Təbrizin mühasirəsi (1501)

1500-cü iln sonlarında İsmayıl Mirzə Cabanı döyüşündə Şirvanşah Fərrux Yasarı məğlub etdi və 1501-ci ildə Bakı şəhərini ələ keçirdi. İsmayıl Gülüstan qalasını mühasirədə saxladığı vaxt Ağqoyunlu hökmdarı Əlvənd Mirzənin böyük ordu ilə üzərinə gəldiyini öyrəndi. Bu səbəbdən o, dərhal mühasirəni dayandıraraq Əlvəndin Şirvana keçməsinin qarşısını almaq üçün tədbirlər gördü və Naxçıvana doğru hərəkət etdi. Lakin Kür çayını keçə bilməyən Əlvənd Mirzə İsmayıla məktub göndərərək onun Şirvana qayıtmasını və yalnız həmin vilayətlə kifayətlənməsini tələb etdi. İsmayıl bu təklifi rədd etdikdə, Əlvənd Naxçıvandan çıxaraq şimal-qərb istiqamətində hərəkət etdi və Şərur düzündə dayanaraq qəti döyüşə hazırlaşdı. İki ordu Şərur düzündə qarşılaşdı. İsmayıl Mirzənin təqribən 7 min, Sultan Əlvənd bəyin isə 10 mindən artıq əsgəri vardı. Tarixçi Roger Savorynin isə, Əlvənd bəyin qoşununun İsmayılın ordusundan dörd dəfə çox olduğunu bildirməkdədir. Lakin İsmayılın göstərdiyi misilsiz cəsarət nəticəsində qələbə qazanıldı. Ordusunun dağıldığını görən Əlvənd bəy Ərzincana çəkilməyə məcbur oldu.^[2][3]

Səfəvilərə və qızılbaşlara qarşı sərt fətvaları ilə tanınan alim, Təvarix-i Al-i Osman əsərinin müəllifi Osmanlı şeyxülislamı Kamal Paşazadə (ö. 1534) Şah İsmayılın Təbrizə daxil olmasını öz əsərində təsvir etmişdir.^[4]

Venesiya səyyahı Anjollo da öz səfərnaməsində oxşar məlumatlar qeyd etmişdir. Lakin ehtimal olunur ki, bu bilgiləri ya Kamal Paşazadədən, ya da Osmanlı mənbələrindən əldə etmişdir.^[5] Qeyd edilməlidir ki, Təbrizin fəthi barədə məlumat verən üç venesiyalı səyyahdan heç biri hadisə zamanı bölgədə olmamışdır. Covanni Battista Ramusio (1485–1557) isə Şah İsmayıl dövrü ilə bağlı məlumatları, əlinə keçən mənbələr əsasında, Katerino Zeno (ö. 1490) səfərnaməsinin ikinci kitabında toplamışdır.^[6] Həmçinin, 1507–1510-cu illərdə iki dəfə İrana gəlmiş, adı bilinməyən venesiyalı tacir də şəxsən şahid olmadığı hadisələri digərlərindən eşitdiyini bildirmişdir.^[7]

Tarixçi Həsən bəy Rumlu “Əhsən ət-təvarix” əsərində Şah İsmayılın Təbrizə daxil olmasını belə qələmə alır:^[8]

Xaqan İsgəndər-şən düşməndən xilas olduqdan sonra Təbriz darüssəltənəsinə hərəkət etdi. Şəhərin seyid və böyükləri bəxtiyarcasına onu qarşıladılar, əllərini öpüb ehtiram göstərdilər. O həzrət təntənə ilə Təbriz taxtına oturdu. Ədalət və səxavət günəşi ilə bu vilayətin əhalisini zülmün zülmətindən qurtardı. Zalım türkmanların oxlarından əziyyət çəkən yazıq camaat onun himayəsində nicat tapdı. Hökmdarlığının əvvəllərində əmr etdi ki, bütün məmləkətlərdə xütbələrdə İmamlar – əleyhimussəlam – adı çəkilsin. "Əşhədu ənnə Əliyyən Vəliyyullah" və "Həyyə ələl-xeyril-əməl" kəlmələri azana əlavə olunsun. Bu ifadələr 456 il əvvəl – Toğrul bəyin gəlişindən və Bəsasirin qaçışından bəri İslam diyarında qadağan edilmişdi. O həmçinin fərman verdi ki, bazarlarda Əbu Bəkr, Ömər və Osmanın lənəti dilə gətirilsin; kim qarşı çıxdısa, başı bədənindən ayrılsın.

