Sune Bergström

İsveçli biokimyaçı Sune Karl Bergström Stokholmda Sverker Bergström və Vera Bergströmün (Vistrand) ailəsində 10 yanvar 1916-cı ildə anadan olub. 1934-cü ildə orta məktəbi bitirib və Erik Jorpesin rəhbərliyi altında Stokholmdakı Karolinska İnstitutunda işləməyə başlayıb. Jorpes qan laxtalanmasının qarşısını alan bir maddə olan heparinin klinik istifadəsini öyrənirdi və köməkçisi olan lipidlərin (yağların) və steroidlərin (quruluşu xüsusi formalı karbon halqasına əsaslanan birləşmələr qrupu; bir sıra hormonlar və öd turşularını əhatə edir) biokimyasını öyrənməyi təklif etdi. 1938-ci ildə İngiltərədə London Universitetində tədqiqatçı kimi çalışaraq öd turşularının biokimyasını öyrəndi. Bu turşular qaraciyər hüceyrələri tərəfindən istehsal olunur və öd yolları vasitəsilə nazik bağırsağa ifraz olunur və orada lipidlərin həzmində və udulmasında iştirak edirlər.

Növbəti il Edinburqda tədqiqatlarını davam etdirmək üçün Britaniya Şurasından təqaüd aldı, lakin İkinci Dünya Müharibəsi həmin vaxt başladı və təqaüd ləğv edildi. 1940-cı ildə ABŞ-da təhsil almaq üçün İsveç-Amerika təqaüdü aldı və növbəti iki ili Nyu-Yorkdakı Kolumbiya Universitetində və Nyu-Cersidəki Squibb Tibbi Tədqiqatlar İnstitutunda tədqiqatçı kimi keçirdi. Orada o, xolesterolun autoksidləşməsi üzrə tanınmış mütəxəssis Oskar Vinterşteyner ilə əməkdaşlıq etmişdir. Autooksidləşmə, bir maddənin otaq temperaturunda və təzyiqində oksigenlə birləşdiyi kimyəvi bir prosesdir.

1942-ci ildə təqaüd müddəti başa çatdı və o, İsveçə qayıtdı. 1944-cü ildə Karolinska İnstitutundan tibb dərəcəsi aldı və Nobel Tibb İnstitutunda (Karolinska İnstitutunun bir hissəsi) biokimya şöbəsində assistent təyin edildi. O, bu vəzifəni üç il tutdu. Bu müddət ərzində B. müəyyən bitki yağlarının tərkib hissəsi olan və insan qidasında vacib olan linoleik turşunun autoksidləşməsini araşdırdı. Bu turşunun oksidləşməsinin soya paxlasında olan lipoksigenaza fermentini tələb etdiyini aşkar edən Bergström, Karolinska İnstitutundakı Hugo Theorell laboratoriyasında bu fermentin təmizlənməsində iştirak etdi. 1945-ci ildə o, bu işin nəticələrini Karolinska İnstitutundakı Fizioloji Cəmiyyətin iclasında təqdim etdi.

Bu görüşdə iştirak edən Ulf fon Euler sonradan Bergströməyə prostat vəzisindən və toxum kisəciklərindən əldə edilən bioloji aktiv maddələr olan prostaglandinlər üzərində apardığı tədqiqat barədə danışdı. Prostaglandinlər ilk dəfə 1930-cu ildə Kolumbiya Universitetinin Həkimlər və Cərrahlar Kollecinin bir qrup ginekoloqu tərəfindən təsvir edilmişdir. Bu tədqiqatçılar süni mayalanma zamanı toxum mayesinin uşaqlığın hamar əzələlərinin yığılmasına və rahatlamasına səbəb olduğunu aşkar etdilər. Euler daha sonra qoç toxum mayesindən uşaqlığın yığılmasını da stimullaşdıran bir maddə ayırdı. O, bu maddənin qan damar divarlarının tonusunu azaltdığını və qan təzyiqinin aşağı düşməsinə səbəb olduğunu aşkar etdi. Euler bu maddəni ilk dəfə prostat sekresiyalarında aşkar edildiyi üçün prostaglandin adlandırdı. 1945-ci ildə Euler ABŞ-dan yeni bir ekstraksiya aparatından istifadə edərək bu ekstraktların yüksək dərəcədə təmizlənməsinə nail ola bilən Bergströməyə prostat ekstraktları verdi. Bergström dovşan hamar əzələsinin bir zolağını sınaqdan keçirərək ekstraksiyanı izlədi. O bildirdi ki, "praktik olaraq çəkisiz vəziyyətə gətirildikdən sonra" prostaglandinlər "qeyri-adi aktivliyi saxlayır".^[1]

