Butun axtardiqlarinizi tapmaq ucun buraya: DAXIL OLUN
  Mp4 Mp3 Axtar Yukle
  Video Axtar Yukle
  Shekil Axtar Yukle
  Informasiya Melumat Axtar
  Hazir Inshalar Toplusu
  AZERI CHAT + Tanishliq
  Saglamliq Tibbi Melumat
  Whatsapp Plus Yukle(Yeni)

  • Ana səhifə
  • Təsadüfi
  • Yaxınlıqdakılar
  • Daxil ol
  • Nizamlamalar
İndi ianə et Əgər Vikipediya sizin üçün faydalıdırsa, bu gün ianə edin.

Vətəndaş elmi

  • Məqalə
  • Müzakirə

Vətəndaş elmi (ing. citizen science, qısaca: VE), elmi könüllülük (ing. participatory monitoring), sosial elm (ing. community science) və ya xalq əsaslı elm[1] — tamamilə və ya qismən həvəskarlar və ya peşəkar olaraq elm adamı olmayan şəxslər tərəfindən aparılan tədqiqatlardır. Məlumatın mənbəyi və ya maddi dəstək də xalq tərəfindən təmin oluna bilər. Xalqın iştirakı ilə həyata keçirildiyi üçün "xalq əsaslı elmi tədqiqat" kimi də adlandırılır.[2]

Həvəskar tədqiqatçı Qleyşer Milli Parkında Vətəndaş elmi proqramı çərçivəsində Loqan keçidindəki dağ keçilərinin monitorinqini həyata keçirdir

.

Mündəricat

  • 1 Tərifi
  • 2 Etika
  • 3 Tarixçə
  • 4 İstinadlar
  • 5 Ədəbiyyat siyahısı
  • 6

Tərifi

Vətəndaş elmi termini müxtəlif mənşələrə əsaslanır və anlayış baxımından bu termin altında fərqli yanaşmalar meydana çıxmışdır.[3] Müasir dövrdə bu termin 1990-cı illərin ortalarında amerikalı Rik Bonni (ing. Rick Bonney) və Böyük Britaniyadan Alan İrvin (ing. Alan Irwin) tərəfindən bir-birindən asılı olmayaraq işlədilmişdir.[3][4][5] Alan İrvin termini izah edərkən, elmin və elmi siyasətlərin ictimaiyyətə açılmasının vacibliyini vurğulamış və bunun nəticəsində onun irəli sürdüyü elmi vətəndaşlıq anlayışının formalaşacağını qeyd etmişdir.[3] Rik Bonni isə termini işlədərkən, ictimai iştiraklı elmi əməkdaşlıq və ünsiyyət layihələrinə toxunmuşdur.[3]

Vətəndaş elmi və vətəndaş alim (ing. Citizen science və ing. citizen scientist) terminləri 2014-cü ilin iyun ayında Oksford ingilis dili lüğətinə daxil edilmişdir.[6][7] Bu lüğətdə vətəndaş elmi “Xalq tərəfindən, peşəkar alimlər və ya elmi təşkilatlarla əməkdaşlıq şəklində və ya onların istiqamətləndirməsi ilə aparılan elmi fəaliyyət” kimi tərif olunmuşdur.[7] Vətəndaş alim anlayışının isə ilkin mənasının artıq nadir hallarda istifadə edildiyi qeyd edilərək iki formada izah edilmişdir:

a) Tədqiqatları cəmiyyətin maraqlarına xidmət etmə məsuliyyəti hissi ilə xarakterizə olunan alim,

b) Peşəkar alimlər və ya elmi təşkilatlarla əməkdaşlıq şəklində və ya onların rəhbərliyi altında aparılan elmi fəaliyyətin bir hissəsi olan ümumi xalq üzvü, həvəskar alim.[7]

1979-cu ilin oktyabr ayında New Scientist jurnalında dərc olunmuş Ufologiya haqqında bir məqalədə “vətəndaş alim” termini işlədilmişdir.[8]

 
Kaskad sıradağlarında “Kəpənək layihəsi” çərçivəsində vətəndaş elm qrupunun üzvləri üyeleri Sauk dağında (Fotoqraf Karli Roland).

