Strateji planlaşdırma

Strateji planlaşdırma — təşkilatın uzunmüddətli məqsədlərinin müəyyənləşdirilməsi, bu məqsədlərə çatmaq üçün strategiyaların işlənib hazırlanması və onların həyata keçirilməsi prosesi.^[1] Strateji planlaşdırma idarəetmənin mühüm funksiyalarından biri hesab olunur və təşkilatın fəaliyyət istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsinə xidmət edir. Bu proses çərçivəsində təşkilatın daxili imkanları (resurslar, kadr potensialı, texnologiya) və xarici mühiti (bazar, rəqiblər, qanunvericilik, sosial-iqtisadi şərait) təhlil edilir. Məqsəd uzunmüddətli perspektivdə rəqabət üstünlüyü əldə etmək, riskləri minimuma endirmək və dayanıqlı inkişafı təmin etməkdir.^[2]

Strateji planlaşdırma adətən aşağıdakı mərhələlərdən ibarət olur:^[3]

missiya və viziyanın müəyyənləşdirilməsi
xarici və daxili mühitin təhlili (SWOT analizi və digər metodlarla)
uzunmüddətli məqsəd və prioritetlərin seçilməsi
strategiyaların işlənməsi və resursların bölgüsü
icra planlarının hazırlanması
monitorinq və qiymətləndirmə

Tarixi

Strateji planlaşdırma anlayışı XX əsrin ortalarında menecment elminin inkişafı ilə formalaşmağa başlamışdır.^[4] İlk olaraq hərbi sahədə istifadə olunan strategiya anlayışı daha sonra biznes və idarəetməyə tətbiq edilmişdir. 1960–1970-ci illərdə iri korporasiyalarda uzunmüddətli planlaşdırma geniş yayılmışdır. Bu dövrdə strateji planlaşdırma resursların idarə olunmasında əsas vasitə hesab edilirdi. 1980-ci illərdə rəqabətin artması və bazarların qloballaşması yeni yanaşmaları zəruri etmişdir.^[5] Harvard Biznes Məktəbinin alimləri strateji idarəetmənin nəzəri əsaslarını inkişaf etdirmişlər. Strateji planlaşdırma konsepsiyası həmçinin dövlət sektoruna da tətbiq olunmuşdur. Postsovet ölkələrində bu anlayış 1990-cı illərdə idarəetmə islahatlarının tərkib hissəsi kimi yayılmışdır. Müasir dövrdə strateji planlaşdırma həm özəl, həm də ictimai təşkilatlar üçün əsas alətlərdən biridir. Tarixi inkişaf prosesi onun universal idarəetmə vasitəsinə çevrilməsini təmin etmişdir. İndi strateji planlaşdırma dayanıqlı inkişaf və innovasiya ilə sıx bağlıdır. Bu yanaşma dəyişən mühitdə təşkilatların çevikliyini artırmağa yönəlmişdir.^[6]

Məqsədi

Strateji planlaşdırmanın əsas məqsədi təşkilatın uzunmüddətli inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirməkdir. Bu proses vasitəsilə müəssisə mövcud resurslarını effektiv şəkildə istifadə etməyi planlaşdırır. Məqsəd həmçinin dəyişən bazar şərtlərinə uyğunlaşmanı təmin etməkdir. Strateji planlaşdırma rəqabət üstünlüyü əldə etməyə xidmət edir.^[7] Həmçinin təşkilatın missiyası və dəyərlərinin reallaşdırılması məqsəd kimi qarşıya qoyulur. Bu yanaşma idarəetmədə risklərin azaldılmasına kömək edir.^[8] Məqsəd yalnız gəlirliliyin artırılması deyil, həm də dayanıqlığın təmin olunmasıdır. Dövlət qurumları üçün məqsəd sosial rifahı yüksəltmək və xidmətlərin keyfiyyətini yaxşılaşdırmaqdır. Təhsil müəssisələri üçün isə məqsəd innovativ yanaşmalar tətbiq etməklə akademik səviyyəni artırmaqdır. Səhiyyə sektorunda strateji planlaşdırma daha yaxşı tibbi xidmətlər göstərməyə istiqamətlənir. Qısamüddətli məqsədlər strateji hədəflərin tərkib hissəsi kimi formalaşır. Beləliklə, strateji planlaşdırmanın məqsədi uzunmüddətli sabitliyi və səmərəliliyi təmin etməkdir.^[9]