Hicri 909-cu ilin Məhərrəm ayında (iyul, 1503) Əlvənd Mirzə Ərzincanda bir dəstə toplayaraq Azərbaycana hərəkət etdi. Şah İsmayılın qüvvələri Tərcandan Ərzincana doğru hərəkət edərkən, Əlvənd Mirzə Təbrizə yetişdi. Şəhərdə müəyyən qədər talanla məşğul olduqdan sonra oradan tələsik Ucana getdi. Lakin şahın (o vaxt Maku yaxınlığında idi) yaxınlaşdığını eşidəndə Ucanda qala bilmədi, Həmədan, daha sonra Bağdada çəkildi. Ancaq Bağdad hakimi, Ağqoyunlu əmirlərindən Qasım bəy Pörnək onunla müxalifət etdiyindən Əlvənd Mirzə Diyarbəkirə üz tutdu.^[9][10]

Dövrün qaynaqlarından olan Aləm-ārā-yi Səfəvîdə verilən məlumata görə, Əlvənd Mirzənin on minlik ordusu vardı və o, Zülqədər hökmdarı Əlaüd­dəvlədən əlavə qüvvə istədi. Nəticədə, ona iyirmi min nəfərlik Zülqədər dəstəsi qoşuldu. Şah Təbrizdən ayrıldıqdan iki gün sonra Əlvənd Mirzə şahın Van istiqamətindən ona qarşı yürüşə çıxdığını eşitdi və başqa bir yolla hərəkət etdi. Gün batımı vaxtı Əlvənd Mirzə Təbrizə daxil oldu. Təbrizlilərin şahı böyük ehtiramla qarşılaması və şiəliyi qəbul etməsi onun qəzəbini artırdı və o, yeddi min nəfəri qətlə yetirdi.^[11]

Şah İsmayılın Təbrizdə buraxdığı Halvaçıoğlu beş yüz nəfərlə birlikdə Həsən padşah sarayının qapısını bağladı, şahın qulluqçuları və üç yüz qorçu isə damlara çıxaraq ox və tüfənglə Əlvənd bəyin ordusunu hədəf aldılar. Əlvənd Mirzə çox cəhd etsə də, nə şahın hərəmini ələ keçirə, nə də onun qardaşını əsir ala bildi və beləliklə, şahı incitmək məqsədinə çata bilmədi. Təbriz əhalisi də Əlvənd Mirzəyni dəstəkləmədi. Çünki şiələr ona düşmən idilər, sünnilər isə artıq onun gücünə və gələcəyinə inanmamaqda idilər.^[11]

Dördüncü gün günorta vaxtı Şah İsmayıl Təbrizə daxil oldu. Əlvənd Mirzə şəhərdə qala bilməyərək Diyarbəkir istiqamətinə çəkildi. Burada şah ilə Zülqədərlər arasında döyüş baş verdi. Zülqədərlər Əlvənd Mirzənin də döyüşdə olduğunu güman edirdilər. Günorta vaxtından gün batana qədər davam edən vuruşmada xeyli sayda insan həlak oldu. Bu döyüş barədə bildirilən rəvayətə görə, döyüşün gedişatı zamanı əsgərlərdən biri "biz kimin uğrunda döyüşürük?" deyə soruşmuş və məlum olmuşdur ki, Əlvənd Mirzə hələ döyüşün ilk saatlarında qaçmışdır. Bundan sonra isə əsgərlər isə "lənət olsun ona" deyərək təslim oldular.^[11]

Bundan sonra Şah İsmayıl "hər kim ‘Əli Vəliyyullah’dır desə, ona aman verin, əks halda öldürün” deyə əmr verdi. Beləliklə, iki-üç min nəfərə aman verildi, qalanları isə qətlə yetirildi. Təxminən üç min nəfər isə Əlvənd Mirzə ilə birlikdə şəhəri tərk etmişdi. Bununla da, Təbriz qəti şəkildə Şah İsmayılın əlinə keçdi və yeni yaranmış Səfəvi imperiyasının uzun müddət paytaxtı və əsas şəhərlərindən biri oldu.^[11]

• Bakının mühasirəsi

• Əfəndiyev, Oqtay, Azərbaycan Səfəvilər dövləti (PDF), Bakı: Şərq-Qərb, 2007
• Roger və Karamustafa, Roger M. Savory Ahmet T. Karamustafa, ESMĀʿĪL I ṢAFAWĪ, İranika Ensiklopediyası, 2017
• Pāshāzāda, Kamāl, Nuskha-yi Khaṭṭī-yi Tavārīkh-i Āl-i ʿOsmān, تراث اسلامی ایران و دار التراث ترکیه, 2017
• Amīrī, Manūchihr, Safar-nāmahā-yi Venīziyān dar Īrān (Shish Safar-nāma), Jūzāfā Bār Bārū, Ambrūziyū Kantārīnī, Kātarīnū Zinū, Ānjillu, yak bāzargān-i Venīzī va Vinchintu Dālsāndarī, Kharazmi, 1364
• Rumlū, Ḥasan Beg, Aḥsan al-tavārīkh. taṣḥīḥ: ʿAbd al-Ḥusayn Navāʾī, 1357
• Turkman, Iskandar Beg, ʿĀlam-ārā-yi ʿAbbāsī. jild-i avval, taṣḥīḥ: Īraj Afshār, Tehran: امیرکبیر، شرکت کتابهای جیبی فرانکلین, 1389
• (#empty_citation)