Tamam, mətni Azərbaycan dilinə Vikipediya üslubunda tərcümə etdim:

Etika

Vətəndaş elminin etikası ilə bağlı, o cümlədən əqli mülkiyyət hüququ və layihə dizaynı mövzularını da tədqiq edərək öyrənən çoxsaylı tədqiqatlar dərc olunmuşdur.[3][9][10][11][12] Həm Kornell Universitetinin Ornitologiya Laboratoriyasında yaradılmış Vətəndaş Elmi Assosiasiyası (ing. Citizen Science Association), həm də Berlin Təbiət Elmləri Muzeyində təsis olunmuş Avropa Vətəndaş Elmi Assosiasiyası (ing. European Citizen Science Association) çərçivəsində vətəndaş elminin etikası və prinsipləri üzərində tədqiqatlar həyata keçirən qruplar mövcuddur.[13][14]

Tarixçə

Vətəndaş elmi nisbətən yeni bir termin olsa da, köhnə bir tətbiqdir. XX əsrdən əvvəl elm çox vaxt özlərini “centlmen alimlər” adlandıran müstəqil alimlər, həvəskar tədqiqatçılar və aralarında İsaak Nyuton, Bencamin Franklin və Çarlz Darvin kimi şəxslərin də olduğu, maliyyələrini özləri qarşılayan alimlərin vətəndaş elmi çərçivəsində qiymətləndirilə biləcək töhfələri ilə irəliləmişdir.[15]

XX əsrin ortalarında isə bu vəziyyət dəyişmişdir; elmi tədqiqatlar daha çox universitetlər və dövlət laboratoriyaları tərəfindən işə götürülmüş peşəkar alimlərin idarəçiliyi və rəhbərliyi altında aparılmağa başlamışdır. 1970-ci illərdə bu dəyişiklik tənqid olunmağa başlanmışdır; filosof Pol Feyerabend “Elmin demokratikləşdirilməsi” mövzusunda çağırış etmişdir.[16] Biokimyaçı Ervin Çarqaff isə elmin “pul qazanmağa yönəlmiş, elmi biliklərə sahib bürokratların” əlindən alınaraq, Dekart, Nyuton, Leybnits, Büffon və Darvin kimi alimlərin daxil olduğu “təbiətsevər həvəskarların” dövrünə qayıtmasını müdafiə etmişdir.[17]

İstinadlar

  1. ↑ "Vatandaş Bilimi" (PDF). EMO. 20 dekabr 2016 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 18 dekabr 2016.
  2. ↑ "Citizen science: People power". 466 (7307). 2010: 685–687. doi:10.1038/466685a. PMID 20686547.
  3. ↑ 1 2 3 4 5 H.Riesch; C. Potter. "Citizen science as seen by scientists: Methodological, epistemological and ethical dimensions". Public Understanding of Science. 2014. 107–120. doi:10.1177/0963662513497324. (#cite_web_url)
  4. ↑ Alan Irwin. Citizen Science: A Study of People, Expertise and Sustainable Development. Routledge. 1995.
  5. ↑ R.Bonney; H. Ballard; R. Jordan; E. McCallie; T. Phillips; J. Shirk; C.C. Wilderman. Washington, D.C.: Center for Advancement of Informal Science Education (CAISE).
  6. ↑ "New words list June 2014". Oxford English Dictionary. 9 avqust 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 iyun 2016.
  7. ↑ 1 2 3 "'Citizen science' added to Oxford English Dictionary". The Daily Zooniverse. 16 sentyabr 2014. 20 oktyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 3 iyun 2016.
  8. ↑ James Oberg. "The Failure of the 'Science' of Ufology". New Scientist. 84 (1176). 11 oktyabr 1979: 102–105.
  9. ↑ D.B. Resnik; K.C. Elliot; A.K. Miller. "A framework for addressing ethical issues in citizen science". Environmental Science & Policy. 54. dekabr 2015: 475–481. doi:10.1016/j.envsci.2015.05.008.
  10. ↑ A.E. Bowser; A.Wiggins. "Privacy in Participatory Research: Advancing Policy to support Human Computation". Human Computation. 2015: 19–44. doi:10.1534/hc.v2i1.3.
  11. ↑ S. Hoffman. "Citizen Science: The Law and Ethics of Public Access to Medical Big Data". Case Legal Studies Research Paper No. 2014-21. sentyabr 2014.
  12. ↑ T. Scassa; Chung H. "Managing Intellectual Property Rights in Citizen Science: A Guide for Researchers and Citizen Scientists" (PDF). Woodrow Wilson International Center for Scholars. 2015. 5 iyul 2017 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 18 dekabr 2016.
  13. ↑ "CSA Working Group on Ethics". Citizen Science Association. İstifadə tarixi: 24 aprel 2016.
  14. ↑ "ECSA Principles & Standards in Citizen Science: Sharing Best Practice & Building Capacity". ECSA. 17 oktyabr 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 avqust 2016.
  15. ↑ Silvertown, J. (2009).
  16. ↑ Pol Feyerabend. Science in a free society. London: New Left Books. 1982. ISBN 0-86091-753-3.
  17. ↑ Ervin Çarqaff. . New York: Rockefeller University Press. 1978. ISBN 0-87470-029-9.