Xüsusiyyətləri

Strateji planlaşdırma uzunmüddətli xarakter daşıyır. O, təşkilatın gələcək fəaliyyət istiqamətlərini əvvəlcədən müəyyən edir. Bu prosesdə qeyri-müəyyənlik və risk amili mühüm yer tutur.^[10] Strateji planlaşdırma çevik və dəyişən şəraitə uyğun olmalıdır. Onun əsas xüsusiyyəti missiya və viziyaya əsaslanmasıdır. Planlaşdırma prosesi resursların bölgüsünü sistemləşdirir. Burada qərarların qəbulunda analitik metodlardan geniş istifadə olunur. Strateji planlaşdırma həm daxili, həm də xarici amilləri nəzərə alır. O, təşkilat daxilində koordinasiya və inteqrasiyanı gücləndirir. Həmçinin strateji planlaşdırma innovasiya və inkişaf üçün şərait yaradır. Bu yanaşma idarəetmədə uzunmüddətli baxış tələb edir. Strateji planlaşdırmanın xüsusiyyətləri onun adi operativ planlaşdırmadan fərqlənməsinə səbəb olur.

Proses

Strateji planlaşdırma bir neçə mərhələdən ibarətdir. İlk mərhələdə təşkilatın missiya və viziyası müəyyən olunur. Daha sonra daxili və xarici mühitin təhlili aparılır. SWOT analizi bu prosesdə ən çox istifadə olunan vasitələrdən biridir. Növbəti mərhələdə məqsədlər və prioritetlər formalaşdırılır. Bu məqsədlərə çatmaq üçün strategiyalar işlənir. Resursların bölgüsü də prosesin vacib mərhələsidir. Strategiyaların icrası üçün konkret fəaliyyət planları hazırlanır. Monitorinq və qiymətləndirmə mərhələsi nəticələrin izlənməsini təmin edir. Göstəricilər əsasında düzəlişlər aparıla bilər. Bu proses dövri xarakter daşıyır və daim təkmilləşdirilir. Beləliklə, strateji planlaşdırma sistemli və ardıcıl bir fəaliyyət mexanizmidir.^[11]

Metodlar

Strateji planlaşdırmada müxtəlif metodlardan istifadə olunur. Ən geniş yayılmışı SWOT analizidir. Bu metod təşkilatın güclü və zəif tərəflərini, imkan və təhdidlərini müəyyənləşdirir.^[12] PEST analizi isə siyasi, iqtisadi, sosial və texnoloji amillərin təhlilinə əsaslanır. Balanced Scorecard yanaşması məqsədlərin ölçülə bilən göstəricilər vasitəsilə izlənilməsinə imkan verir.^[13] Porterin rəqabət üstünlüyü modeli də çox istifadə olunur. Ssenari planlaşdırması qeyri-müəyyən şəraitdə müxtəlif variantların nəzərdən keçirilməsini təmin edir. Delphi metodu ekspert rəyinə əsaslanır. Qrafik modellər və matrisal yanaşmalar da tətbiq edilir. Bəzi hallarda simulyasiya üsullarından istifadə olunur. Müasir dövrdə metodlar arasında rəqəmsal analitika və böyük verilənlər də yer alır. Bu metodlar qərarların daha dəqiq qəbuluna şərait yaradır.^[14]

Tətbiq sahələri

Strateji planlaşdırma biznes sektorunda geniş tətbiq olunur. Şirkətlər bazarda mövqelərini gücləndirmək üçün bu yanaşmadan istifadə edirlər. Dövlət idarəçiliyində strateji planlaşdırma siyasətlərin uzunmüddətli istiqamətini müəyyənləşdirir. Təhsil sahəsində universitetlər strateji planlar vasitəsilə inkişaf yolunu seçirlər.^[15] Səhiyyə sektorunda bu proses xidmət keyfiyyətini artırmağa yönəlib. Qeyri-hökumət təşkilatları da fəaliyyətlərini planlaşdırmaq üçün strateji yanaşmadan istifadə edirlər. Mədəniyyət müəssisələrində strateji planlaşdırma layihələrin idarə olunmasını asanlaşdırır. Energetika sahəsində planlaşdırma resursların səmərəli istifadəsini təmin edir. Nəqliyyat sektorunda isə infrastrukturun uzunmüddətli inkişafı strateji yanaşma ilə tənzimlənir. İnformasiya texnologiyaları sahəsində innovasiyalar strateji planların tərkib hissəsi olur. Regional inkişaf proqramlarında da strateji planlaşdırma əsas rol oynayır. Beləliklə, onun tətbiqi çoxşaxəli xarakter daşıyır.^[16]

