Türkiyənin xarici siyasəti

İkinci Dünya müharibəsi bitdikdən bəri, Sovet İttifaqını 590 kilometr ortaq sərhəddə olduğu beynəlxalq aləmdə əsas rəqib olaraq görür. 1952-ci ildə Türkiyənin Sovet siyasətindən qorxusu o qədər gücləndi ki, türk siyasətçilər ABŞ-yəvropa Kollektiv Müdafiə Sazişinə (NATO) qoşulmağa qərar verdi. NATO üzvlüyü, Türkiyəni beynəlxalq siyasətdə qırx il davam edən Soyuq Müharibədəki qarşıdurmanın tərəfinə çevirdi^[4][5]. 1960-cı illərdə Türkiyənin SSRİ ilə münasibətləri bir qədər istiləşdi və 1970-ci illərdə iqtisadi əməkdaşlıq haqqında bir sıra ikitərəfli müqavilələrin imzalanmasına səbəb oldu. Bununla birlikdə, 1979-cu ildə Sovetlərin Əfqanıstana işğalı, Türk siyasətçilərinin Sovet ekspansionizmi ilə bağlı qorxularını artırdı və beş ildən çox davam edən münasibətlərin soyumasına səbəb oldu. 1980-ci illərin ortalarından etibarən Türkiyə SSRİ ilə münasibətlərini tədricən bərpa etdi. Ankara və Moskva Sovet qaz yataqlarından Türkiyəyə təbii qaz nəqli planı da daxil olmaqla bir sıra müqavilələr imzaladılar. İki ölkə arasındakı iqtisadi və diplomatik əlaqələr Sovet İttifaqının on beş müstəqil dövlətə bölünməsi ilə sona çatdı.

1991-ci ildə Türk səlahiyyətlilər, SSRİ-nin dağılmasından və BMT beynəlxalq koalisiya ölkələrinin İraqa qarşı hərbi kampaniyasının başlamasından sonra dəyişən jeopolitik vəziyyətlə əlaqədar xarici siyasətlərini yenidən nəzərdən keçirməyə başladılar^[6]. Sovet İttifaqı şimaldan və şərqdən, İraq isə cənubdan qonşu olduğu üçün bu hadisələrin hər ikisi Türkiyəni çox təsir etdi. 1991-ci ildən bəri bölgədə siyasi qeyri-sabitlik başladı; bir çox türk siyasətçi ölkələri üçün ola biləcək mənfi nəticələrdən qorxdu^[7][8][9]. Bununla birlikdə, digər Türk siyasətçilər bu geopolitik hadisələrin, Osmanlı İmperatorluğunun çökməsindən sonra kiçik bir varlığına sahib olduğu iki bölgə arasında bir körpü olaraq tarixi təsirini bərpa etmək üçün Türkiyəyə misilsiz bir fürsət verdiyini hiss etdilər^[10].

Türkiyə üçün Sovet İttifaqının dağılması böyük, güclü və ümumiyyətlə proqnozlaşdırıla bilən bir qonşunun daxili qeyri-sabitlik və təlatümlü xarici siyasət ilə səciyyələnən ərazi baxımından daha kiçik qonşuları ilə əvəzlənməsi ilə nəticələndi. Əksər dövlətlər kimi, Türkiyə də Rusiyanı Sovet İttifaqının hüquqi varisi kimi qəbul edir. 1991-ci ilin sonunda Türk rəsmilər Rusiyanın Müstəqil Dövlətlər Birliyində (BDT) hansı rol oynadığına qərar verə bilmədilər, ancaq ənənəvi bir düşmənlə qarşılaşmaqdan çəkinməyə çalışdılar. Türkiyənin Rusiya və MDB ilə diplomatik təmasları Sovet İttifaqı ilə Türkiyə arasında SSRİ-nin dağılmasından sonra fəaliyyətini davam etdirən çoxsaylı texniki və iqtisadi əməkdaşlıq müqavilələrini yenidən nəzərdən keçirməyə yönəlmişdi. Türkiyə, Qara dənizdə ortaq dəniz sərhədi olan beş dövlətin - Rusiya, Gürcüstan, Ukrayna, Bolqarıstan və Rumıniyanın liderləri ilə iqtisadi əməkdaşlıq mövzusunda çoxtərəfli görüşlərə başladı.

