Verilənlərin arxeologiyası

Verilənlərin arxeologiyası (ing. Data archaeology) — məlumatların bərpası və yenidən əldə edilməsi ilə məşğul olan bir sahə. Bu anlayış, xüsusilə itmiş, zədələnmiş və ya köhnəlmiş verilənlərin müxtəlif texnoloji üsullar vasitəsilə araşdırılması və yenidən oxunaqlı formaya gətirilməsi prosesini ifadə edir.^[1]

Verilənlərin arxeologiyası aşağıdakı məqsədləri əhatə edir:^[2]

tarixi və ya köhnəlmiş məlumat daşıyıcılarından (maqnit lentləri, disketlər, köhnə serverlər və s.) faylların bərpası.
zədələnmiş və ya qismən itirilmiş verilənlərin xüsusi proqram və alqoritmlərlə yenidən qurulması.
müasir sistemlərdə istifadə üçün uyğun formata çevrilməsi.

Bu sahə, rəqəmsal qoruma və arxivləşdirmə ilə sıx bağlıdır. Verilənlərin arxeologiyası həm elmi-tədqiqat işlərində, həm də hüquqi və mədəni irsin qorunmasında mühüm əhəmiyyət daşıyır. Məsələn, dövlət arxivlərində saxlanılan köhnə məlumat bazalarının oxunaqlı hala gətirilməsi və ya uzun illər əvvəl hazırlanmış proqram təminatının məlumatlarının bu gün üçün əlçatan edilməsi bu fəaliyyətə daxildir.^[3]

Bərpa

Bərpa (ing. Recovery) — verilənlərin arxeologiyasında əsas mərhələlərdən biridir. Bu proses itirilmiş və ya oxunmaz vəziyyətə düşmüş məlumatların texniki vasitələrlə yenidən əldə edilməsini nəzərdə tutur. Bərpa, məlumatların mənbədən çıxarılması, zədələnmiş fayl strukturlarının analizi və müasir formatlara çevrilməsi addımlarını əhatə edir. Xüsusilə köhnəlmiş daşıyıcıların (maqnit lentləri, disketlər və s.) fiziki vəziyyətinin qiymətləndirilməsi və uyğun oxuyucu avadanlıqların seçilməsi bərpa uğuru üçün vacibdir.^[4]

Fəlakətdən sonra bərpa

Fəlakətdən sonra bərpa (ing. Disaster recovery) — gözlənilməz hadisələr nəticəsində (təbii fəlakət, yanğın, texniki nasazlıq, kibertəhlükə) itirilən verilənlərin qorunması və yenidən yaradılması üzrə tədbirlər toplusudur. Bu sahə, informasiya sistemlərinin davamlılığını təmin etmək üçün əvvəlcədən hazırlanmış planların tətbiqinə əsaslanır.^[1] Fəlakətdən sonra bərpa, həm texniki (serverlərin ehtiyat nüsxələri, bulud saxlanması) həm də təşkilati (təhlükəsizlik protokolları, işçi heyətin hazırlığı) tədbirləri özündə birləşdirir.^[1]

Disketlər kimi köhnə formatlarda saxlanılan məlumatlar yeni formatlara bərpa edilməlidir.

Bərpa texnikaları

Bərpa texnikaları (ing. Recovery techniques) — məlumatların yenidən əldə edilməsində istifadə olunan metodlar toplusudur. Ən çox tətbiq olunan texnikalara sektor-səviyyəli skan, fayl sistemi bərpası, mətn və şəkil rekonstruksiyası, həmçinin köhnə proqram təminatı vasitəsilə emulyasiya daxildir. Bu texnikalar həm fiziki daşıyıcılarda, həm də virtual məlumat bazalarında istifadə oluna bilər. Qismən zədələnmiş məlumatların fraqmentlərini birləşdirmək üçün xüsusi alqoritmlərdən də yararlanılır.^[5]

Qarşısının alınması

Qarşısının alınması (ing. Prevention) — verilənlərin itirilməsinin və ya zədələnməsinin qarşısını almaq üçün həyata keçirilən profilaktik tədbirlərdir. Bu tədbirlər müntəzəm ehtiyat nüsxələrinin yaradılması,^[4] saxlama mühitinin optimal şəraitdə qorunması, avadanlıqların texniki baxışı və təhlükəsizlik siyasətlərinin tətbiqini əhatə edir. Qarşısının alınması addımları, sonrakı bərpa xərclərini və riskləri minimuma endirmək məqsədi daşıyır.^[4]^[6]

Həmçinin bax

İstinadlar

↑ ¹ ² ³ Kitchin, Rob. The Data Revolution. Sage. 2022.
↑ Techno-archaeology rescues climate data from early satellites Arxivləşdirilib 2010-11-26 at the Wayback Machine U.S. National Snow and Ice Data Center (NSIDC), January 2010
↑ LOIRP Overview NASA website November 14, 2008 Archived
↑ ¹ ² ³ [1] Study on website October 23, 2011
↑ Bates, Jo. "Data Journeys: Capturing the socio-material constitution of data objects and flows". Big Data and Society. 3 (2). 2016: 1–12. doi:10.1177/2053951716654502. hdl:1893/26229.
↑ Chang, V. "Towards a Big Data system disaster recovery in a Private Cloud" (PDF). Ad Hoc Networks. 5. 2015: 65–82. doi:10.1016/j.adhoc.2015.07.012 – Elsevier vasitəsilə.

Ədəbiyyat

O'Donnell, James Joseph. Avatars of the Word: From Papyrus to Cyperspace Harvard University Press, 1998.
Ross, Seamus; Gow, Ann. Digital archaeology : rescuing neglected and damaged data resources (PDF). Electronic libraries programme studies (ingilis). London & Bristol: British Library and Joint Information Systems Committee. 1999. ISBN 1-90050-851-6.
Dumit, J. and Nafus, D. (2018) ‘The other ninety per cent: Thinking with data science, creating data studies,’ in Knox, H. and Nafus, D. (eds), Ethnography for a Data-Saturated World. Manchester University Press, Manchester, pp. 252–274

World Wide Words: Data Archaeology

[:0-1] ¹ ² ³ Kitchin, Rob. The Data Revolution. Sage. 2022.

[2] Techno-archaeology rescues climate data from early satellites Arxivləşdirilib 2010-11-26 at the Wayback Machine U.S. National Snow and Ice Data Center (NSIDC), January 2010

[3] LOIRP Overview NASA website November 14, 2008 Archived

[www.ukoln.ac.uk-4] ¹ ² ³ [1] Study on website October 23, 2011

[5] Bates, Jo. "Data Journeys: Capturing the socio-material constitution of data objects and flows". Big Data and Society. 3 (2). 2016: 1–12. doi:10.1177/2053951716654502. hdl:1893/26229.

[6] Chang, V. "Towards a Big Data system disaster recovery in a Private Cloud" (PDF). Ad Hoc Networks. 5. 2015: 65–82. doi:10.1016/j.adhoc.2015.07.012 – Elsevier vasitəsilə.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]