İstinadlar

↑ Daft, Richard. Management (8th). Singapore: South-Western. 2008. 214. ISBN 978-981-4232-42-5.
↑ Mintzberg, Henry; Quinn, James B. The Strategy Process: Concepts, Contexts, Cases. Prentice Hall. 1996. ISBN 978-0-13-234030-4.
↑ Kiechel, Walter. The Lords of Strategy. Harvard Business Press. 2010. ISBN 978-1-59139-782-3.
↑ Federal Consortium Benchmarking Study Team (National Performance Review), Serving the American Public, published in February 1997, accessed on 18 March 2025
↑ The McKinsey Quarterly, Improving Strategic Planning: A McKinsey Survey, published in 2006, accessed on 30 October 2024
↑ Michael C. Sekora. "Opinion: The Cold War Budget Tool That Could Save The Pentagon". Aviation Week & Space Technology. 2 fevral 2018.
↑ Uni Futures Network, Rethinking Strategic Planning, archived 24 March 2007, accessed on 23 March 2025
↑ Ingram, Richard. Ten basic responsibilities of nonprofit boards (third). Washington D.C.: BoardSource. 2015. səh. 42. ISBN 978-1-58686-148-3.
↑ Rumelt, Richard P. Good Strategy / Bad Strategy. Crown Business. 2011. ISBN 978-0-307-88623-1.
↑ Porter, Michael E. Competitive Strategy. Free Press. 1980. ISBN 978-0-684-84148-9.
↑ Drucker, Peter. The Practice of Management. Harper & Row. 1954. ISBN 978-0-06-091316-8.
↑ Mintzberg, H., Ahlstrand, B., & Lampel, J. (1999). "Strategy Safari: A Guided Tour through The Wilds of Strategic Management", *Work Study*, Vol. 48 No. 2. doi:10.1108/ws.1999.07948bae.002
↑ Ferreira, João J. M.; Fernandes, Cristina I.; Ferreira, Fernando A. F. "What makes organizations unique? Looking inside the box". Journal of Business Research (ingilis). 139. 1 fevral 2022: 664–674. doi:10.1016/j.jbusres.2021.10.017. hdl:10071/30538. ISSN 0148-2963.
↑ Kerzner, Harold. Strategic Planning for Project Management Using a Project Management Maturity Model. United States of America: John Wiley & Sons. 2001. 15–40. ISBN 0-471-40039-4.
↑ Endo, Semail; Busari, Abdul Halim; Ibrahim, Dayang Kartini Abang. "Exploring the relationship between strategic planning and educational performance: a systematic literature review". International Journal of Evaluation and Research in Education (IJERE). 14 (2). 2025: 926–937. doi:10.11591/ijere.v14i2.31810.
↑ George, Bert; Walker, Richard; Monster, Joost. "Does Strategic Planning Improve Organizational Performance? A Meta-Analysis". Public Administration Review. 79 (6). 15 oktyabr 2019: 810–819. doi:10.1111/puar.13104. hdl:1854/LU-8637323.

Ədəbiyyat

Vikianbarda Strateji planlaşdırma ilə əlaqəli mediafayllar var.

