Türkiyə musiqisi

Türkiyə türklərinin xalq çalğı alətləri 4 qrupa bölünür ^[1][2]:

• Telli çalgılar (bağlama ailəsi çalğıları): cürə, divan, tambura, tar.
• Vurmalı çalgılar: davul, darbuka, dəf, qaşıq, Balıkesir yapısı oyun qaşığı.
• Üflemeli çalgılar: kaval, mey, zurna, sipsi, tulum.
• Yaylı çalgılar: kamança, kabak kəmanə, dırnaq kəmanə

Azərbaycan musiqisi ilə müqaisədə, Türkiyə musiqisində simfonik makam, makam-cazz janrları yoxdur, milli opera və baletləri nisbətən azdır.

Türk xalq musiqisində 3 cür türkü ayırd edilir ^[3][4]:

• qırıq hava: Bar, Horon, Bengi, Zeybek və s.
  • Azərbaycan türküləri
  • Qara dəniz türküləri
  • Teke zortlatması
  • Rumeli türküleri
  • Zeybek türküleri
• orta hava qırıq və uzun hava ritmləri qarışığıdır, : Divan, Gazel, Müstezad və s.
• uzun hava bəlli bir ritmdə olmur və sərbəst söylənilir, buna aiddir: Maya, Hoyrat, Bozlak, Gurbet havası, Divan, Yol havası, Düz maya və.
  • Barak (Barak türkmənlərinə özgüdür)
  • Bozlak (Avşar türkmənlərinin yaşadığı İç və Güney Anadoluda)
  • Yol havaları (Qara dəniz regionu)
  • Hoyratlar (Doğu və Güneydoğu Anadolu, Kərkük)
  • Qürbət havaları (Teke yörəsinə özgü).

Türkiyədə bir neçə Türk xalq musiqisi xorları fəaliyyət göstərir ^[5]:

• Ankara Devlet Türk Halk Müziği Korosu (1986)
• İstanbul Devlet Türk Halk Müziği Korosu (2008)
• Sivas Devlet Türk Halk Müziği Korosu (1990)
• Şanlıurfa Devlet Türk Halk Müziği Korosu (1990)

Rəqslər bir neçə qrupa bölünür ^[6]:

• Mərasim rəqsləri
• İnancla bağlı rəqslər
• Qadın rəqsləri
• Kişi rəqsləri

Türkiyənin əski çağlardan gəlib çıxan ucsuz-bucaqsız layla zənginliyi var. Maraqlıdır ki, Türkiyənin Qars və Ərzurum, Azərbycanda, eləcə də fars danışıq dilində bu qavramı ifadə etmək üçün "laylay" sözü işlədilir. Türkiyənin digər bölgələrində "ninni", Fars yazılı dilində "nanu", İtalyanca “ninna-nanna”, Yunanca “nannarismata” kəlimələri istifadə olunur ^[7].

^[8]

Aşıq şeirləri 2 böyük qrupa ayrılır ^[9]:

• hecalı şeirlər: qoşma, səmai, varsağı, dastan.
• əruzlu şeirlər: divan, səlis, səmai, qələndəri, sətrənc, vəzni ahər

Günümüzə gəlib çıxan oğuz aşıq dastanları bunlardır: Dədə Qorqud, Koroğlu, Aşıq Qərib, Əsli və Kərəm, Tahir və Zöhrə, Fərhad və Şirin və s.^[10]

2009-cu ildə Türkiyə aşıq musiqisi UNESCO-nun Bəşəriyyətin Şifahi və Toxunulmaz Mədəniyyəti Listəsinə daxil olub ^[11].

^{[12] [13]}

Dini mahnılar da bir neçə cür olur ^[14]:

• İlahilər Tanrıya sevgini anlatan mahnılardır, 2 yerə ayrılır:
  • Cami ilahileri
  • Tasavvuf müziği ilahileri - hər hansı təriqətin inanış yolunu, ya da o təriqəti quran adamın adını çəkər.
• Semahlar Ələvi-Bektaşi topluluqlarının ayin-i cem adlı törənlerində, semaha eşlik edir. Üç aşamadan ibarətdir: Ağırlama, Yeldirme, Şahlanma. Son bölüm "Şah beyit" olaraq adlandırılan saz şairinin ya da bir Ələvi böyüyünün adının keçdiyi dörtlüyün oxunmasıyla oluşur.
• Qələndəri (Kalenderi) - səba məqamında oxunmuş qəzəllər.

2010-cu ildə Türkiyə semahları UNESCO-nun Bəşəriyyətin Şifahi və Toxunulmaz Mədəniyyəti Listərinə daxil olub ^[15].

Azərbaycan muğam musiqisində klassik qədim Şərq muğamlarından (makamlarından) indiki zamanadək 7 əsas muğam gəlib çıxıbsa, çağdaş Türkiyə musiqisində əsas makamların sayı 13-ə çatır ^[16]

Azərbaycandan fərqli olaraq, Türkiyədə makamlar həm təksəsli, həm də çoxsəsli ifa olunur. Hazırda bir neçə klasik Türk musiqi xorları fəaliyyət göstərir ^[17]:

• Cumhurbaşkanlığı Klasik Türk Müziği Korosu (1976)
• İzmir Devlet Klasik Türk Müziği Korosu (1986)
• Ankara Devlet Klasik Türk Müziği Korosu (1986)
• Bursa Devlet Klasik Türk Müziği Korosu (1991)
• Diyarbakır Devlet Klasik Türk Müziği Korosu (1991)
• Elazığ Devlet Klasik Türk Müziği Korosu (1990)
• Samsun Devlet Klasik Türk Müziği Korosu (1990)
• Mersin Devlet klasik Türk Müziği Korosu (1993)

