Siyasi zorakılıq — dövlət və ya qeyri-dövlət subyektləri tərəfindən müəyyən siyasi məqsədlərə nail olmaq üçün tətbiq edilən zorakılıq forması. Bu, əsasən dövlət hakimiyyətini ələ keçirmək, ondan istifadə etmək, onu bölüşdürmək və ya əldə saxlamaq məqsədilə subyektin iradəsini zorla qəbul etdirmə vasitəsi kimi işlədilən fiziki məcburetmə üsuludur.
Siyasi zorakılıq anlayışı fenomen kimi subyektindən, obyektindən və tətbiq kontekstindən asılı olaraq geniş şəkildə izah olunur. Elmi diskursda siyasi zorakılığın mahiyyəti və onun ümumi qəbul edilmiş tərifi barədə yekdil yanaşma mövcud deyil.
İ. M. Lipatovun fikrincə, "Siyasi zorakılıq ideoloji cəhətdən şərtlənmiş və maddi baxımdan təmin edilmiş, siniflərin, millətlərin, sosial qrupların və onların məqsədlərini həyata keçirən sosial institutların fəaliyyəti olub, məcburetmə vasitələrinin tətbiqinə yönəlir. Bu fəaliyyət dövlət hakimiyyətinin ələ keçirilməsi, əldə saxlanması, ondan istifadə edilməsi, beynəlxalq arenada siyasi üstünlüyün əldə edilməsi və sosial proseslərin sinfi maraqlara müvafiq idarə olunması məqsədi daşıyır"[1]
"Politologiya" ensiklopedik lüğətində siyasi zorakılıq belə tərif olunur: "dövlət zorakılığı və bu anlayışın birbaşa mənasında zorakılıq". Zorakılığın birinci mənası — hüquqa əsaslanan və hüquqla məhdudlaşdırılan dövlət hakimiyyətidir. İkinci mənası isə — fəaliyyət subyektlərinə və ya əşyalara qəsdən zərər vurmağa və ya onları məhv etməyə yönəlmiş hərəkət formasıdır".[2]
A. Y. Pidjakovun fikrincə, "siyasi zorakılıq" fenomenini "hakimiyyət" kimi əsas siyasi hadisədən kənarda başa düşmək mümkün deyil. Buna görə də zorakılığın mahiyyətini onun hakimiyyət münasibətlərindəki rolu və yerini nəzərə almaqla təhlil etmək lazımdır.[3] M. Veber də siyasi hakimiyyət vasitələrini izah edərkən "zorakılıq" və "fiziki zorakılıq" terminlərindən istifadə etmişdir.[4]
Beləliklə, siyasi zorakılıq dedikdə, hakim iradənin həyata keçirilməsi və ya hakimiyyətin ələ keçirilməsi məqsədilə fiziki məcburetmədən istifadə başa düşülür.[3]
Uels məktəbi (ing. Welsh School) tənqidi nəzəriyyə çərçivəsində siyasi zorakılıq anlayışını izah edərkən hesab edir ki, dövlət , xüsusilə də zorakılıq terrorizm formasında təzahür etdiyi zaman siyasi zorakılığın son məqsədi (obyekti) deyildir.[5]
Ənənəvi təhlükəsizlik diskursunda dövlət həmişə siyasi zorakılığın əsas və yekun obyekti (ing. ultimate object) kimi təqdim olunur və buna görə zorakılıqdan mühafizə edilməli olan əsas subyekt məhz dövlət sayılır. Uels məktəbinin nümayəndəsi Uin Cons (ing. Wyn Jones) bu yanaşmanı tənqid edərək, dövlətin mühafizənin əsas obyekti kimi qəbul edilməsinin ədalətsiz olduğunu bildirir və onun yerinə insanı əsas subyekt kimi irəli sürür.
Beləliklə, Uels məktəbinin baxışına görə, siyasi dəyişikliklərə nail olmaq məqsədilə törədilən və birbaşa hədəfindən daha geniş auditoriyaya təsir göstərən istənilən zorakılıq aktı, onu fərd, qeyri-dövlət aktoru, dövlət və ya dövlətlərarası təşkilat (məsələn, NATO, Afrika İttifaqı, ASEAN və s.) həyata keçirməsindən asılı olmayaraq, terrorizm hesab edilməlidir.[6]
Siyasi zorakılığın müxtəlif təsnifatları mövcuddur və bir sıra tədqiqatçılar bu anlayışa öz tipologiyalarını təklif etmişlər.