Michael Allison and Jude Kaye (2005). Strategic Planning for Nonprofit Organizations. Second Edition. John Wiley and Sons.
John Argenti (1968). Corporate Planning – A Practical Guide. Allen & Unwin.
John Argenti (1974). Systematic Corporate Planning. Wiley.
Bradford and Duncan (2000). Simplified Strategic Planning. Chandler House.
Patrick J. Burkhart and Suzanne Reuss (1993). Successful Strategic Planning: A Guide for Nonprofit Agencies and Organizations. Newbury Park: Sage Publications.
L. Fahey and V. K. Narayman (1986). Macroenvironmental Analysis for Strategic Management. West Publishing.
Stephen G. Haines (2004). ABCs of strategic management: an executive briefing and plan-to-plan day on strategic management in the 21st century.
T. Kono (1994) "Changing a Company's Strategy and Culture", Long Range Planning, 27, 5 (October 1994), pp. 85–97
Philip Kotler (1986), "Megamarketing" In: Harvard Business Review. (March–April 1986)
Theodore Levitt (1960) "Marketing myopia", In: Harvard Business Review, (July–August 1960)
M. Lorenzen (2006). "Strategic Planning for Academic Library Instructional Programming." In: Illinois Libraries 86, no. 2 (Summer 2006): 22–29.
R. F. Lusch and V. N. Lusch (1987). Principles of Marketing. Kent Publishing,
Max Mckeown (2012), The Strategy Book, FT Prentice Hall.
John Naisbitt (1982). Megatrends: Ten New Directions Transforming our Lives. Macdonald.
Erica Olsen (2012). Strategic Planning Kit for Dummies, 2nd Edition. John Wiley & Sons, Inc.
Brian Tracy (2000). The 100 Absolutely Unbreakable Laws of Business Success. Berrett, Koehler Publishers.

[1] Daft, Richard. Management (8th). Singapore: South-Western. 2008. 214. ISBN 978-981-4232-42-5.

[Mintzberg_and_Quinn_1996-2] Mintzberg, Henry; Quinn, James B. The Strategy Process: Concepts, Contexts, Cases. Prentice Hall. 1996. ISBN 978-0-13-234030-4.

[LOS2010-3] Kiechel, Walter. The Lords of Strategy. Harvard Business Press. 2010. ISBN 978-1-59139-782-3.

[4] Federal Consortium Benchmarking Study Team (National Performance Review), Serving the American Public, published in February 1997, accessed on 18 March 2025

[5] The McKinsey Quarterly, Improving Strategic Planning: A McKinsey Survey, published in 2006, accessed on 30 October 2024

[6] Michael C. Sekora. "Opinion: The Cold War Budget Tool That Could Save The Pentagon". Aviation Week & Space Technology. 2 fevral 2018.

[7] Uni Futures Network, Rethinking Strategic Planning, archived 24 March 2007, accessed on 23 March 2025

[book_1-8] Ingram, Richard. Ten basic responsibilities of nonprofit boards (third). Washington D.C.: BoardSource. 2015. səh. 42. ISBN 978-1-58686-148-3.

[Rumelt2011-9] Rumelt, Richard P. Good Strategy / Bad Strategy. Crown Business. 2011. ISBN 978-0-307-88623-1.

[Porter1980-10] Porter, Michael E. Competitive Strategy. Free Press. 1980. ISBN 978-0-684-84148-9.

[Drucker1954-11] Drucker, Peter. The Practice of Management. Harper & Row. 1954. ISBN 978-0-06-091316-8.

[12] Mintzberg, H., Ahlstrand, B., & Lampel, J. (1999). "Strategy Safari: A Guided Tour through The Wilds of Strategic Management", *Work Study*, Vol. 48 No. 2. doi:10.1108/ws.1999.07948bae.002

[13] Ferreira, João J. M.; Fernandes, Cristina I.; Ferreira, Fernando A. F. "What makes organizations unique? Looking inside the box". Journal of Business Research (ingilis). 139. 1 fevral 2022: 664–674. doi:10.1016/j.jbusres.2021.10.017. hdl:10071/30538. ISSN 0148-2963.

[14] Kerzner, Harold. Strategic Planning for Project Management Using a Project Management Maturity Model. United States of America: John Wiley & Sons. 2001. 15–40. ISBN 0-471-40039-4.

[Endo2025-15] Endo, Semail; Busari, Abdul Halim; Ibrahim, Dayang Kartini Abang. "Exploring the relationship between strategic planning and educational performance: a systematic literature review". International Journal of Evaluation and Research in Education (IJERE). 14 (2). 2025: 926–937. doi:10.11591/ijere.v14i2.31810.

[George_et_al_2019-16] George, Bert; Walker, Richard; Monster, Joost. "Does Strategic Planning Improve Organizational Performance? A Meta-Analysis". Public Administration Review. 79 (6). 15 oktyabr 2019: 810–819. doi:10.1111/puar.13104. hdl:1854/LU-8637323.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]