1831-ci ildə Amerika Birləşmiş Ştatları Osmanlı İmperiyası ilə diplomatik əlaqələr qurdu^[11][12][13]. Birinci Dünya müharibəsi bitdikdən sonra, ABŞ-nin 1927-ci ildə diplomatik əlaqələr qurduğu Türkiyə Cümhuriyyəti quruldu. 12 iyul 1947-ci ildə ABŞ-nin Trumen doktrinası çərçivəsində Türkiyəyə yardım göstərmək siyasətinin məntiqi davamı olan və Sovet İttifaqının təhdidlərinə qarşı durmağa kömək etmək üçün hazırlanmış İqtisadi və Texniki Əməkdaşlıq Sazişi imzalandı^[14]. Sovet genişlənməsini ehtiva edən ortaq maraq, ABŞ və Türkiyə arasında yaxın qırx il ərzində möhkəm münasibətlərin təməlini qoydu. Türkiyə Soyuq Müharibədə ABŞ-nin tərəfini tutdu: 1950-ci ildə silahlı qüvvələrin bölmələrini Koreya müharibəsində iştirak etmək üçün göndərdi (1950-53), 1952-ci ildə NATO-ya qoşuldu, 1955-ci ildə Mərkəzi Müqavilənin təşkilatçılarından biri oldu. Təşkilat və 1957-ci ildə Eyzenhauer doktrinasının əsaslarını təsdiqlədi.^[15][16] 1950-1960-cı illərdə, Türkiyə Sovet İttifaqı siyasətini dəstəkləyən Misir, İraq və Suriyanın təsirini dayandırmaq üçün Orta Şərqdəki digər Amerika müttəfiqləri ilə (İran, İsrail və İordaniya) da çalışdı.

Türkiyədə başqa ölkələrdə yaşayan türklər (həm diaspora və Kipr türkləri, həm də başqa türk xalqları) xarici türklər (türk. dış türkleri) adlanır. 1921-ci ilin mart ayında SSRİ ilə TBMM arasında Dostluq və Qardaşlıq Anlaşması imzalanmışdı. 1922-ci ildə isə ruslara qaşı basmaçılarla birgə döyüşən Ənvər Paşa həlak olmuşdu. Bundan başlayaraq, xarici türklər məsələsi geridə qalmışdı. 1921-ci ilin müqaviləsinin 8-ci maddəsinə görə Türkiyə SSRİ-də Turancı qurumlara, SSRİ isə Tükiyədə kommunist qurumlara dəstək verməməli idi:^[17]

Razılığa gələn Tərəflər öz ərazilərində digər ölkənin hökuməti roluna və ya onun ərazisinin bir hissəsinə iddia edən təşkilat və ya qrupların yaradılmasına və yerləşməsinə, həmçinin digər dövlətə qarşı mübarizə məqsədi güdən qrupların yerləşməsinə yol verməməyi öhdələrinə götürürlər. <...>

— Moskva müqaviləsi (1921)

Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Türkiyə müstəqilliyini əldə etmiş türk dövlətlərini tanıyan ilk dövlət olmuşdu.^{[18][19][20][21][22]} Bundan bəri Türkiyə onlarla türk dünyası siyasəti ilə münasibətlər qurmağa başlayıb. Bu siyasətinin çərçivəsində TürkPa, Türk Şurası (gələcək Türk Dövlətləri Təşkilatı) və Beynəlxalq Türk Akademiyası kimi qurumlar yaradılmışdı.^[23]

Türkiyənin türk dünyası siyasətinin Rusiya, İran və Çin kimi, türk xalqlarının yaşadığı ölkələrlə münasibətlərinə mənfi təsir etməyə potensialı var.^[24] Bundan əlavə, qərbdə Türkiyədən, 1989-cu ildən sonra şərqdə yaranan siyasi boşluğu doldurması gözlənilirdi və iddia edilirdi ki, bu onun Avropaya bağlılığını azaldacaq.^[25]

Halbuki, 1992-ci ilin oktyabrın 30-da keçirilən türk dövlətlərinin ilk sammiti (türk. Ankara Zirvesi) Türkiyə üçün xəyal qırıqlığı (türk. hayal kırıklığı) ilə nəticələnmişdi.^[26][27] Bu xəyal qırıqlığının bir neçə səbəbi qeyd olunur. Onlardan biri, müstəqilliyini qazanan türk dövlətlərinin tərəfindən Şimali Kipr Türk Respublikasının tanımaması idi.^[28] Sammit üçün hazırlanan Anakara Bəyannaməsi (türk. Ankara Bildirisi) imzalanmamışdı. Onun mətni Qarabağ, Əfqanıstan, Tacikistan, Bosniya və Herseqovina, Kipr və həmçinin Türk Ortaq Bazarı məsələlərinə toxunurdu. Bunlar Türkmənistan Prezidenti Niyazovda tərəddüd yartmışdı və Qazaxıstan Prezident Nazarbayev onlarla bağlı açıq şəkildə etirazını bildirmişdi. Bundan artıq, Prezidentlərin Sovet modelinə yenidən qayıdış hissi yaradılmışdı. Nəticədə, imzalama üçün yenidən hazırlanan bəyannamə 11 maddədən ibarət olmuşdu.^[29]