Yohan Qaltunq (ing. Johan Galtung) siyasi zorakılığı aqressiv və müdafiə xarakterli, həmçinin qəsdən və qəsdən olmayan zorakılıq növlərinə ayırmışdır. O, eyni zamanda başqa bir təsnifat da irəli sürərək siyasi zorakılığı iki əsas tipə bölmüşdür: birbaşa və struktur zorakılığı.
- Birbaşa zorakılıq konkret hədəfə və aydın şəkildə müəyyən edilmiş zorakılıq mənbəyinə malik olur.
- Struktur zorakılıq isə cəmiyyətin sosial sisteminə daxildir: "İnsanları yalnız birbaşa zorakılıqla öldürmürlər, onları həm də sosial struktur öldürür".[7]
Tedd Robert Qarr (ing. T. Gurr) isə siyasi zorakılığı dövlətin, onun agentlərinin və kütlələrin və ya siniflərin zorakılığı kimi fərqləndirir. Qarra görə, dövlət zorakılığı vətəndaşların deviant (normadan kənar) davranışının qarşısını almaq və daxili sabitliyi mühafizə etmək məqsədilə tətbiq olunur.
Kütlələrin və siniflərin zorakılığı isə aşağıdakı formaları əhatə edir:
- İğtişaşlar;
- Sui-qəsdlər və ya məxfi çevrilişlər (məhdud sayda iştirakçının yer aldığı, planlaşdırılmış siyasi zorakılıq formaları — sui-qəsd, terrorizm, kiçikmiqyaslı partizan müharibələri, üsyanlar, qiyamlar, çevrilişlər);
- Daxili müharibələr (rejimin devrilməsi və ya dövlətin dağıdılması məqsədilə geniş xalq kütlələrinin iştirakı ilə aparılan, sistematik zorakılıqla müşayiət olunan siyasi zorakılıq — məsələn, terrorizm, partizan müharibəsi, inqilab).[8]
İ. M. Lipatov isə siyasi zorakılığın daha sistemli tipologiyasını təqdim etmişdir. O, zorakılığı müxtəlif meyarlara əsasən aşağıdakı kimi qruplaşdırmışdır:
- Subyektə görə: dövlət zorakılığı və müxalifət zorakılığı;
- Obyektə görə: daxili (dövlət daxilində) və beynəlxalq (dövlətlərarası);
- Vasitələrə görə: silahlı, hüquqi, iqtisadi, ideoloji və s.;
- Məqsədlərə görə: inqilabi və reaksion;
- Nəticələrə görə: konstruktiv və destruktiv zorakılıq növləri.
- ↑ Липатов И. М. Сущность и основные формы политического насилия в современных условиях (философско-социологический анализ): Автореф. дис…. канд. филос. наук. М., 1989. С. 10.
- ↑ Политология. Энциклопедический словарь /Общ. ред. и сост. А. М. Аверьянов. М.: Publishers, 1993. С. 191.
- ↑ 1 2 Пиджаков А. Ю. Сущность и разновидности политического насилия. Теоретический журнал «Credo», 2002
- ↑ Вебер М. Избранные произведения. М.: Прогресс, 1990. С. 645—646.
- ↑ Richard Wyn Jones. Critical Theory and World Politics. Lynne Rienner Publishers, 2001: 259 p.
- ↑ Richard Wyn Jones.
- ↑ Haltung J. The Specific Contribution of Peace Research to the Study of Violence //Violence and its Causes. Paris, UNESCO, 1981. P. 87.
- ↑ Gurr T. Why Men Rebel. Princeton: Princeton University Press, 1974. XI. P. 11.
- Paul Hollander, Political Violence: Belief, Behavior, and Legitimation, Palgrave Macmillan, 2008.
- Philip Herbst, Talking terrorism: a dictionary of the loaded language of political violence, Greenwood Publishing Group, 2003.
Vikianbarda Siyasi zorakılıq ilə əlaqəli mediafayllar var.- Political Risk Report by Marsh McLennan
