Kömək
Bu səhifəni kitabınıza əlavə edin
Kitabı göstər (0 səhifə)
Səhifə təklif edinVerilənlər ekosistemi (ing. Data ecosystem) — verilənlərin yaradılması, toplanması, saxlanması, emalı, mübadiləsi və istifadəsi prosesində iştirak edən insanları, texnologiyaları, siyasətləri və təşkilati strukturları əhatə edən dinamik mühit.[1] Bu ekosistem müxtəlif mənbələrdən gələn məlumatların inteqrasiyası, onların keyfiyyətinin qorunması və dəyərə çevrilməsi üçün qarşılıqlı əlaqədə olan iştirakçıların və texnoloji həllərin birgə fəaliyyətinə əsaslanır.[2]
Verilənlər ekosistemi adətən aşağıdakı əsas komponentləri əhatə edir:[3]
- Məlumat mənbələri — sensorlar, tətbiqlər, sosial şəbəkələr, müəssisədaxili sistemlər və açıq məlumat bazaları kimi ilkin məlumat yaradan qurğular və platformalar.
- İnfrastruktur — bulud xidmətləri, məlumat anbarları, şəbəkə və hesablama resursları, böyük verilənlər emalı texnologiyaları.
- İdarəetmə və siyasət — məlumatın məxfiliyi, təhlükəsizliyi, hüquqi tələblər və etik standartları müəyyən edən qaydalar.
- İstifadəçilər və maraqlı tərəflər — analitiklər, tədqiqatçılar, biznes qərarvericiləri, dövlət qurumları və ictimaiyyət.
Verilənlər ekosisteminin məqsədi məlumatların dəyər zənciri boyunca səmərəli dövriyyəsini təmin etmək, innovasiyaları dəstəkləmək və məlumat əsaslı qərarverməni gücləndirməkdir. Bu mühitin düzgün işləməsi üçün açıq standartların tətbiqi, məlumat keyfiyyətinin monitorinqi və iştirakçılar arasında şəffaf əməkdaşlıq xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.[4]
Verilənlər, səmərəli ötürülmə üçün sıxlaşdırılmış rəqəmsal məlumatı ifadə edir.[5] Verilənlər 1 və ya 0 kimi göstərilən ikili dəyərlərdən ibarətdir ki, bu da mürəkkəb fikirlərin, təsvirlərin, videoların və digər məzmunların abstraksiyasına imkan yaradır. Son onilliklərdə məlumat istehsalı və mübadiləsinin səviyyəsi kəskin şəkildə artmış, xüsusən hökumət və ictimai qurumlar ətraf mühit, mədəniyyət, elm və statistika sahələrində böyük həcmdə məlumatları sərbəst şəkildə dərc etmişlər.[2][6] Bu proses, məlumat toplayan, kateqoriyalara ayıran və onu ticarət olunan resurs kimi yaymaqla yeni müəyyənləşdirilmiş verilənlər ekosistemində fəaliyyət göstərən şirkətlər üçün yüksək gəlirli bir sənayenin formalaşmasına da gətirib çıxarmışdır.
Ekosistemin təbiəti onun elementləri arasında simbiotik əlaqəni ifadə edir. Buna görə də verilənlər mühitini ekosistem kimi təsvir edərkən, qarşılıqlı və birgə formalaşmanı əhatə edən münasibət nəzərdə tutulur.[1] Onların əsas məqsədi müxtəlif platformalar və fənlər arasında məlumatın yaradılmasını, idarə olunmasını və paylaşılmasını təmin etməkdir. Bu təşəbbüsün əsas hissəsi məlumat vasitəçiləridir; onlar məlumatlara çıxışı asanlaşdırır və məlumat trestləri, məlumat mübadilə mərkəzləri, məlumat platformaları kimi yeddi əsas növə bölünür.[7] Verilənlər ekosisteminə həmçinin, adlarından da göründüyü kimi, məlumatları vasitəçilər üzərindən təqdim edən provayderlər və onları istehlak edən istifadəçilər daxildir.[1]
Verilənlər ekosisteminə adi bir nümunə veb-brauzerlər sahəsində müşahidə olunur.[8] Vebsaytdakı üçüncü tərəf izləmə əlavəsi (çərəzlər adlanır) məlumat toplayaraq və təşkil edərək vasitəçi rolunu oynayır. Veb-brauzer istifadəçi müxtəlif saytlarda hərəkət etdikcə məlumatını paylaşaraq provayder funksiyasını daşıyır. Saytların özləri isə izləmə məlumatından istifadə edərək məzmunu istifadəçi davranışına uyğunlaşdırdıqları üçün istehlakçı rolunu alır.[9]
Qeyd olunduğu kimi, verilənlər ekosistemləri bir neçə sektoru əhatə edə bilər; məsələn, müştərinin tibbi məlumatları sığorta şirkəti ilə paylaşılaraq sığorta haqqının hesablanmasında istifadə oluna bilər.[1] Ekosistemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, bu ortaq mühitdəki bütün iştirakçılar ümumi resurs və ya bilik bazasının formalaşmasına töhfə verirlər.[10]
- ↑ 1 2 3 4 Oliveira, Marcelo Iury S.; Lóscio, Bernadette Farias. What is a data ecosystem? // Proceedings of the 19th Annual International Conference on Digital Government Research: Governance in the Data Age. New York, NY, USA: Association for Computing Machinery. 30 may 2018. 1–9. doi:10.1145/3209281.3209335. ISBN 978-1-4503-6526-0.
- ↑ 1 2 Abdulla, Ahmed. "Data ecosystems made simple". McKinsey Digital. 8 mart 2021.
- ↑ Kitchin, Rob. The data revolution : a critical analysis of big data, open data & data infrastructures (2nd). Los Angeles, CA: Sage Publications Ltd. 2022. ISBN 978-1-5297-3375-4. OCLC 1285687714.
- ↑ Demchenko, Yuri; de Laat, Cees; Membrey, Peter. Defining architecture components of the Big Data Ecosystem // 2014 International Conference on Collaboration Technologies and Systems (CTS). Minneapolis, MN, USA: IEEE. may 2014. 104–112. doi:10.1109/CTS.2014.6867550. ISBN 978-1-4799-5158-1.
- ↑ Vaughan, Jack. "data". TechTarget. iyul 2019.
- ↑ Massey, Joe. "Data Institutions". Open Data Institute. 18 avqust 2022. İstifadə tarixi: 20 noyabr 2022.
- ↑ Ng, Alfred. "'A uniquely dangerous tool': How Google's data can help states track abortions". Politico. 18 iyul 2022.
- ↑ Cui, Yesheng; Kara, Sami; Chan, Ka C. "Manufacturing big data ecosystem: A systematic literature review" (PDF). Robotics and Computer-Integrated Manufacturing. 62. aprel 2020. doi:10.1016/j.rcim.2019.101861. ISSN 0736-5845.
- ↑ Freedman, Max. "Businesses Are Collecting Data. How Are They Using It?". Business News Daily (ingilis). 21 noyabr 2022. İstifadə tarixi: 29 noyabr 2022.
- ↑ P., Kitchin, Rob Lauriault, Tracey. Towards critical data studies: Charting and unpacking data assemblages and their work. The Programmable City Working Paper 2. Programmable City. 27 iyul 2014. OCLC 1291151213.