Ədəbiyyat siyahısı

  • Web, Cameron; Williams, Craig; Sousa, Larissa Braz; Doherty, Seamus; Fricker, Stephen Robert. "As heat strikes, here's one way to help fight disease-carrying and nuisance mosquitoes". The Conversation. 11 dekabr 2019. "The Mozzie Monitors program marks the first time formal mosquito trapping has been combined with citizen science." (Australian project)
  • Franzoni, Chiara; Sauermann, Henry. "Crowd science: The organization of scientific research in open collaborative projects". Research Policy. 43 (1). fevral 2014: 1–20. doi:10.1016/j.respol.2013.07.005. hdl:11311/754644. SSRN 2167538.
  • Dick Kasperowsik (interviewed by Ulrich Herb): Citizen Science as democratization of science? In: telepolis, 2016, 27 August
  • Ridley, Matt. (8 February 2012) "Following the Crowd to Citizen Science". The Wall Street Journal
  • Young, Jeffrey R. (28 May 2010). "Crowd Science Reaches New Heights", The Chronicle of Higher Education
  • Sauermann, Henry; Franzoni, Chiara. "Crowd science user contribution patterns and their implications". Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (3). 20 yanvar 2015: 679–684. Bibcode:2015PNAS..112..679S. doi:10.1073/pnas.1408907112. PMC 4311847. PMID 25561529. SSRN 2545945.
  • Bourjon, Philippe; Ducarme, Frédéric; Quod, Jean-Pascal; Sweet, Michael. "Involving recreational snorkelers in inventory improvement or creation: a case study in the Indian Ocean". Cahiers de Biologie Marine. 59. 2018: 451–460. doi:10.21411/CBM.A.B05FC714.
  • Albagli, Sarita; Iwama, Allan Yu. "Citizen science and the right to research: building local knowledge of climate change impacts". Humanities and Social Sciences Communications. 9 (1). 2022: 1–13. doi:10.1057/s41599-022-01040-8.
  • Fritz, Steffen; See, Linda; Carlson, Tyler; Haklay, Mordechai (Muki); Oliver, Jessie L.; Fraisl, Dilek; Mondardini, Rosy; Brocklehurst, Martin; Shanley, Lea A.; Schade, Sven; Wehn, Uta; Abrate, Tommaso; Anstee, Janet; Arnold, Stephan; Billot, Matthew; Campbell, Jillian; Espey, Jessica; Gold, Margaret; Hager, Gerid; He, Shan; Hepburn, Libby; Hsu, Angel; Long, Deborah; Masó, Joan; McCallum, Ian; Muniafu, Maina; Moorthy, Inian; Obersteiner, Michael; Parker, Alison J.; Weisspflug, Maike; West, Sarah. "Citizen science and the United Nations Sustainable Development Goals". Nature Sustainability. 2 (10). 2019: 922–930. Bibcode:2019NatSu...2..922F. doi:10.1038/s41893-019-0390-3.

  •   Vikianbarda Vətəndaş elmi ilə əlaqəli mediafayllar var.
  • "Controversy over the term 'citizen science'". CBC News. 13 August 2021. Retrieved 15 April 2023.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Vətəndaş_elmi&oldid=8312144"
Informasiya Melumat Axtar