Tuhfəi-İsna əşariyyə

Əsərin müəllifi hindistanlı mühəddis və müfəssir Şah Əbdüləziz əd-Dəhləvidir.^[2]

Əsər "Nəsihətül-möminin və fəzihətüş-şəyatin" də adlandırılır.^[3] Əsərdəki babların (hissə) sayı on iki imamın sayına bərabərdir. Əsərin birinci babı şiəliyin tarixindən, yaranmasından, qruplara bölünməsindən və xarici təsirlər nəticəsində dəyişərək inkişafından bəhs edir. Bu bölmə Zeydiyyə, İmamiyyə, İsmayıliyyə və İsna əşariyyənin tanıdılması ilə sona çatır. İkinci babda şiəliyin təbliğat üsullarından bəhs olunur və bunlar hilə adlandırılır. Üçüncü bab isə yeddi təbəqəyə bölünmüşdür:

• İlk iki təbəqədə Abdullah ibn Səbədən və ona tabe olanların Osmanı qətlə yetirmələrindən bəhs olunur.
• Üçüncü və dördüncü təbəqəni Əlinin ölümdən sonra Həsən və Hüseyni təşviq edib, onların başına müxtəlif müsibətlərin gəlməsinə səbəb olanlar təşkil edir.
• Beşinci və altıncı təbəqədə Muxtarın İraqdakı qiyamı vaxtı Əli ibn Hüseyni Məhəmməd ibn Hənəfiyyənin tərəfinə çəkmək istəyən şəxslərdən və Zeyd ibn Əlini Əməvilərə qarşı mübarizəyə təşviq edib, sonra onu tənha buraxan şəxslərdən bəhs olunur.
• Yeddinci təbəqədə özlərini İmamların tələbəsi olduqlarını iddia edən və eyni zamanda İmamların fikirlərinə (misal: Allahı üçölçülü varlıq olaraq təsvir etmək) qarşı çıxan şəxslərdən — Hişam ibn Həkəm, Hişam ibn Səlim əl-Cəvaliqi, Şeytanüt-Təq və İbn Misəm kimi şəxslərdən bəhs olunur. Bu təbəqə Keysaniyyə, Zeydiyyə, İsna əşariyyə və İsmayıliyyənin bəzi alimlərinin əsərlərinin sadalanması ilə yekunlaşır.

Dördüncü bab İmamiyyənin mənimsədiyi xəbərlər (hədislər) və bunların raviləri ilə bağlıdır. Bu bölmədə həm də rədiyyələrə və tənqidlərə də yer verilmiş, faktlar və sübutlar sadalanmışdır. Beşinci babda şiələrin ağlın xeyir və şəri anlamaqda tək başına yetərli olması haqqındakı görüşləri tənqid olunur. Həmçinin bu babda şiələrin ilahi sifətlərlə bağlı görüşləri Mötəzilə-Şiə düşüncəsi xatırlatılaraq tənqid olunmuşdur. Nübüvvətlə bağlı olan altıncı babda şiələrin peyğəmbərliklə bağlı fikirləri tənqid olunur. Bu babda həmçinin şiələrin Əlinin Ulul-əzm istina olmaqla hər kəsdən üstün olması haqqındakı fikirlər də tənqid edilir. Yeddinci babda isə şiələrin İmamətlə bağlı görüşləri və iddiaları tənqid edilmiş və bu mövzudakı tutarsızlıqlar sadalanmışdır. Səkkizinci babda şiələrin məad inanclarına toxunulur və onların "nicat yalnız Əlini sevməklədir" fikirləri qəti bir üslubla rədd edilir. Doqquzuncu bab isə fiqhi məsələlərə ayrılmışdır. Burada şiələrin üç xəlifəni və peyğəmbərin xanımlarını təkfir etmələri, Öməri lənətləmələri, onun öldürüldüyü günü bayram kimi qeyd etmələri, Qədir-Xumu bayram etmələri tənqid edilmişdir. Bu babda şiələrin Hüseynin şəhid edilməsindən Mehdinin zühuruna qədər cihadın icazəli olmadığı fikri də rədd edilir. Doqquzuncu babda mütənin cəmiyyətə verə biləcəyi zərərlərdən də bəhs olunmuşdur. Əsərin onuncu babında şiələrin ilk üç xəlifəyə, Aişəyə və digər səhabələrə yönəltdikləri tənqidlər cavanlandırılır. On birinci fəsildə şiələrin övliyalarının kəramətlərini inkar etmələri, Məhərrəm ayında Cahiliyyə dövrünü xatırladan mərasimlər icra etmələri, müxaliflərini kafir hesab etmələri, imamlarının məsumluğunu irəli sürmələri və ilk üç xəlifəni münafiqlikdə ittiham etmələri tənqid olunur. Son fəsildə isə şiəlikdəki təvəlla və təbərrə məsələsi müzakirə edilərək tənqid edilir.^[4]

Əsər, Ləknəvdə (1839, 1873, 1896), Pekində (1879) və İstanbulda (1994) nəşr edilmişdir. Əsər, Qulam Məhəmməd ibn Muhyiddin ibn Ömər əl-Əsləmi tərəfindən 1812-ci ildə "ət-Tərcəmətül-əbqəriyyə vəs-səvlətül-Heyderiyyə lit-Tuhfətil-İsna əşariyyə" adı ilə ərəb dilinə tərcümə edilmiştir. Tərcüməçi müqəddimənin sonuna kitabın bəzi yerlərinə əlavələr etdiyini və əsərin ünvanlandığı qrupların etdiyi etirazlara cavab verdiyini qeyd etmişdir. Mahmud Şükri əl-Əlusi, əsəri "əl-Minhətül-ilahiyyə təlxisu tərcəmətit-Tuhfətil-İsna" əşariyyə adı ilə doqquz baba ixtisar etmişdir. Möhübbəddin əl-Xətib də əsərə öz müqəddiməsini və bəzi qeydlərini əlavə edərək nəşr etdirmişdir. (Qahirə h.q. 1373, 1387). Bu əsərin ofset nəşri İstanbul da həyata keçirilmişdir (1976, 1979).^[4]