^{[18] [19]}

^[20]

Türkiyədə ilk opera və balet truppası 1542-ci ildə İstanbulda yaşayan xarici elçilərin əyləncələri olaraq qeydə alınır. III Səlim vaxtından başlayaraq batılaşma (qərbləşmə) meyilləri hərbi, təhsil və mədəniyyət sahələrində artmışdır.^[21]

XIX yüzildə İstanbulda İtalyan operetta truppaları konsert və tamaşalar verirdi. İtalyan bəstəkarı Vittorio Rediglia Türk makamları motivlərin əsasında 1918-ci ildə komik "Şaban" operasını yazır, opera ilk dəfə Vianada oynanılır.

^[22]

^[23]

^[24]

1. ↑ "T. C. Kültür ve Turizm bakanlığı. Araştırma ve Eğitim genel müdürlüğü. Halk Çalgıları". 2 sentyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2013.
2. ↑ "Arxivlənmiş surət". 11 may 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 mart 2014.
3. ↑ Meyser Kaya - Anadolu türk halk musikisinin özelliklerine bir bakış Arxivləşdirilib 2021-09-23 at the Wayback Machine. "Musiqi dünyası" jurnalı.
4. ↑ "TC Kültür ve Turizm Bakanlığı. Araştırma ve Eğitim genel müdürlüğü. Halk Müziği". 5 sentyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2013.
5. ↑ "TC Kültür ve Turizm Bakanlığı. Güzel Sanatlar müdürlüğü. Türk Halk Müziği Koroları". 1 sentyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2013.
6. ↑ "Gültekin Şener. Anadolu və Azərbaycanın toy və inanca bağlı xalq rəqslərinin məqam-makam baxımından müqayisəli təhlili". 23 sentyabr 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2013.
7. ↑ Adnan Tönel. Turkiye’de Laylalar (Ninniler). Arxivləşdirilib 2021-09-24 at the Wayback Machine "Musiqi dünyası" jurnalı.
8. ↑ Cengiz Daimi. Anadolu ve Trakya alanlarında alan kutlamalarında Nevruz Arxivləşdirilib 2021-09-24 at the Wayback Machine. "Musiqi dünyası" jurnalı.
9. ↑ "T. C. Kültür ve Turizm bakanlığı. Araştırma ve Eğitim genel müdürlüğü. Aşık Edebiyatı". 5 sentyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2013.
10. ↑ "T. C. Kültür ve Turizm bakanlığı - Türk Kültürü". 22 yanvar 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2013.
11. ↑ "UNESCO Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity - Âşıklık (minstrelsy) tradition". 5 noyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2013.
12. ↑ Haluk Yüsel (Almaniya, Düsseldorf). Klasik türk musıkisinde dini beste formları. Arxivləşdirilib 2022-01-25 at the Wayback Machine "Musiqi dünyası" jurnalı.
13. ↑ Tuncay Dağlı. Məvləvilikdə və digər təriqətlərdə musiqi. Arxivləşdirilib 2021-09-24 at the Wayback Machine "Musiqi dünyası" jurnalı.
14. ↑ "TC Kültür ve Turizm Bakanlığı. Araştırma ve Eğitim genel müdürlüğü. Tasavvufi Halk Müziği". 5 sentyabr 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2013.
15. ↑ "UNESCO Representative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity - Semah, Alevi-Bektaşi ritual". 26 sentyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2013.
16. ↑ Nuri Mahmut. Uyğur-Azərbaycan-Türk makam sənətində ümumi və özünəməxsus xüsusiyyətlər Arxivləşdirilib 2021-09-24 at the Wayback Machine. "Musiqi dünyası" jurnalı.
17. ↑ "TC Kültür ve Turizm Bakanlığı. Güzel Sanatlar müdürlüğü. Klasik Türk Müziği Koroları". 30 avqust 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 noyabr 2013.
18. ↑ Şevki Faruk Kanca (Türkiye, Samsun). Mehter ve musıki. Mehter enstrümanları. Arxivləşdirilib 2021-09-24 at the Wayback Machine "Musiqi dünyası" jurnalı.
19. ↑ Şevki Faruk Kanca (Türkiye, Samsun). Mehter müziği. Arxivləşdirilib 2021-09-24 at the Wayback Machine "Musiqi dünyası" jurnalı.
20. ↑ Osman Aydın Öğüt. Askeri bandolar tarihi. Arxivləşdirilib 2021-06-21 at the Wayback Machine "Musiqi dünyası" jurnalı.
21. ↑ Emel Şenoçak. Operet sanatı ve türk operetleri. Arxivləşdirilib 2021-09-24 at the Wayback Machine "Musiqi dünyası" jurnalı.
22. ↑ Surayə Ağayeva. Niyazi və Türkiyə musiqi mədəniyyəti. Arxivləşdirilib 2021-09-26 at the Wayback Machine "Musiqi dünyası" jurnalı.
23. ↑ Dərya Ağca. Avropa musiqi mədəniyyətində "alla turka" üslubu". Arxivləşdirilib 2021-09-23 at the Wayback Machine "Musiqi dünyası" jurnalı.
24. ↑ Самир Мирзоев. О проблемах музыкального образования в Турецкой республике. Arxivləşdirilib 2021-09-18 at the Wayback Machine Журнал HARMONY