1991-ci ilin 18-20 noyabr arasında İstanbulun Mərmərə Universitetində Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan və Türkiyə nümayəndələri 34 latın hərfli əlifbaya razılaşaraq, ona keçməyə lazım olduğunu ifadə ediblər.^[30] O zaman, bu həm Türkiyə, həm də qərb üçün nailiyyat kimi nümayiş olunurdu.^[31] Bəzilərin fikrinə görə (məs. dilçi Zeynep Korkmaz), ortaq türk əlifbasının yaradılması gələcəkdə ortaq ədəbi türk dilinin qəbul olunması üçün ilk addım olmalı idi.^[32] Həmin il Azərbaycan bu əlifbanı ñ hərfini istisna edərək qəbul etmişdi. 1992-ci ildə isə ä hərfi ə ilə əvəzləndirilmişdi. Tatar dili üçün diasporada işlənilən latın əlifbası da həmin ortaq türk əlifbasının əsasında yaradılmışdı. Halbuki, Rusiyanın özündə federal qanuna əsasən, bütün etnik dillər yazıda kiril əlifbasını işlətməlidir.^[33] 1993-cü ilin sentyabrın 2-də Özbəkistan Ali Məclisi özbək dilinin yazısını latın qrafikası əsasında olan əlifbaya keçid prosesini rəsmən başlamışdı. Əvvəlki layihəyə görə, yeni özbək əlifba ortaq türk əlifbasına oxşar idi. Lakin, 1995-ci ildə o dəyişdirilib (məsələn, "ş", "ç", "ó" və "ǵ" hərfləri "sh", "ch", "oʻ" və "gʻ" ilə əvəzlədirilmişdi).^[34] Özbəkistanın Qaraqalpaqıstan Respublikasında da 1994-cü ildə qaraqalpaq dili üçün qəbul olunmuş latın əlifbası da oxşar şəkildə dəyişdirilmişdi (öncə özbək əlifbası ilə birgə 1995-ci ildə, sonra isə 2009-da).^[35][36] Türkmənistanın türkmən dili üçün qəbul etdiyi əlifbasında də fərqli hərflər var. Beləliklə, latin qrafikayı qəbul edən türk dövlətlərin hamısı 1991-ci ildə yaradılan ortaq türk əlifbasından fərqli əlifbalara keçdilər və bu layihə uğursuz olmuş.

Türk Dil Qurumu, və Türkiyənin Mədəniyyət və Təhsil nazirlikləri adətən başqa türk dillərini "ləhcə" (türk. lehçe) adlandırır, onların adlarında isə "türkcəsi" sözünü işlədir (məs. türk. Azerbaycan Türkçesi, Kırgız Türkçesi, Özbek Türkçesi və s.). Bu həmin dillərinin rəsmi adları ilə üst-üstə düşmür.^[37] Bundan başqa, keçmişdə Qırğızıstanı, Tacikistanı, Türkmənistanı və Özbəkistanı əhatə edən bölgəyə "Orta Asiya" (rus. Средняя Азия; ing. Middle Asia) deyilirdi. 1993-cü ilin yanvarında həmin ölkələr Qazaxıstanla birgə başqa ölkələrən Mərkəzi Asiya adlandırmağı xahiş ediblər. Türkiyədə isə Türküstan (türk. Türkistan) adı irəli sürülürdü. 1990-cı ildən sonra Anadolu türklərinə (o cümlədən, Kipr, Qərbi Frakiya və Bulqarıstan türklərinə)^[a] aid olmayan türklər üçün Türkî sözü işlədilməyə başlamışdı. Beləliklə, müstəqilliyini əldə edən dövlətlər türkcə bəzən Türkî Cumhuriyetler, bəzən isə Türk Cumhuriyyetleri adlanır. Bundan əlavə, ingilis dilindən türk dilinə turkic sözü Türkik formasında girmişdi.^[38]