geniş yayılmış bir tipə aiddir. Bu tip cilovlar iki hissədən ibarət olub, qaytarğanları hərəki olan "gəmə" keçirilmişdir.[9][1]
Sarıçoban kurqanı avadanlığı içərisində cənub kamerasında iki ədəd tunc əsa başlığı və onlarla yanaşı qoyulmuş qoşa tunc halqa da tapılmışdır.
-
Sarıçoban kurqanından tapılmış "Zaqafqaziya tipli ox ucluqları" -
Sarıçoban kurqanı. Arxeoloqlar: İdeal Nərimanov və Hidayət Cəfərov. 1986-cı il. -
Əsası tuncdan, səthi fil sümüyü və sədəf ilə inkrustasiya edilmiş pilək-çənbərlər -
Sarıçoban kurqanının cənub kamerasından tapılmış tunc umbonlar, zireh lövhələri
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Hidayət Cəfərov. QƏDİM QARABAĞ (Tarixi-arxeoloji tədqiqat: tunc və erkən dəmir dövrü) (az.). Bakı: "Serenada-N". 2020. səh. 220-239. ISBN 978-9952-523-07-2.
- ↑ VÜSALƏ ƏLİYAROVA. "SON TUNC DÖVRÜ SARIÇOBAN KURQANINDAN TAPILMIŞ AT YÜYƏNİNƏ AİD BƏZİ TUNC KÖMƏKÇİ VASİTƏLƏR HAQQINDA" (az.). https://tarixveonunproblemleri.az. 28 oktyabr 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 oktyabr 2025.
- ↑ 1 2 3 4 5 Гидаят Джафаров. КУРГАНЫ ДРЕВНИХ ПРАВИТЕЛЕЙ КАРАБАХА: Северный Азербайджан на пороге возникновения раннего государственного строя. Баку: Элм. 2022. səh. 144.
- ↑ 1 2 Г.Ф.ДЖАФАРОВ. АЗЕРБАЙДЖАН И ДРЕВНИЙ ПЕРЕДНИЙ ВОСТОК: культурно–экономические связи в эпоху поздней бронзы и раннего железа (100 nüs.). Баку: АФполигрАФ. 2023. səh. 131. ISBN 978-9952-541-70-0.
- ↑ 1 2 3 Cəfərov, Hidayət; Cəfərova, Diana. "Qarabağın arxeoloji abidələri (ən qədim dövrlərdən e.ə. VIII əsrə qədər)" (PDF). Azərbaycan Arxeologiyası (az.). 1. 2021: 49–67. doi:10.5782/2218-0346.2021.24.1.49. 29 avqust 2025 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 29 avqust 2025.
- ↑ Джафаров Г.Ф. Курган эпохи поздней бронзы...,səh.201
- ↑ Кесаманлы Г.П. Медные котлы эпохи бронзы из Азербайджана. КСИА, №108, 1966, səh. 79-81
- ↑ Джафаров Г.Ф, Kурган эпохи поздней бронзы вблизи Сарычобана
- ↑ Джафаров Г.Ф. Kурган эпохи поздней бронзы...,səh. 203
- Hidayət Cəfərov. Qədim Qarabağ. Bakı; "Elm", 2020, — 528 s.
- Г.Ф.ДЖАФАРОВ. АЗЕРБАЙДЖАН И ДРЕВНИЙ ПЕРЕДНИЙ ВОСТОК: культурно–экономические связи в эпоху поздней бронзы и раннего железа. Баку; "АФполигрАФ", 2023, — 232 стр.
- Гидаят Джафаров. КУРГАНЫ ДРЕВНИХ ПРАВИТЕЛЕЙ КАРАБАХА: Северный Азербайджан на пороге возникновения раннего государственного строя. Баку; "Элм", 2022, – 144 с.
- "Ağdamın kəndində qədim at fiquru tapılıb" (az.). https://www.azerbaijan-news.az. 30 oktyabr 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 oktyabr 2025.
- "Professor Hidayət Cəfərovun "Qarabağın qədim hökmdar kurqanları" adlı kitabı çapdan çıxıb" (az.). https://science.gov.az. 06 June 2022. 30 Aug 2025 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 avq 2025.