Bergström 1946-cı ildə İsveçrədəki Bern Universitetində tədqiqatçı kimi çalışmış və daha sonra İsveçdəki Lund Universitetində professor vəzifəsi təklif edilmişdir. İsveç Tibbi Tədqiqat Şurasının və ABŞ Milli Səhiyyə İnstitutlarının dəstəyi ilə Bergström müharibə zamanı tərk edilmiş universitetin tədqiqat şöbələrinin bərpası və inkişafı üzərində çalışmışdır. O, həmçinin aspirantlara dərs demişdir (tələbələrindən biri Bengt Samuelsson idi) və prostaglandinlər üzərində tədqiqatlarını davam etdirmişdir. 1950-ci və 1960-cı illərdə o və komandası çox sayda qoç toxum vəzisi toplayıb emal etmiş və bu da prostaglandinlərin təcrid olunması və öyrənilməsi üçün kifayət qədər toxum mayesi əldə etməyə imkan vermişdir. 1957-ci ildə Bergström və həmkarları bu qrupdan az miqdarda iki birləşməni təcrid etmiş və təmizləmişdir. Onların molekulyar çəkiləri və kimyəvi formulları Karolinska İnstitutunun tədqiqatçısı Ragnar Ryhage və Stokholm və Uppsaladan olan digər alimlərin köməyi ilə müəyyən edilmişdir. Bu birgə səylər ilk prostaglandinlərin kimyəvi quruluşunun deşifrəsinə səbəb olmuşdur.

1958-ci ildə Bergström Samuelsonun tezliklə qoşulduğu Karolinska İnstitutunda kimya professoru təyin edildi. Növbəti dörd il ərzində B. və həmkarları hər biri 20 karbon atomundan ibarət olan və struktur olaraq müəyyən yağ turşularına bənzər altı prostaglandin ayırdılar. Bu, prostaglandinlərin yağ turşularından əmələ gəldiyi fərziyyəsinə səbəb oldu. Bu fərziyyəni sınaqdan keçirən B. 1964-cü ildə prostaglandinlərin sələfinin (yəni onların sintez olunduğu maddənin) bitki yağlarında və heyvan yağlarında tapılan doymamış yağ turşusu olan araxidon turşusu olduğunu kəşf etdi. Növbəti bir neçə il ərzində o, prostaglandin əmələ gəlmə yollarını araşdırdı. Tədqiqatları zamanı B. və Samuelson araxidon turşusunun və onun prostaglandinlərə çevrilməsi üçün lazım olan fermentlərin bütün nüvəli heyvan hüceyrələrində mövcud olduğunu aşkar etdilər. Müxtəlif toxumalar müxtəlif bioloji funksiyaları yerinə yetirən müxtəlif prostaglandinlər ifraz edir. E və F qruplarının prostaglandinləri ən çox öyrənilənlərdir.

1963-cü ildən 1966-cı ilə qədər B. Karolinska İnstitutunda Tibb Fakültəsinin dekanı, 1969-cu ildən 1977-ci ilə qədər isə institutun rektoru vəzifələrində çalışmışdır. Bu illərdə institut prostaqlandinlərin bioloji funksiyaları ilə bağlı bir sıra tədqiqatlar aparmışdır. Məlum olmuşdur ki, E qrupuna aid prostaqlandinlər vazodilatator təsirə malikdir, yəni qan damar divarlarının tonusunu azaldır və bununla da qan təzyiqini aşağı salır. Bundan əlavə, onlar qan axınının pozulması ilə xarakterizə olunan periferik damar lezyonları olan xəstələrin müalicəsi, eləcə də müəyyən anadangəlmə ürək-damar xəstəliklərinin müalicəsi üçün faydalı ola bilər. E qrupuna aid prostaqlandinlər həmçinin mədə mukozasını xoralardan və aspirin və indometazinin (iltihab əleyhinə dərmanlar) zəhərli təsirlərindən qoruyur. F qrupuna aid prostaqlandinlər vazokonstriktor təsirə malikdir: onlar qan damar divarlarının hamar əzələlərinin daralmasına və nəticədə qan təzyiqinin artmasına səbəb olur. Onlar həmçinin uşaqlığın hamar əzələlərini stimullaşdırır və buna görə də süni abort üçün istifadə edilə bilər.

1982-ci ildə Bergström Samuelson və John Vane ilə birlikdə "prostaglandinlər və əlaqəli bioloji aktiv maddələrlə bağlı kəşflərinə görə" Fiziologiya və ya Tibb üzrə Nobel Mükafatına layiq görülüb. Tələbəsi Samuelsonun Nobel Mükafatını onunla və Vane ilə bölüşəcəyini öyrənən B. "tələbələrinin uğurunu görməkdən daha böyük məmnuniyyət yoxdur" dedi.

"Prostaglandinlər: Laboratoriyadan Klinikaya" adlı Nobel mühazirəsində B. prostaglandinlər üzərində erkən tədqiqatların, eləcə də iştirak etdiyi daha yeni klinik işlərin əhəmiyyətini vurğuladı. Prostaglandinlərin təbiətinin və onların bioloji əhəmiyyətinin izah edilməsi tibbin bir çox sahələrinə dəyərli töhfələr vermiş və yeni biliklərin əldə edilməsi və yeni müalicələrin inkişafı üçün təməl qoymuşdur.

• Tibb üzrə Anders Yare Mükafatı [Norveç] (1972),
• Beynəlxalq Gairdner Mükafatı (1972),
• Louise Gross Horwitz Mükafatı (1975),
• Amerika İncəsənət və Elmlər Akademiyasının Amory Mükafatı [Alman] (1975),
• Əsas Tibbi Tədqiqatlar üzrə Albert Lasker Mükafatı (1977),
• Fiziologiya və ya Tibb üzrə Nobel Mükafatı (1982),
• Amerika Fəlsəfə Cəmiyyətinin Benjamin Franklin Medalı [Alman] (1988).